Hilafet

Birinin yerine geçme anlamına gelmektedir Hilafet aynı zamanda Hz Muhammed'in ölümünden sonra bütün müslüman milletlere önderlik etme ve islam şeriatının koruyuculuğu görevidir Hz Muhammed devlet yönetimiyle din yönetimini elinde bulundurduğundan dolayı imam ünvanını da taşıyordu İmamlık görevine "imamet" denilmekteydi Zaman içerisinde imamet ile hilafet kelimeleri aynı anlamda kullanılmaya başlanmıştır



B irinin yerine geçme anlamına gelmektedir Hilafet aynı zamanda Hz Muhammed'in ölümünden sonra bütün müslüman milletlere önderlik etme ve islam şeriatının koruyuculuğu görevidir Hz Muhammed devlet yönetimiyle din yönetimini elinde bulundurduğundan dolayı imam ünvanını da taşıyordu İmamlık görevine "imamet" denilmekteydi Zaman içerisinde imamet ile hilafet kelimeleri aynı anlamda kullanılmaya başlanmıştır

Hilafet (veya Halifelik), İslami siyasi ve hukuki yönetim makamına ve yönetime verilen isimdir Halife ise Hilafet makamındaki kişiye denir İslam Peygamberi Muhammed'in ölümünden sonra makam bir süre daha bir yönetim biçimi olarak varlığını sürdürmüş olsa da zamanla daha çok İslami bir toplum veya devleti vurgulamak için kullanılan bir terim olmuştur Her ne kadar ruhani öğeler içerse de ''ruhani bir lider'' olmayan halife İslam'ın farklı kollarında farklı tanımlanmış ve hilafet daha teokratik bir anlam kazanmıştır Burada siyasi ve hukuki merkezin yanı sıra halife ve hilafet aynı zamanda ruhani bir merkez oluşturmuştur Tarihsel planın yanı sıra siyaset düşüncesi açısından da farklı hilafet ve halife tanımları mevcuttur

Halife, ilk zamanlarda İslam toplumunda ilerigelenlerin seçimiyle başa geldiği halde, Emevi ailesine geçmesinin ardından saltanat şeklini almıştır Abbasi Hanedanı'ndan gelen halifelerin 10 yüzyılda zayıflamasına kadar devlet başkanı görevini yürüten halife, bu dönemde siyasi gücün yerel hükümdarların eline geçmesinin ardından sadece ruhani önder veya İslami toplulukların onursal lideri haline gelmiştir Abbasiler döneminde Bağdat'ta yaşayan halife, Moğolların 1258 yılında Bağdat'ı yağmalamaları sonucunda Mısır'a Memluk himayesine kaçmış,16 yüzyılın başında I Selim'in Memluklar'a son vermesiyle birlikte İstanbul'a taşınmıştır Daha sonra Osmanlı Hanedanı'na geçen halifelik, Halifeliğin Kaldırılması 1924 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kaldırılmıştır

Sözcüğün Kökeni ve Anlamı

Hilafet sözcüğü, Arapça'da birinin ardından gelen anlamındaki ''half'' sözcüğünden türemiştir Yaygın kullanımda, İslam Peygamberi Hz Muhammed'in ölümünden sonra İslam toplumunun önderliğini yapma görevini ifade eder

Halifelik Kurumunun Oluşması ve Tarihsel Evrimi

Hilafet'in Oluşması ve Dört Halife Devri

İslam öncesi Arap toplumundaki sosyal ve siyasal örgütleniş kabileler düzeyindeydi Bu düzensiz yapı, İslam öncesi Arap toplumundaki kaos ve güvensizlik ortamının sebebiydi Birbiri ile sürekli savaşan kabilerden kurulu toplum her türlü gelişmeden ve ilerlemeden uzaktı

