Afrika

Afrika, Avrupa'nın güneyinde, Atlantik Okyanusu'nun doğusunda, Hint Okyanusu'nun batısında ve Antarktika'nın kuzeyinde bulunan kıta Eski dünya karalarından birisi olan Afrika, 30 218 000 km² yüz ölçümü ile kıtalar arasında Asya ve Amerika'nın ardından üçüncü sırada gelir Afrika adı, Kartaca'ya ilk defa ayak basan Romalılarca "Afri" veya "Africani" denilen oymakların adından esinlenerek verilmiştir Afrika adı bu ülkeye Pön savaşları sırasında verilmiştir




Afirka kıtasının konumunu


Afrika, Avrupa'nın güneyinde, Avrasya olarak bilinen eski dünya kıtasının batısındaki büyük yarımada olan Avrupa, Sami dillerde Erep (yahut Irib) Güneşin Battığı taraf anlamına gelir Fenikelilerden Yunanlılara geçen bu ad, Yunanca'da Europa olmuş ve Ege Denizi'ne göre batıda bulunan ülkelere bu ad verilmiştir
Atlantik Okyanusu'nun doğusunda,
Atlas Okyanusu veye Atlantik, Pasifik 'den sonraki en büyük ikinci okyanusdur Bir zamanlar tek parça olan ata kıtanın bölünmesiyle oluşmuş olup, Avrupa ve Afrika 'yı Amerika Kıtası 'ndan ayırır Yan denizleri ile birlikte (Akdeniz, Kuzey Denizi ve Baltık Denizi) 106,2 Mil km² alana sahip olup, yeryüzünün beşte bir alanını kaplar 3314 metre ortalama derinliği bulunan okyanusun en derin noktası Porto Riko Çukuru dur

Hint Okyanusu'nun batısında ve Hindistan, Afrika ve Okyanusya tarafından çevrilen, dünyanın üçüncü büyük okyanusu Asya’nın güneyinde, Afrika ile Avustralya arasında kalan deniz 20° doğu boylamıyla Atlantik’ten, 147° doğu boylamıyla Büyük Okyanustan ayrılır Bu deniz, okyanuslar içinde en küçük olanıdır Avustralya ile Afrika arasındaki uzaklık yaklaşık olarak 10000 kilometredir Yüzölçümü kollarıyla berâber 74900000 km2yi bulur

Antarktika'nın kuzeyinde bulunan Dünyanın beşinci büyük kıtası Yüzölçümü 14107637 kilometrekaredir Güney kutbu etrafında her tarafı karla kaplı, daima fırtınalı ve buz kütleleri ile çevrili bir kara parçasıdır Antarktika, Ross ve Wendel deniz körfezleri ile Antarktika Yarımadası hariç ana hatlarıyle hemen hemen çember şeklindedir

kıta

Eski dünya karalarından birisi olan Afrika, 30218000 km² yüz ölçümü ile kıtalar arasında Asya ve Amerika'nın ardından üçüncü sırada gelir

Afrika adı, Kartaca'ya ilk defa ayak basan Romalılarca "Afri" veya "Africani" denilen oymakların adından esinlenerek verilmiştir Afrika adı bu ülkeye

Pön savaşları sırasında verilmiştir O zamana kadar Yunanlı yazarlar bu kıtaya " Pön savaşları İlkçağda Romalılarla Kartacalılar arasındaki savaşlara verilen ad Üç Pön Savaşından birincisi MÖ264-241, ikincisi MÖ 218-201, üçüncüsü MÖ 149-146 tarihleri arasında meydana geldi Pön Savaşlarının sebebi; Romalılarla Kartacalıların Batı Akdeniz'deki hakimiyet kurma mücadelesidir

Birinci Pön Savaşı: Batı Sicilya'ya hakim olan Kartacalıların, Sicilya Adasının doğusuna da hakim olmak istemeleriyle başladı MÖ 264 yılında Messina şehrindeki koloniler ve boğaz üstün

Libya" yani "Lebular Diyarı" derlerdi Fakat MS I yy sonlarında bu isim bütün kıta için kullanılmaya başlandı Afrika terimi daha sonra Arapça'ya "İfrikiya" şeklinde geçmiştir

Afrika kuzey-güney doğrultusunda Tunus'taki Libya Arap Halk Sosyalist Cemahiriyesi Afrika kıtasının, kuzeyinde Akdeniz kıyısında yer alan bir ülke 32°-20° kuzey enlemleri ile 10°-25° doğu boylamları arasında kalır KuzeydeAkdeniz, doğuda Mısır, güneydoğuda Sudan güneyde Nijer ve Çad, batıda ise Cezâyir ve Tunus’la çevrilidir

Beyaz Burun (37° 22' 20'' K Paraleli) ile Güney Afrika Cumhuriyeti'ndeki Ahulhas Burnu (34° 50'28'' G Paraleli) arasında 8 025 km boyunda, doğu batı doğrultusunda ise; Somali'deki Ras Hafun Burnu (51° 25' 27'' D Meridyeni) ile Senegal'deki Yeşil Burun (17° 31' 17'' B Meridyeni) arasında 7 416 km genişliğindedir

Afrika kuzeyden Akdeniz ile sınırlanırken kuzeydoğuda Fogo dağına ev sahipliği yapan, 4033 km2'lik burun orjinal ismi Republica De Cabo Verde'dir Dilimizde Kape Verde olarak bilinir uzun sureli kuraklıkların yanında yaşanan ciddi su sıkıntısı, sık sık meydana gelen volkanik ve sismik aktiviteler sonucu tarıma uygun topraklar %11i oluşturur Dogal olarak gsmh'i çok aşağılarda tutmuştur

