İslamda Tarikatlar?

Tarikat nedir


Tarikat Tasavvufta, Allah'a ulaşmak için tutulan yoldur Bu yol boyunca yapılan yolculuk bir şeyhin öncülüğünde gerçekleşir Her yolun, kurucusu, öncüsü tarafından belirlenen birtakım kuralları, töreleri vardır Hicri 6 (M 12) yüzyıldan başlayarak çok sayıda tarikat kurulmuş ve bunlar şubelere, kollara ayrılarak bütün İslam dünyasına yayılmış ve günümüze kadar gelmişlerdir

Mutasavvıflara göre Allah'a ulaşan yollar sayısızdır Herkesin vuslatı ayrı ayrı kural, yöntem ve yollarla gerçekleşebilir Esas olan yönelmedir Örneğin Kâbe'nin belirli bir yanında bulunmak değil, ona yönelmek önemlidir Kâbe'ye ulaştıran bu yöneliştir Bu nedenle mutasavvıflar, "Allah'a ulaşan yollar yaratıkların nefesleri sayısıncadır" (Necmeddin Kübra), "Allah'a ulaşan yollar yaratıkların sayısıncadır" (Ebu Bekir Talemsani) ve "Allah'a ulaşan yollar yıldızların sayısıncadır" (Ebu'l-Hasan Müzeyyin) derler Bu düşüncelerini de "Bizim yolumuzda mücahede edenleri biz yollarımıza ulaştırırız" (Ankebut, 29/69) ayetine dayandırırlar

İlk mutasavvıflar, düşünce ve tecrübelerini, çevrelerinde toplanan insanlara aktarmakla birlikte, bugünkü anlamda birer tarikat kurmamışlardı Kendilerine şeyh, şeyh-i sohbet ve üstad; çevresine toplananlara da sahip deniliyordu Bir tasavvuf okulu, tasavvuf hareketi sayılabilecek bu kümelenmeler, daha sonraları tarikat olarak adlandırıldı Tasavvuf tarihine ilişkin kaynaklar bu anlamdaki ilk tarikatlar olarak Muhasibiye (Haris Muhasibî, ö 243/857), Kassariye (Hamdun Kassar, ö 271/884), Tayfuriye (Bayezid-i Bistam, ö 234/848), Cüneydiye (Cüneyd-i Bağdadî, ö 297/909), Nuriye (Ebu Hüseyin Nuri, ö 295/907), Sehliye (Sehl bin Abdullah Tustarî, ö 283/896), Hakimiye (Hakim Tirmizî, ö 285/898), Harraziye; (Ebu Said Harraz, ö 277/890), Hafifıye (Ebu Abdullah bin Hafif, ö 372/982), Seyyariye (Ebu Abbas Seyyarî, ö 982) anarlar

Kurumlaşmamakla birlikte düşünceleriyle daha sonra gelişen tasavvuf hayatı ve kurulan tarikatları önemli ölçüde etkileyen bu oluşumlardan sonra H 6 (M 12) yüzyıldan başlayarak gerçek tarikatlar doğdular Bu tarikatlarla kurucuları da şöyle sıralanabilir: Yeseviye (Ahmed Yesevî, ö 562/1166), Kadiriye (Abdülkadir-i Geylanî, ö 562/1166), Rifaiye (Ahmed Rifaî, ö 578/1182), Medyeniye (Ebu Medyen Şuayb bin Hüseyin, ö 590/1193), Kübreviye (Necmeddin Kübra, ö 618/1221), Sühreverdiye (Ebu Hafs Ömer Suhreverdî, ö 632/1234), Çeştiye (Muinuddin Hasan Çestî, ö 633/1235), Şazeliye (Ebu'lHasan Şazelî, ö 656/1258), Bektaşiye (Hacı Bektaş Veli, ö 669/1270), Bedeviye (Ahmed bin Ali Bedev, ö 675/1276), Desukiye (İbrahim Desukî, ö 693/1293), Mevleviye (Mevlana Celaleddin Rumî, ö 672/1273), Sadiye (Saduddin bin Musa Cebbavî, ö 700/1300) Nakşibendiye (Bahauddin Nakşibendî, ö 791/1388), Halvetiye (Ömer bin Ekmeluddin Lahicî, ö 800/1397) ve Bayramiye'dir (Hacı Bayram Veli, ö 833/1429)

Kuralları, yöntemleri farklı olsa da bütün tarikatlarda ortak olan öğeler vardır Zikir (Allah'ın isimlerinin anılması), çile ve seyr-u süluk (mutasavvıfın Allah'a doğru yaptığı manevi yolculuk) bunların başında gelir Pir, pir-i sani, şeyh, halife, derviş, mürid, inabe (tövbe ederek Allah'a yönelme), biat (şeyhe bağlanma), silsile, rabıta, kollara, şubelere ayrılma, istigase (şeyhten yardım isteme), tevessül (şeyhi aracı kılma) gibi insanî; şiilik etkisi, işrakilik, batınilik, hurufilik, ricalu'l-gayb (evreni yöneten veliler) inancı, çeşitli adab ve erkân, melamet gibi fikrî-manevî; vakıf, tekke, dergah, özel giysiler, tarikat ve tarikatlara özgü kimi eşya ve ortak dil gibi maddi öğeler de tüm tarikatlarda gözlenen ortak özelliklerdir