İslam, başlangıcından beri bu kabile düzenine ve kabile değerlerine karşı mücadele etmiştir Muhammed'in karizmatik kişiliği ve dehası sayesinde birleşmiş olan Arap toplumu, onun ölümünden sonra, dağılıp kabile düzenine geri dönme tehlikesi ile karşı karşıya kaldı Bu çözülmeyi önlemenin tek yolu, Muhammed'in ardılını seçerek iç çatışmaların önüne geçilmesi ve bütünlüğün sağlanmasıydı

İlk halife seçilen Ebu Bekir, sahte peygamberlerle mücadele ederek içeride birliği sağlamış ve Arapların eski düzene geri dönmesinin önüne geçmiştir Ayrıca, daha önce kabileler arası savaşlarda harcanan ve Arap toplumuna zarar veren enerjiyi, dışarıya yani Bizans ve Sasani üzerine çevirerek İslam toplumu'nun fetih ve cihat amacında birleşmesini sağlamıştır

Ebu Bekir'den sonra gelen halife Ömer ise, bir yandan dış fetihlere (Mısır, Kudüs, İran, Horosan) devam ederek Arap dünyasının bölünmesini engellemiş, bir yandan da örgütlenmesini geliştirmiştir İslam toplumu, Ömer döneminde devlet halini almıştır Daha sonra İslami siyasi yapılanmanın ilk düzenli örnekleri Ömer döneminde görülür

Üçüncü halife Osman döneminde fetihler aynı hızda devam etmiş ve ilk kez İslam dünyası denizlerde kendini göstermeye başlamıştır Fakat, Ebu Bekir ve Ömer döneminde bastırılan kabile çekişmeleri, Osman döneminde tekrar yüzeye çıkmaya başlamıştır Emevi ailesinden gelen Osman'ın kendi kabilesinden olanlara devlet görevlerinde ayrıcalıklar tanıması, yüzeye çıkan bu çatışmaların sonucudur Osman'ın bu davranışı, İslam dünyasını bölecek olan olayların ilk tohumunu atmıştır Nitekim bu ayrılık İslam'daki siyasi mezheplerin ortaya çıkışına neden olmuştur

Kısa zamanda meyvesini veren bu ayrılık tohumları, Osman'ın hilafetinin kanlı bitmesine yol açmıştır Kendi iktidarına karşı Kufe'de başlayan isyan dalgası, zamanla Mısır ve Basra'ya da sıçramıştır Osman 656 yılında evine yapılan saldırıyla öldürülmüştür Saldırıyı yapanın kim olduğu üzerinde kesinlik olmadığı halde, bu cinayetin İslam dünyası'ndaki karışıklıkların ve mezhep ayrılıklarının kapısını araladığı kesindir

Sonraki halife olan Ali döneminde, temeli İslam öncesi kabile çatışmalarına (başta Emevi-Haşimi rekabeti olmak üzere) kadar uzanan iç karışıklıklar daha da büyüdü ve Muaviye taraftarları (Emeviler) ile Ali taraftarları arasında savaşa dönüştü Savaş meydanında Ali'nin askerlerinin galip gelmesine rağmen yapılan görüşmelerde Ali bu üstünlüğü kaybetti Kısa bir süre sonra Ali'nin Harici Abdurrahman bin Mülcem tarafından öldürülmesiyle birlikte Emevi ailesi, hilafeti ele geçirmiş oldu

Emevi ve Abbasi Dönemleri

Ali'nin öldürülmesi, Emevilerin hilafeti elde etmesi için bir engel kalmadığını gösteriyordu Ali'nin oğlu Hasan'ın çekilmesi ve küçük oğlu Hüseyin'in Kerbela'da öldürülmesi ile iktidar tamamen Muvaiye ve Emevi ailesine geçmişti Fakat, muhalefeti yok edememişlerdi, başta Irak ve Horosan olmak üzere birçok yerde Muaviye'nin hilafetini meşru bulmayanlar vardı