Süveyş Kanalı ile Asya'dan ayrılır Kıta doğuda Süveyş Kanalı Akdeniz ileKızıldeniz'i birleştiren 161 km uzunluğunda yapay suyolu Kanalın genişliği 70-125 m arasında değişmektedir Derinliği 11-12 m'dir Su kesimi 10,36 m'den fazla olan gemiler kanaldan geçemez 1951 yılında trafiği kolaylaştırmak amacıyla el-Kantara ile el-Firdan arasında 13,5 km' lik bir yan geçit açılmıştır 1869’da ulaşıma açılan kanal, havuzlar kullanılmadan, deniz seviyesinde 169 km uzunluğunda bir geçiş sağlar Kanal, Hint Okyanusu ile Akdeniz ve Atlas Okyanus

Kızıldeniz ve Kızıldeniz Afrika ile Asya (Arap Yarımadası) arasında yer alan, Hint Okyanusu'na bağlı bir denizdir Uzunluğu 2000 km civarı olup, bazı kaynaklarda 1900 km veya 2350 km diye geçmektedir Kuzeyde Mısır'daki Süveyş Kanalı ile doğal olmayan yoldan Akdeniz'e bağlanmıştır; güneyde ise Arap Yarımadası ucunda Bab el Mendeb Boğazı ile Hint Okyanusu'na bağlanır

Hint Okyanusu ile komşudur Hindistan, Afrika ve Okyanusya tarafından çevrilen, dünyanın üçüncü büyük okyanusu Asya’nın güneyinde, Afrika ile Avustralya arasında kalan deniz 20° doğu boylamıyla Atlantik’ten, 147° doğu boylamıyla Büyük Okyanustan ayrılır Bu deniz, okyanuslar içinde en küçük olanıdır Avustralya ile Afrika arasındaki uzaklık yaklaşık olarak 10000 kilometredir Yüzölçümü kollarıyla berâber 74900000 km2yi bulur

Babülmendep Boğazı Arap Yarımadasına 18 km yaklaşır Kıtanın güneyi yine Hint Okyanusu, batısı Kızıldeniz'i Aden Körfezi'ne bağlayan boğaz

Atlas Okyanusu ile çevrilidir Kıta kuzeybatıda Avrupa'dan 14 km genişliğindeki ATLAS OKYANUSU Alm atlantischer Ozean, Fr Océan Atlantique, İng Atlantic Ocean Dünyanın ikinci büyük denizi Büyüklük bakımından Büyük Okyanustan sonra gelir Doğusunda Avrasya ve Afrika, batısında Amerika (kuzey ve güney) bulunur Bu okyanus, eski dünya ile yeni dünyayı birbirinden ayırır

Bazıları Kuzey Buz Denizi ile Antarktika Okyanusunu da Atlas Okyanusuna dahil ederler Umumi kanaat, Kuzey Buz Denizi ile Antarktika Okyanusunun buraya dahil olmadığı

Cebelitarık Boğazı ile ayrılır

Afrika,yüryüzünün ikinci büyük kıtası30217894 km2 yüzölçümüyle yeryüzündeki kara alanlarının beşte birini oluştururKuzeyde Akdeniz batıda Atlas Okyanusu doğuda Kızıldeniz ve Hint Okyanusuyla,güneydeyse Atlas ve Hint okyanuslarının birleştiği sularla çevrilidirUzunluğu kuzey-güney yolunda 8000 kmgenişliği doğu- batı yönünde 7400 km"dirEn kuzeydeki noktası Tunus"un el-Ebyaz Burnu yakınındaki Ras ben Sekka,en güneydeki noktası ise Güney Afrika"daki Agulhas BurnudurSomali"de Guardafui Burnunun güneyindeki Hafun Burnu ile Cabo Verde"deki Pointe des Almadies,en doğu ve en batı uçlarını oluştururAfrika,,Avrupa kıtasından Cebelitarık ,Asya"dan da Arabistan Yarımadasının güneybatı ucundaki Babü"l Mendep Boğazıyla ayrılırKuzeydoğuda Sina Yarımadası üstündeki Süveyş Kanalı yapılmadan önce Afrika ,Asya ile birleşik durumdaydıToplam nüfusu (1990 tah) 647518000"dir

Afrika kıyıları çok girintili çıkıntılı olmadığı için kıtanın 30320 km"lik kıyı uzunluğu Avrupa kıyı uzunluğundan azdırAfrika kıyılarının açıklarında birçok ada vardırBunlardan doğudaki Madagaskar dünyanın en büyük adalarındandırKomoro Adaları Mauritius ve Reunion kıtanın güneydoğusunda Seyşeller ve Sokotra doğusunda,Kanarya Adaları Asor ve Madeira ise kuzeybatısındadırCabo Verde,Bijagos,Bioko,Sao Tome ve Principe adaları batısında Ascension,StHelena ve Tristan da Cunha adaları güneybatıda yer alır

Ekvator çizgisi Afrika"yı hemen hemen tam ortadan ikiye bölerBu nedenle kıtanın büyük bölümü kuzeyde Yengeç,güneyde Oğlak dönenceleriyle sınırlanan tropik bölgede kalırAma Batı Afrika çıkıntısı,kıtanın daha büyük bölümünün Ekvator"un kuzeyinde kalmasına yol açarGana"da Accra kentinin hemen doğusundan geçen Greenwich meridyeni,Afrikayı kuzey-güney doğrultusunda keser

Eski Yunanlıların kıtaya "Libya"dediği söylenirLatince aprica"dan (güneşli)ya da Yunanca aphrike"den (soğuksuz) esinlenen Romalıların kıtayı "Afrika" olarak adlandırdığı öne sürülürAma Afrika adı Romalılarca daha çok kıtanın Avrupa"nın güney uzantısı sayılan kuzey kıyıları için kullanılmıştırKuzey Afrika kıyılarında bir dönem hüküm süren Romalıların kendi yerleşim alanlarının güneyindeki bölgeye "Kartaca" nın güneyindeki bir Berberi topluluğundan dolayı" Afrigler ülkesi" ya da " Afriga" dedikleri de ileri sürülürBir başka açıklama "Afrika" adının bugünkü Tunus dolaylarındaki verimli bir bölgeye ilişkin olduğu ve "Mısır "başakları anlamına geldiği yolundadır