Her tarikatta kurucu şeyh pir olarak anılır Eğer tarikatın adab ve erkânı sonraki şeyhlerden birisi tarafından belirlenmişse, bu kişiye pir-i sani (ikina pir) denir Tarikat örgütlenmesinin merkezinde şeyh bulunur Bu şeyh tarikatın kurucusu değilse, onun ya da onu izleyen şeyhlerin halifesidir Her şeyhin Hz Muhammed'e uzanan bir silsilesi vardır Her silsile, geriye dogru, birbirinden icazet alan kişiler halinde ehl-i beyt imamlarına, onlardan genellikle Hz Ali'ye, bazan da Hz Ebu Bekir'e ulaşır ve böylece Hz Peygamber'e bağlanır Silsilesinde Hz Peygamber'den sonra Hz Ali'nin yer aldığı tarikatlara Alevî; Hz Ebu Bekir'in yer aldığı tarikatlara da Bekrî tarikat denir Kimi zaman silsilede birbirini hiç görmeyen, aralarında zaman farkı bulunan kişiler peş peşe gelir Bu durumda, önceki kişinin sonrakini ruhaniyetiyle eğittiği kabul edilir Bu durum üveysilik olarak tanımlanır

Tarikat etkinlikleri tekke, zaviye, dergâh, hankah, asitane gibi adlarla anılan yerlerde yürütülür Her tarikatın asitane adıyla anılan merkez tekkesi, tarikat pirinin bulunduğu ya da gömülü olduğu tekkedir Tarikata girmek isteyen talibler biat ve inabe adı verilen bir törenle şeyh tarafından tarikata kabul edilir Talib, bu kabulden sonra mürid olarak tarikatın kural ve yöntemlerine göre eğitilerek manevi yolculuğunu (seyr-u süluk) tamamlar Tarikatın bu kural ve yöntemlerine adab ve erkân denir Tarikat eğitimini tamamlayan mürid, şeyhin halifesi olma ve onun adına tarikat etkinliğini sürdürme hakkı kazanır Tarikatlarda eğitimin başlıca yöntemi zikir ve çiledir Her tarikatın tac, hırka, kemer ve benzeri giysileri de diğerlerinden ayrıdır

Tarikatlar düşünce sistemleri, zikir biçimleri ve yöntemlerine göre çeşitli sınıflara ayrılırlar Düşünce sistemleri bakımından tarikatlar ba-şer' ve bîşer' olarak ikiye ayrılırlar Ba-şer' (makbul, hak, ortodoks) tarikatlar denildiğinde Kadiriye, Nakşibendiye, Mevleviye gibi sünnî tarikatlar akla gelir Hurufiye, Kalenderiye, Haydariye ve sonraki Bektaşilik gibi kimi tarikatlar da bî-şer' (merdud, batıl, heterodoks) tarikatları oluşturur

Zikir biçimleri açısından tarikatlar dörde ayrılırlar: Kıyamî tarikatlar (turuk-ı kıyamiye), kuudî tarikatlar (turuk-ı kuudiye), hafî tarikatlar (turuk-ı hafiye) ve cehrî tarikatlar (turuk-ı cehriye) Kadirler, Mevlevîler, Halvetler gibi zikirlerini daha çok ayakta yapan tarikatlara kıyami tarikatlar; Nakşibendîler ve Melamler gibi oturarak yapanlara da kuudî tarikatlar denir Nakşibendîler gibi zikirlerini ses çıkarmadan, gizlice yapan tarikatlar haf tarikatlar; Kadirler gibi sesli olarak, açıktan yapanlar da cehri tarikatlar adını alır Ama bu ayrım çok kesin değildir Çünkü zaman zaman aynı tarikatın hem oturarak, hem ayakta (Halvetlik gibi), hem gizli, hem de açık zikir yaptığı (Bayramlîlik gibi) görülebilmektedir

Tarikatlar yöntemleri bakımından da farklı sınıflamalara tabi tutulur Bunlardan en yaygın olan sınıflamaya göre tarikatlar yöntemleri bakımından tarik-i ahyar, tarik-i ebrar ve tarik-i şuttar denilen üç sınıfa ayrılır Tarik-i ahyar (hayırlıların yolu), Allah'a ibadet ve takva ile ulaşmak isteyenlerin yoludur Bu yolu tutanlar oruç, namaz, hac ve Kur'an okuma gibi ibadetleri çok yaparlar Bu yol Allah'a ulaşmak için çok uzun bir süre çalışmayı gerektirir Bu nedenle, bu yolla Allah'a ulaşanların sayısı çok azdır Tarik-i ebrar (iyilerin yolu), Allah'a mücahede ve riyazetle ulaşmak isteyenlerin yoludur Bu yola girenler, iyi huylar edinmeye, gönlünü arındırmaya, kalbini temizlemeye, iç dünyalarını imar etmeye önem verirler Bu yolla Allah'a ulaşanların sayısı önceki yola göre daha fazladır Tarik-i şuttar (coşkuluların yolu), Allah'a aşk, cezbe ve muhabbetle ulaşmak isteyenlerin yoludur Tarik-i sairin de denilen bu yol, iradeye bağlı bir ölüm üzerine kurulmuştur Başlıca ilkeleri tövbe, zühd, tevekkül, kanaat, uzlet, sürekli zikir, Allah'a teveccüh, sabır, murakebe ve rızadır

Tarikatlar, kuruluşlarından itibaren yalnız dinî, tasavvufi bir örgütlenme halinde kalmayarak sosyal, siyasal, kültürel, sanatsal ve askeri birer kurum olarak önemli görevler yaptılar Ancak 20 yüzyıla doğru eski saflıklarını kaybettiler Bu nedenle, son dönemlerde şiddetli eleştirilere hedef oldular

Ahmet ÖZALP