Muaviye ile birlikte hilafet, Roma geleneğine dayalı bir veraset anlayışına dayandırıldı Böylece Hilafet, bir saltanat halini aldı

Emeviler döneminde Arap-İslam Toplumu, Arap İmparatorluğu biçimini aldı Devlet örgütlenmesi, Bizans ve İran modellerinden etkilenerek yapıldı ve başarılı, etkili bir bürokrasi kuruldu Bu dönemde hilafet, tamamiyle siyasi önderlik biçimini aldı ve Abbasiler iktidara gelinceye kadar ruhani önderlik niteliğine sahip olmadı

Emeviler iktidara kanlı çıkmıştı, inişleri de benzer şekilde oldu Emevi karşıtı Şii ve Harici muhalefet, Emeviler'in sonunu getirdi 750 yılında Abbasilere yenilen Emeviler, İslam dünyasının önderliğini Abbasilere kaptırsalar da, Emevi hanedanı İspanya'ya kaçarak orada devam edecekti

Abbasiler döneminde hilafet, hem siyasi, hemde ruhani önderlik biçimini aldı Ama siyasi otorite hızla kaybedilecek ve halife ruhani önder olarak kalacaktı

Abbasiler döneminde orduyu oluşturan Türkler devlet yönetiminde etkili oldular ve uzun vadede, halifenin siyasi otoritesinin çöküşünü hazırladılar 10 yüzyıla gelindiğinde Abbasi halifesi, Irak dışındaki topraklarda yönetimi, çoğu Türk kökenli yerel komutanlara ve valilere kaptırmıştı 945'te Şii Büveyhioğulları'nın Bağdat'ı ele geçirmesi, halifelik makamının siyasi otoritesinin sonunu getirdi Bu tarihten sonra halife sadece ruhani önder olarak devam etti Halife'nin tek siyasi gücü, ''menşur'' vererek Müslüman liderlerin hükümdarlığını onaylamaktı

Moğollar'ın 1258 yılında Bağdat'ı alması, halifenin Mısır'a, Memluk himayesine kaçmasına yol açtı Aslında, Moğol Hanı Hulagu'nun tek yaptığı, çoktan işlevini yitirmiş bir kurumu ortadan kaldırmak oldu

Memluk Himayesi Dönemi

Hilafet, Bağdat'ın düşmesinden (13yy) Osmanlılar'ın Mısır'ı ele geçirmesine (16yy) kadar Mısır'da Memluk Himayesinde yaşadı Bu dönemde halife, hiçbir siyasi yetkiye sahip değildir Dini törenlerde protokolde bulunmasının yanında hiçbir etkisi olmamıştır

Osmanlı Dönemi

Osmanlı'nın 16yy başında Memlukları yenip Mısır'a egemen olmasıyla hilafet makamının koruyuculuğu Osmanlı'ya geçti O dönemde halife olan III Mütevekkil İstanbul'a taşınmış ve ömrünün sonuna kadar orada Osmanlı koruyuculuğunda, siyasi yetkiye sahip olmadan yaşamıştır

III Mütevekkil'in ölümünden sonra hilafet makamı boş kaldı Genel kanının aksine hilafet, I Selim'e geçmiş değildir Zaten 18yy sonundaki Küçük Kaynarca Antlaşması'na kadar, hiçbir Osmanlı belgesinde Osmanlı Padişahı'nın sıfatları arasında "Halife" geçmez

İlk kez Küçük Kaynarca Antlaşması ile Osmanlı Padişahı, Halife olarak Rus idaresine giren Kırım Müslümanları'nın koruyucusu olarak gösteriliyordu Ancak, Osmanlı'da hilafet iddalarının kurumsallaşıp oturması ancak II Abdülhamit ile olacaktır