Afrika bir bütün olarak dar kıyı şeritlerinden hemen sonra dimdik yükselen büyük bir yayla
görünümündedirBu yayla,kabaca güneydoğu ve kuzeybatı bölümleri olarak ikiye ayrılabilirKuzeybatıda dağlık iki kesim bulunurAltas Dağları ile Sahra"daki Ahaggar Platosu Yaylanın güneydoğu bölümü ise Etiyopya Dağlarını Doğu Afrika Platosunu ve Güney Afrika"ın doğusundaki Draken Dağlarını kaplar


Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

JEOPOLİTİK YAPI

Afrika kıtası,genel olarak,zamanımızdan 4 milyar ile 570 milyon yıl öncesine tarihlendirilen kıvrımlanmış,başkalaşmış ve granitleşmiş kayaçların oluşturduğu eski bir Prekambriyen kalkan niteliğindedirSonraları erozyonlarla örtülen yüzeyin yüzde 57 gibi büyük bir bölümünde genede yaşlı Prekambriyen kayaçların yer aldığı görülürBu kalkanın incelenmesiyle üç genel yargıya varılır
1- Afrika kıtası jeolojik açıdan Arabistan Yarımadasını da içine alır
2-Kuzey Afrika daha önce Akdeniz ve Alpler alanının bir parçası iken,jeolojik tarihin oldukça yakın dönemlerinde Afrika kıtasıyla birleşmiştir
3-Prekambriyen kalkan çok sayıda yaşam izi taşırGüney Afrikadaki yaşlı Prekambriyen kayaçlarda bulunan mikroorganizmalar 32 milyar yıl önceye kadar izlenebilmektedir

Prekambriyen sonrasına ilişkin jeolojik çözümlemeler öteki kıtalar çapında jeosenklinallerin ya da dağoluşumu süreçlerinin varlığını ortaya koymazGene de,
kıtanın batı ucunda,Mauritanidler olarak adlandırılan eski dağların çok aşınmış izleri,batıdaki Atlas Okyanusuyla ilişkili bazı Jeosenklinalerin varlığını gösterir

Kıtanın bütününe özgü göreli jeolojik kararlılık kuzeyde yok olurSahra"yı kuzeyden kuşatan ve Akdeniz"in atası olan Tetis Denizindeki kayaçlardan,Senozoyik ( yakın) Zamanın üçüncü Döneminde (65ile 2,5 milyon yıl önce)
Tel Atlasları ile Sahra Atlasları doğmuştur

570-225 milyon yıl öncesi Paleozoyik ( Birinci) Zaman denizleri Afrika"nın kuzeybatısını kaplayarak önce Akdeniz"den Gine Körfezine ,sonra Güney Afrika"ya kadar uzanmıştır280 ile 225 milyon yıl önceki Permiyen Döneminde ise,Permiyen Denizi Mozambik Kanalına kadar ilerlemiştir225 milyon yıl öncesinden 65 milyon yıl öncesine değin süren Mezozoyik ( ikinci ) Zaman oluşumları,Batı Sahra Senegal ve Hint Okyanusu kıyılarındaki Jura Dönemi deniz tortullarıdırmezozoyik Zamanın son evresini oluşturan Tebeşir Döneminin başlangıcından kalma deniz tortullarına Afrika"nın tüm kıyılarında rastlanırken,Geç Tebeşir Dönemine (100 - 65 milyon yıl öncesine değin süren Mezozoyik (ikinci) Zaman oluşumları Batı Sahra,Senegal ve Hint Okyanusu kıyılarındaki Jura Dönemi deniz tortullarıdırMezozoyik Zamanın son evresini oluşturan Tebeşir Döneminin başlangıcından kalma deniz tortullarına Afrika "nın tüm kıyılarında rastlanırken,Geç Tebeşir Dönemine (100 -65 milyon yıl önce) tarihlendirilen deniz tortulları yalnızca Sahra"da ve Atlas ile Hint okyonusları kıyılarında görülürTebeşir Döneminin son evresinde Kuzey Afrika oluşmuşKızıldeniz Vadisi de Arabistanı kıtanın bütününden ayıracak biçimde açılmaya başlamıştır



Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Prekambrien,Afrika"daki Prekambriyen kitle ,birbirine bağlı dört kraton grubundan oluşurBunlar Batı Afrika ,Arabistan Nübye kalkanı,Kongo-Kalahari kratonuve doğuya uzantısı bilinmeyen Madagaskar Adasıdır 5-4 milyor yıl önceki Prekambriyen"in ikl evresinin sonları,örneğin Batı Nil sistemi ile Güney Afrikadaki Svaziland sisteminde izleri açıkça görülen önemli dağoluşumu süreçlerine sahne olmuşturBunları kıtanın batısındaki ,doğusundaki ve Madagaskar"daki başka oluşumlar izlemiştir Svaziland ile Oranj"da rastlanan ve en eski yaşam izleri olan tekhücreli algler bu evreye aittirPrekambriyen"in orta evresinde (3-2 milyar yıl önce) rastlayan dağoluşumu etkinlikleri Moritanya,Sierra Leone,Kongo Havzası,Namibia,Doğu Afrika ve Madagaskar ile Güney Afrikanın Transvaal bölgesindeki sıradağlarla ortaya çıkarBu evre,kıtanın dört bölgesinde yeni bir dağ oluşumu süreciyle tamamlanmıştırPrekambriyen"in geç evresi( 2-1 milyar yıl önce) Fas"ta Anti-Atlas Dağlarının yükselmesinden başka Gana,Gabon ve Kango"daki oluşumlarla sonuçlanmış ikinci bir dalgayla da Zaire ile Orta ve Güney Afrika"daki yeni sıradağlar ortaya çıkmıştırPrekambriyen"in son evresini (1 milyar -570 milyon yıl önce) kıtadaki kumtaşı,şist ve dolomitli kireçtaşı katmanları belirlerBu oluşumlara Fas,Moritanya,Mali,Zaire,Zambia,Batı Kongo ve Güney Afrika"da rastlanır

Paleozoyik (Birinci) Zaman Afrika kıtasının Paleozoyik Zamanda biçimlendiği kratonların bütünleşmesiyle kara kitlesinin ortaya çıktığı söylenebilirBu zamanın bir buzul evresini de kapsadığı kıtanın çeşitli yörelerinde bulunan çökeltilerden anlaşılmaktadır

Prekambriyen"in sonu olan Kambriyen Dönemin (570-500 milyon yıl önce)
başlıca oluşumları Güney Fas,Batı Sahra,Moritanya Sahrası ve Namibia"daki deniz tortullarıdırOrdovisiyen"in (500 430 milyon yıl önce) özelliği,fosilli deniz kumtaşlarının,Sahra dahil Kuzey ve Batı Afrikanın tümünü kaplamasıdırAynı dönemi niteleyen bir başka özellik,yerkabuğunu yerinden oynatan tektonik hareketlerin Orta ve Batı Sahra"nın kıta tabanını 1500 m kadar yükseltmiş olmasıdır

430-395 milyon yıl önceki Silüriyen Dönemde,soyu tükenmiş hayvan topluluklarına,ait fosilleri içeren şist kalıntılarından anlaşıldığı kadarıyla tortullaşma tümüyle değişmiştir395-345 milyon yıl önceki Devoniyen Dönemine ait deniz fosilleri ise Kuzey Afrika ile Sahra"da bulunmuşturDevoniyen"i izleyen Karbonifer Dönem (345-280 milyon yıl önce) başlarındaki deniz yaşamına ilişkin bulgular,Kuzey Afrikadan başka Orta ve Batı Sahra ile Mısırdaki fosillerden elde edilmiştirFas"tan Gine"ye kadar uzanan kuzeybatı dağları da gene bu dönemde oluşmuşturKarbonifer"in son evresini Sahra"da katmanlar halinde üst üste yerleşmiş bitki fosilleri ile Fas ve Cezayir"deki kömür damarları belirlerEkvator"un güneyinde ise aynı evre çakıl kum karışımı bir katmanın oluşmasına yol açmıştırÖrneğin Güney Afrikanın kimi yörelerinde bu katmanın üzerinde ince bir örtü oluşturan deniz birikintileri,Karboniferden Permiyen Döneme geçişin tanınmasına yardımcı olur



Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Permiyen"e ait deniz fosilleri,Tunus"un güneyinde Mısır,Arabistan Yarımadası,Tanzanya kıyıları ve Mozambik Kanalında görülürPermiyen"in izleri öteki yörelerde denizel değil,karasal niteliktedirBu yörelerde Permiyen"in ilk yarısın,en altta killi şist katmanları ortada kumtaşı ve bitki fosili katmanları,en üstte de gene killi şist katmanları temsil ederPermiyen"in ikinci yarısına ait katmanlarda ise amfibyum ve sürüngen fosilleri bulunur

Mezozoyik (İkinci ) Zaman ,Triyas,Jura ve Tebeşir ( Kretase) olmak üzere,üç döneme ayrılan Mezozoyik Zaman denizlerin karaya doğru ilerlemesi ve ilginç fosilleri barındıran büyük kara oluşumlarının ortaya çıkması bakımından önem taşır

Triyas Döneminde ( 225 -190 milyon yıl önce) eski denizler,Kuzey Afrika,Güney Sahra,Mısır,Arabistan ve Tanzanya"nın bazı yöreleri ile Madagaskar"ın kuzeyinde birikintilerini bırakarak çekilmiş bunu izleyen Jura Döneminde ise (190-136 milyon önce) Hint Okyanusu iyice ileleyerek Somali ve Etiyopya yı kaplamıştırDenizlerin
ilerlemesi Tebeşir Döneminde de (136- 65 milyon yıl önce) sürmüş,bu sürecin bir aşamasında Atlas ve Hint okyanuslarının bugünkü kıyıları oluşurken bir başka aşamada da
denizler Sahra"yı ve Mısır"ı tümüyle kaplamıştırArdından Batı Arabistan ile Madagaskar"ın doğu kıyılarını da içine alan yeni bir deniz ilerlemesi olmuştur

Ekvator"un kuzeyindeki karasal oluşumlar,Mezozoyik Zaman boyunca kenetlenmiş bir kara kitlesine dönüşmüştürSahra"da dinozor ve sürüngen fosillerini içeren
Zarzaitin Dizisi Triyas Döneminde bitki ve büyük sürüngen fosillerini barındıran Tauratine Dizisi ise Jura Döneminde oluşmuşturEkvator"un güneyinde Triyas"ın başlarında oluşan
Beaufort Dizisinde balık,amfibyum ve sürüngen fosilleri görülürTriyas"ın sonu ile Jura"nın
başlarındaki en önemli jeolojik olaylar Kap Sıradağlarının kıvrımlanması,Karoo Havzasının
yükselmesi ve yarıkların ortaya çıkması daha sonra buradan yayılan bazalt lavların,örneğin Draken Dağları gibi oluşumlara yol açmasıdır

Jura ve Tebeşir dönemlerinde de,kuzeydeki kenetlenmiş kara kitlesine benzeyen
ve bitki,dinazor ,sürüngen,fosillerini barındıran katmanlar oluşmuşturElmas içeren Kimberlit baca dolgu kayaçları gene Tebeşir Dönemindeki püskürtmeler sonucunda ortaya çıkmıştır


Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Üçüncü (Tersiyer ) Dönem,65 milyon yıl öncesinden başlayıp günümüze değin uzanan Senozoyik ( Yakın) Zamanın Üçüncü Dönemini niteleyen en önemli jeolojik olaylar,kuzey Afrika Dağlarının yükselmesiyle sonuçlanan tektonik hareketler,Kızıldeniz Vadisinin ortaya çıkması ve daha sonraki jeolojik katlarda görülen volkanik etkinlikler ile yerkabuğu çatlamalarıdır

Üçüncü Dönemin 11 milyon yıllık ilk bölümünü oluşturan Paleosen Bölüm,Hayvan fosilleri açısından önemlidirForaminiferler takımından nümülitler,denizkestanesi,ve yumuşakça fosilleri bunlar arasındadırKuzey ve Batı Afrika ile Sahra"da bu fosillerin tümüne rastlanırPaleosen"i izleyen Eosen Bölümü ( 54-38 milyon yıl önce) özgü deniz hayvanı fosilleri Sahra dışındaki Kuzey ve Batı Afrika ile Hint Okyanusu kıyılarında görülür
Daha sonraki Oligosen ( 38-26 milyon yıl önce) ve Miyosen (26-7 milyon yıl önce) bölümlere ait deniz hayvanı fosillerine de aynı yerlerde rastlanır

Üçüncü Dönemin karasal oluşumlarında birkaç düzey ayırt edilebilirAlt Eosen oluşumlarında Karındanbacaklıların soyu tükenmiş türlerinden Pseudoceratodes fosilleri
ile bir tür sürüngen olan Dyrosaurus fosilleri bulunurGeç Eosen ve Oligosen"de ise,silisleşmiş ağaçlar,fosilleşmiş balık,kaplumbağa,timsah ,yılan ve memeliler yer alırTurkana ( Rudolf) ve Victoria gölleri kıyılarındaki Miyosen düzeyleri file benzer iri bir memeli olan mastodon ile gene iri bir maymun türü olan Proconsul africanus fosillerini içerirÜst Miyosende orta Asya"dan Avrupa ve Afrika"ya geçen ve atın atalarından sayılan
üç toynaklı Hipparion ile insangillerin en eski örneği sayılan Kenyapithecus"un fosilleşmiş kalıntıları da bu bölgede bulunmuştur

Tel atlasları ilk kez Oligosen"de kıvrımlanmış ve bu dağlardaki katmanların hareketi
Miyosen,sonları ile Pliyosen boyunca (7-25 milyon yıl önce) sürmüştürMiyosen ortalarında gerçekleşen tektonik hareketler,Cezayir"in kuzeyindeki Aures Masifini yaklaşık 1000 myükseltiye çıkarmıştırAures Masifinin güneyinde yer alan ve Fas"taki Agadirden Tunus"taki Kabis Körfezine kadar uzanan Kuzey Sahra yapısal hattı,kıvrımlanmış Akdeniz kıyı kuşağını Afrika kalkanından ayırır




Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Oligosen Bölümünün sonları ile Miyosen Bölümün başlarında Arabistan- Nübye kalkanında gerçekleşen tektonik hareketler Arabistan"ı kıtanın geri kalan bölümünden neredeyse tümüyle ayırmış Akdeniz"de iki kara arasında oluşan bu yarığı doldurarak Yemen"e kadar uzanan bir körfez oluşturmuşturBu körfezin Hint okyanusuyla birleşmesini engelleyen tek oluşum Cibuti"den Aden"e kadar uzanan bir kıstaktıMiyosen Bölümün sonunda,bu körfezin tuzlu bir göle dönüşmesine yol açan Süveyş kıstağının oluşması ,Asya"da yaşayan hayvanların Pliyosen Bölümde Afrikaya geçmelerine olanak vermiştirGene aynı çağda Cibuti-Aden kıstağının su altında kalması sonucunda Hint Okyanusu Kızıldenizle bütünleşmiştir

Miyosen ve Pliyosen"deki tektonik hareketler,kuzeydoğu-güneybatı fay sistemlerini oluşturmuşturCezayir"in güneyindeki Ahaggarda Libya ve Çad"ın Tibesti bölgelerinde Etiyopya,Doğu Afrika ve Kamerun"da Gine Körfezindeki Bioko,Sao Tome ve
Principe adalarında yerkabuğu kırılmaları da gene Pliyosen"de yanardağ etkinliklerine ve bazalt akıntılarına eşlik etmiştir


Dördüncü ( Kuvaterner) DönemZamanımızdan 25 milyon yıl önce başlayan Dördüncü Dönemin 10 bin yıl öncesine değin uzanan bölümü Pleyistosen ,10 bin yıl öncesinden bugüne değin uzanan bölümü ise Holosen"dirDördüncü Dönemdeki sürekli yanardağ etkinlikleri sonucunda Ahaggar ve Tibesti masiflerinin temel kayaçları yükselmiş Sahra"daki vadiler derinleşmiştirBu döneme ait karasal birikintiler insan türünün gelişimine tanıklık etmesi açısından özellikle önemlidirİnsangillerin kalıntılarına rastlanabilen en eski katmanlar Etiyopya ve Kenya"dadırBu ilk insangiller Australopithecus africanus ve Australopithecus robustus olarak iki gruba ayrılabilirHer ikisininde kullandığı bazı taş ve kemik aletlerin izleri günümüze kadar gelmiştir





Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Yaklaşık 500bin yıl öncesine tarihlendirilen Kagueri- Kamasi yağışarası katının (yağışlı dönemlerle kurak dönemleri ayıran ara dönem)Tanzanya,Cezayir ve Çad"daki katmanlarında ilkel insangillerin yeni bir türü olan Pithecanthropus fosillerine rastlanmıştırİkinci yağışlı dönemden bugüne büyük memeli hayvanların üçüncü yağışlı dönemden de fil,zürafa ve suaygırı (hipopotam) fosilleri kalmıştırZamanımızdan 30 bin yıl önce başlayıp 15 bin yıl öncesine kadar süren dördüncü yağışlı dönem de Paleolitik ve Neolitik çağlara ait izler bırakmıştır