Osmanlı Devleti'ni tehdit eden Pan-Slavizm ve Pan-Germenizm akımlarına karşı Osmanlı, II Abdülhamit döneminde Pan-İslamizm siyasetini benimseyecektir Bu siyaset ile Osmanlı padişahlarının ''Halife'' olduğu söylenerek izlenen siyasete meşruluk kazandırılmıştır Ancak, Osmanlı padişahları Arap olmadığı için, bu idda hukuk açısından olanaksızdır

Osmanlı padişahları arasında İslam Halifesi sıfatını kullanan 3 padişah vardır: II Abdülhamit, V Mehmet ve Vahdettin Bunun yanısıra Osmanlı hanedanından gelen Abdülmecit son halife olmuştur

Hilâfet

Peygamber Hz Muhammed'in ölümünden sonra bütün müslümanlara önderlik etme görevi Peygamberin ölümünden hemen sonra onun yerini alacak olan (halef) saptamak pek güç değildi Yakın arkadaşları (Sahabe'ler, Ashab) yaşıyorlar ve bütün müslümanlardan saygı görüyorlardı Halife (Halifat resul Allah) elbette bunlardan biri olmalıydı (Egemenliğin babadan oğula geçtiği hükümdarlarca yönetilmeye alışmış İran müslümanları bunu bir türlü anlamamışlardır, Hz Ali yandaşlığının başlıca nedenlerinden biri de budur) Halifelik, İslam toplumunun en büyük dinsel önderliği, eşdeyişle imam'lıktı Bu konuda yol gösterici Peygamber sözleri (haisler) de vardı Örneğin Peygamber bir hadisinde "İmam, Kureyş'liler arasından olur" demişti (Peygamberin bu sözü bir bakıma İran müslümahlarının anlayışını desteklemektedir)

Bir başka hadisinde de "İmama başkaldıran Allah'a başkaldırmış olur" demekle hilafetin büyük yetkisini saptamış oluyordu Bu ölçüt, zamanla Peygamberin halifesi'ni Allah'ın halifesi'ne dönüştürmüştür, halifelerin daha sonra Allah'ın gölgesi (Zıllullah) adıyla anılmaları da bu yüzdendir İlk halifenin Peygamberin yakınları arasından seçilmiş bulunması bu kurumda seçim (intihab) ilkesinin yürürlüğünü ortaya koymuştur Ama zamanla büyük İslâm devletleri oluşmuş, Kureyşlilik ilkesiyle seçim¡ kesinin uygulanmasına olanak kalmamıştır

Bu durumda da Kur'an'ın "seni mülke halife tayin ettik" anlamındaki âyetle inden yararlanılarak seçim yerine atama (tayin) ilkesi benimsenmiştir Örneğin Sâd sûresinin 26 âyeti şöyle der: "Dâvûd, biz seni yeryüzüne halife (haliyfeten fıl'ardı) tayin ettik" Ne var ki Peygamber Hz Muhammed (Hâtem-ül Enbiya)'le din tamamlanmış ve vahiy kesilmiş olduğundan kim tayin edecek ve kimi tayin edecektir? Bu yüzdendir ki Şahrastâni ünlü yapıtında hiçbir İslâm inancının hilafet kurumu kadar kan döktürmediğini söyler

İslam tarihinin yapraklarını dolduran birçok olaylar sonunda bu unvan, en büyük ve güçlü İslam devleti bulunması dolayısıyla Selim i (1517)'den itibaren Osmanlı padişahlarına geçmiştir Atatürk 3 Mart 1924 tarihinde hilafeti kaldırırken, pek çok siyasal nedenler yanında, bunun dinsel gerekçesini de kolaylıkla saptamış bulunmalıdır: Osmanlı padişahları, Kureyş'li değildi, halifelikleri her şeyden önce Peygamberin isteğine aykırıydı Bu görev uzun bir süre Osmanlı padişahlarınca yüklenilmiş, Cumhuriyet'in ilanı ve laikliğin kabulüyle bırakılmıştır Din ve devlet işlerinin birlikte yönetilmesini gerektirir, teorik bir düzen kurumudur