Bugünkü jeolojik yapı ve yüzey şekilleri Afrika,jeolojik yapı ile yüzey şekilleri arasındaki ilişkinin kusursuz bir örneğidirKuzeydeki Atlas Dağları,Alp tipi dağoluşum sürecini çağrıştırırMısır Tebeşir Dönemine ve Üçüncü Döneme özgü deniz ilerlemelerinin boyutlarını ortaya koyarSahra"nın Güney Atlaslar ile Ahaggar Dağları arasında kalan bölümü,üstü erg kumullarıyla kaplı 10000 m derine kadar inen,fosilli kalın bir alt katmanı içerirAhaggar Masifini çevreleyen Tassili -n Ajjer"in kenarındaki yarlar Paleozoyik Zaman tortullarının birikim yeridirOrtoda Kongo Havzası,Prekambriyen"in tüm dönemlerine özgü kaya oluşumlarıyla kuşatılmış durumdadırGüney Afrika"daki Kalahari Havzasında ve Karoo Platosunda Karbonifer,Triyas ve Permiyen tortullar 7000 m kalınlığında ayrışmamış bir yığılım oluştururDoğu Afrika ise,Kızıldeniz"den Mozambik"e kadar uzanan ve yanardağ etkinliklerinin beşiği olan tektonik rift vadileriyle kıtanın geri kalan bölümünden ayrılır



Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

DOĞAL YAPI
YÜZEY ŞEKİLLERİ

Büyük ölçüde eski kayaçların oluşturduğu bir kitle olan Afrika kıtasında kuzeyde Atlas,güneyde Kap Dağları gibi genç oluşumlar da vardırKıtanın iki ucundaki bu dağlık kesimler arasında yamaçları dar kıyı şeritleriyle çevrelenmiş,birbirini izleyen platolar yer alır

Afrika"nın en yüksek noktası 5895 m yükseklikteki Kilimanjaro Dağı,en alçak nokta ise Cibuti"de deniz düzeyinin 153 maltına inen Assal GölüdürKıtanın daha yüksek olan güney ve doğu bölümleri, alçakta kalan batı ve kuzey bölümleriyle belirgin bir karşıtlık içindedirKongo Irmağının ağzından Aden Körfezine çekilecek bir çizginin güneyinde kalan pek çok yer, deniz yüzeyinden en az 300 m yüksektedirÇizginin kuzeyindeki bölgenin denizinden yüksekliği ise genellikle 150 ila 300 m arasında değişir

Yüksek ve engebesiz alanlara,bazı yörelerinin denizden yüksekliği 5000 m"yi aşan Etiyopya"da rastlanırDoğu Afrika Platosunun en yüksek noktaları güneyde Kenya"dadırBurada Kilimanjaro"nun yanı sıra Kenya (5199 m),Meru (4566 m) ve Elgon
(4130 m) gibi volkanik kökenli doruklara da rastlanırRuwenzori Sıradağlarının en yüksek noktasıysa Zaire- Uganda sınırındaki Margherita Doruğudur(5109m) Doğu Afrika Platosu
daha güneyde Thabana Ntlenyana ( 3482 m) ve Aux Sources (3299 m ) doruklarıyla Draken Dağlarına ulaşır

Güneydeki plato alanları,kuzeye ve batıya doğru Kongo,Nijer ve Nil havzalarına açılırKıtanın kuzey yarısında yüksekliği 1000 m"yi aşan geniş alanlar,yalnız
Atlas Dağları ile Sahradaki Ahaggar ve Tibesti masifleridirBatı Afrika"nın önemli iç yükseltileri ise,Gine"de Fouta Djallon,Nijerya"da Jos ve Nijerya -Kamerun"da Adamawa platolarında yer alırSudan"daki Darfur ile Kamerun"daki Kamerun Dağları volkanik kökenlidiri




Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Doğu Afrika Rift sistemindeki yükseltilerin çoğu da volkanik kökenlidirYörede bugün bile deprem ve yanardağ etkinlikleri kaydedilmektedirVirunga Dağlarında püskürtme ve lav akıntısı 10-12 yılda bir yinelenirKuzey-güney doğrultusunda 6500 kmuzanan Rift sisteminin batı kolu,Nyasa Gölünden başlayarak kuzeye doğru geniş bir yay çizerve Sibirya"daki Baykal Gölünden sonra dünyanın en derin ikinci gölü olan Tanganika"yı ( 1615m) ayrıca Kivu,Edward ,Albert ve Rukwa göllerini içine alırBu çizgi boyunca sıralanmış göllerden çoğunun denizden yüksekliği çevredeki platonun ortalama yüksekliğinden daha düşüktürGenellikle çok derin olan bu göllerin fiyortlarla çarpıcı bir benzerliği vardırBuna karşılık 69485 km2"lik yüzölçümüyle Afrika"nın en büyük gölü olan
Victoria"nın derinliği 82 m"yi geçmez

İKLİM

35 c güney ve 37 c kuzey enlemleri arasında yer alan Afrika"nın büyük bölümü tropik kuşak içindedirEkvator kıtayı ortadan bölmekle birlikte kuzeydekalan bölümün doğu-batı doğrultusundaki genişliği simetriyi bozarDaha dar olan güney bölümünde denizin etkisi karanın içlerine kadar yayılırİklimi etkileyen bir başka etmen de
üzerinden geçen rüzgarları soğutarak bu rüzgarların ulaştığı kıyılarda hava sıcaklığını düşüren soğuk okyanus akıntılarıdır Öte yandan,And Dağlarına ya da Himalayalara benzer yüksek ve uzun dağ sıralarının bulunmayışı ve plato yüzeylerinin genişliği,kıtada
iklim kuşaklarının iç içe geçmesine yol açarBu nedenle bölgeler arasında ani iklim değişikliklerine rastlanmaz

Afrika"da iklimin en değişken öğesi özellikle hava kütlelerinin niteliğine bağlı olan yağmurlardırKıta üzerinde etkili olan en önemli hava kütleleri ise,özellikle güney bölümü etkileyen tropik- denizel ve ekvator-denizel kütle ile kuzey bölümü etkileyen tropik- karasal kütledirKuzey ve güneydeki bu hava kütleleri dönenceler arasındaki yakınsama bölgesinde atmosferin yüksek katmanlarından aşağı inerTropik -denizel kütle Hint Okyanusunun ekvator-denizel kütle ise Atlas Okyanusunun güneyinden kaynaklanırTropik -denizel kütlenin kararlı olmasına ve karşısına çıkan bir dağ tarafından yükselmeye zorlanmadıkça yağmur getirmemesine karşın ekvator-denizel kütle kararsızdırve yağmur getirir


Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Temmuzda dönenceler arası yakınsama bölgesi kuzeye Sahra üzerindeki alçak basınç alanlarına doğru kayarAma bölge bütünüyle kuru tropik-karasal kütlenin etkisi altında olduğundan bu b uluşma yağış getirmezOysa Ekvator'un güneyinde, yakınsama bölgesinden uzaklaştıkça denizel hava kütleleri yoğunlaşır ve yağış artarBu bölgeden daha da uzaklaşınca, aynı kütlelerin kazandığı kararlılık ve yoğunluk bu kez yağışı önleyen bir etmen olurTemmuz ayında yalnız Güney Afrika'nın güney ucu, kış sikonlarından gelen yağmurlardan etkilenir

Aralık-Ocak aylarında ise durum tersine dönerGüneşle birlikte yakınsama bölgesi de güzeye kayar ve Atlas Dağları dışında kıtanın kuzey yarısı kuru tropik-karasal kütlenin etkisindeyken, Güney Afrika genellikle yağış alır

Afrika sekiz iklim bölgesine ayrılır: sıcak çöl bölgesi, yarı kurak bölge, yağışlı ve kurak tropik bölge ekvator iklimi (tropik ve yağışlı) bölgesi, Akdeniz iklimi bölgesi, nemli astropikal denizel bölge, ılıman platolar, dağlık bölgeler

Sıcak çöl bölgesi, sürekli olarak kuru tropik-karasal hava kütlelerinin etkisinde bulunan SAhra ve Kalahari çölleri ile kuraklığı yıl boyu üzerinden geçen denizel hava kütlelerinin kararlılığından kaynaklanan Kenya-Somali Çölünü kapsarÇöl ikliminin kuraklık yanında bir başka özelliği, günlük sıcaklık değişmelerinin, aylık ortalama sıcaklığın yıl boyunca gösterdiği değişiklikten büyük olmasıdır

Çölleri çevreleyen yarı kurak bölgeler,dönenceler arası yakınsama bölgesinin uzantısında bulunduğu için çöllere oranla daha çok yağış alır,ama sıcaklık çöl bölgeleriyle
hemen hemen aynı düzeydedir

Yağışlı ve kurak tropik bölgeler kıtanın yarıya yakın bölümünü kaplarYarı kurak bölgelerden Ekvator"a kadar uzanan bu bölgenin ayırt edici özelliği yağışların mevsimlik olmasıdırDenizel hava kütleleri yazın altı ay süreyle yağış getiriryılın geri kalan ayları ise kuraktırÇöllerde ve yarı kurak bölgelerde de günlük sıcaklık farkları aylık ortalama sıcaklık farklarından daha büyüktür


Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Tropik ve yağışlı ekvator ikliminin egemen olduğu bölgeler,kıtanın en çok
yağış alan yerleridirYağışlar iki dönemde en yüksek düzeye ulaşır,Güneşin Yengeç ya da
Oğlak dönencesine ulaşmasından hemen önce ve Ekvator"u geçmesinden hemen sonra Bölge sürekli olarak ılık denizel hava kütlelerinin etkisi altında kaldığından aylık ve günlük
sıcaklık farkları büyük değildir

Kıtanan kuzey ve güney uçlarında yazları kurak,Akdeniz iklimi egemendir
Yağışlar Kuzey Afrika şeridinde aralık-ocak- ,Güney Afrikada haziran-temmuz aylarında olmak üzere kışın görülürAylık ortalama sıcaklık,tropik iklim ortalamalarından düşüktür

Nemli asstropikal deniz iklimine yalnızca Güney Afrika"nın güneydoğu kıyısında rastlanırBölge,yazları daha çok olmak üzere yıl boyunca yağış alırNatal"ın güneyinde ise kış yağmurları daha önemlidirve sıcaklık kuzeydekinden biraz daha düşüktürPort Elizabeth"de sıcaklık altı ay 17cnin altında kalırken,Durban"da aylık ortalama
sıcaklık 18cnin altına düşmez

Ilıman plato iklimi,Güney Afrikanın yüksekçe kesimlerinde görülürYağış
rejimi yağışlı ve kurak tropik bölgelerdekine benzemekle birlikte,yüksekliğe göre değişiklik gösterirKıyılara yaklaştıkça iklim denizel özellikler kazanır ve kış yağmurları ağır basar

Dağ iklimi,Etiyopya"nın yüksek dağlık bölgeleri ile Doğu Afrika"daki göller yöresinde etkilidirBazı yöneleriyle ılıman plato iklimine benzerse de sıcaklık daha düşüktürve kimi doruklarda kar görülürYağış rejimi çevredeki daha alçak yörelerinkini andırır


Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

AKARSULAR

Afrika"nın Pliyosen ve Pleyistosendeki jiolojik oluşumu ya kendi akaçlama sistemleri olan ya da başka sistemlere bağlanan birçok havzanın oluşmasına yol açmıştırÇad Havzası dışında hepsinin denizle bağlantısı vardır

İklim ve Jeoloji etmenleri Afrika ırmaklarına bazı ortak özellikler kazandırırTüm önemli ırmaklarda ivinti yerleri,çağlayanlar ve çaylayanlar oluşurÇünkü
ırmakların akış doğrultularında daha önce oluşmuş basamaklar ve dirençli kayalar vardır

Kıyı ovalarının azlığı ve kıta sahanlığının darlığı nedeniyle geniş sayılabilecek ırmak deltalarının boyutları bile,örneğin Ganj-Brahmaputra deltalarından çok
daha küçüktür
Nil ( 6648 km) yeryüzünün en uzun ırmağıdırve 3349000 km2"lik bir alanı sularVictoria Gölünden sonra "victoria Nil"i " adını alan ırmak,daha kuzeyde "Bahrü"l Cebel " olarak adlandırılırBuradan çeşitli kollar aldıktan sonra "Beyaz Nil" Akdenize döküldüğü kesimde de "Nil" adıyla anılırAkış yönünün sol kıyısından aldığı en büyük kolu
Bahrü"l- Gazal"dırSobat,Mavi Nil ve Atbera ise sağdan aldığı kollardırIrmağın rejimini denetlemek için gerek Nil üzerinde gerek bazı kollarında barajlar kurulmuşturBunlardan en büyüğü Nil üzerindeki Assuan Barajı"dırYeryüzündeki deltaların prototipi olan Nil Deltası özellikle Etiyopya"daki yükseltilerden gelen siltlerden oluşurKalınlığı 15-25 m arasında değişen bu siltler Afrika"nın en verimli topraklarıdırDeltanın oluşturduğu ova kuzeyden güneye 150 km boyunca uzanırGenişliği İskenderiye ile Port Said arasında 230 kmdir

Gine"deki dağlardan doğan ve bir delta yaparak Nijerya"da Atlas Okyanusuna
dökülen Nijer Irmağının uzunluğu 4160 kmen büyük kolu da,Nijerya"da akış yönünün
solundan aldığı Benue"dirNijer Havzası Batı Afrikadaki ırmak havzalarının en genişidir



Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

Yaklaşık 3338000 km2"lik bir alan kaplayan Kongo Havzası çevresi yükseltilerle kuşatılmış bir çöküntü alanıdırToplam uzunluğu 4600 kmolan Kongo Irmağının önemli kolları sağdan aldığı Ubangi ile daha aşağıda soldan aldığı Kasai"dirKasai"nin sularıyla birleştikten sonra Kristal Dağlarını derin bir vadiyle yarar ve 96 kmgenişliğindeki bataklık bir haliçle Atlas Okyanusuna dökülür

3500 kmuzunluğundaki Zambezi Irmağının havzası 1285000 km2"lik bir alana yayılırIrmağın akıy yolu genellikle çok eğimlidirve üzerinde irili ufaklı birçok çavlan bulunurBunların en önemlisi Victoria ÇavlanıdırBaşlıca kolları olan Kafue ve Luangwa"yı akış yönünün solundan alan Zambezi ırmağının Hint Okyanusu ağzındaki deltası 60 kmgenişliğindedir

Güney Afrikanın en uzun ırmağı olan Oranj,doğudaki yaylalardan batıdaki Kalahari çöküntü bölgesine doğru yönelirKıtanın batı kıyısında Atlas Okyanusuna dökülür
En büyük kolu olan Vaal Irmağıyla birlikte toplam uzunluğu 2100 kmyi bulan ırmak kıtanın öteki önemli akarsuları gibi yüksek eğimli vadiler boyunca akar

Afrika"nın en geniş iç akaçlama bölgesi Çad HavzasıdırOrtalama 1-1,2 m derinliğinde bir tatlı su gölü olan Çad ,bu havzanın ortasında yer alırve Lagone Chari Komadugu Yobe gibi üç önemli akarsuyla beslenirGeçmişte çok daha geniş bir alana yayılan Çad Gölü,bugün 12000 km2"lik bir alanı kaplamaktadır


Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir

TOPRAK YAPISI

Kıtadaki toprak türleri genellikle çöl toprakları kahverengi kestane toprakları,Çernozem benzeri kara topraklar (humus ve karbonatça zengin,verimli toprak,)
tropikal kırmızı topraklar ve lateritler ( boksit ve hematitli topraklar) ile Akdeniz toprakları biçiminde sınıflandırılabilirYüzey biçimlerinin genel olarak kararlı ve az engebeli olduğu Afrika"da toprak oluşumunu belirleyen en önemli etmen iklimdir

Çöl topraklarının temel özelliği bileşimindeki organik madde miktarının önemsenmeyecek kadar az olmasıdırBu toprakların içindeki kayaçlar yeterince su bulunmadığından kimyasal çözülmeye uğramamıştırAyrıca toprağın yüzeyde ve hemen altındaki katmanda bir tuz örtüsü yer alırBu örtünün buharlaşmadan ileri geldiği sanılmakla birlikte Pleyistosen Bölümün görece nemli ikliminin sonucu olduğu da öne sürülebilir

Çöllerin çevresindeki yarı kurak bölgelerde yağışın görece artmasıyla otlar çoğalırkayaçlar dış etkilerle daha çok değişime uğrar ve sonuçta humusça daha zengin topraklar oluşurYapısındaki humus miktarına bağlı olarak açık ya da koyu kahverengi olan
kestane topraklarının çöl topraklarından bir başka farkı yüzeydeki ya da hemen alttaki tuz birikimini giderecek ölçüde su alabilmesidir

Çernozemin değişmez özelliği yüzeyin hemen altındaki tüm çözünebilir tuzların suyla çözülmesinden sonra geriye kalan ve bazen kalsiyum sülfatla birlikte bulunan
kalsiyum karbonat katmanıdırRengini çoğu kez humustan değilde bileşimindeki bazı minarellerden alan kara topraklar da bu sınıftan sayılabilir



Kaynak:AnaBritannica cilt 1 den frmsinsinet için derlenmiştir