Felsefi Terimler Sözlüğü

ABSÜRD
Anlamsal öğeleri birbiriyle bağdaşmayan Mantık açısından mantık kurallarına aykırı olanı dile getirir Saçma bir düşünce öğeleri birbirini tutmayan birbiriyle bağdaşmayan düşüncedir Saçma bir yargı kendi içinde tutarsızlığı olan ya da tutarsızlığı içeren bir yargıdır
Anlamsız ile saçma aynı anlamda değildirler Saçmanın bir anlamı vardır fakat yanlıştır anlamsızın ise hiçbir anlamı yoktur Saçma felsefede usa aykırılığı dile getirir Usa aykırı olan her şey saçmadır Saçma doğru ile yanlış arasında yer alan üçüncü bir kavramdır Yanlış ile karıştırılmamalıdır Her yanlış saçma olmayabilir



AGNOSTİSİZM
İnsanın kendi deneyimleriyle elde ettiği olguların ötesinde hiçbir şeyin varlığını bilemeyeceğini ileri süren öğreti Agnostisizm hem bir terim hem de felsefi kavram olarak Thomas Huxley tarafından ortaya atıldı Huxley agnostik sözcüğünü hem geleneksel Yahudi-Hıristiyan tanrıcılığını hem de tanrıtanımazlık öğretisini reddederek Tanrının varlığı sorununu ortada bırakan düşünürler için kullandı Terim daha sonra geriye götürülerek bütün bilinemezci öğretileri kapsamıştır Agnostisizm tarihsel olarak bilimin denetiminden yoksun insan düşüncesinin düştüğü büyük yanılgılara bir tepki olarak ortaya çıkmıştır İlk tepkiyi Yunan antikçağ bilgicilerinden duyumcu sofistler vermiştir Onlara göre bilgi duyuların sonucudur ve duyular dışında bilgi edinemez ve herkes için geçerli bilgi olamaz




AHLAK
İnsanların toplum içindeki davranışlarını ve birbirleriyle ilişkilerini düzenlemek amacıyla başvurulan kurallar dizgesi başka insanların davranışlarını olumlu ya da olumsuz biçimde yargılamakta kullanılan ölçütler bütünü Tarih boyunca her insan topluluğunda ahlak dizgesi var olmuştur Bu dizge toplumdan topluma ve aynı toplum içinde çağdan çağa değişiklik gösterirNesnel ya da toplumsal ahlak insanın toplumun öteki bireylerine karşı ödevini içerir Bu kurallar yazılı olmadığı için biçimsel bakımdan hukuktan farklı olmakla birlikte gene de ahlak ile hukukun örtüştüğü hatta özdeşleştiği durumları vardır Toplumsal yaşama egemen olan hukuk kurallarıyla nesnel ahlak arasında sıkı bir bağ vardır Toplumun genel ahlak görüşlerine ve toplumsal vicdana uygun düşmeyen hukuk düzenlemeleri kendilerinden beklenen toplumsal işlevi yerine getiremeyeceğinden uzun ömürlü olmaz



AHLAK DUYGUSU
Ahlaki davranışların kaynağı olan duygu




AKADEMİ (Akademia)
Platon'un kurduğu felsefe okulunun adı



AKILCILIK
Bu dünyadaki bilgileri(akılcıların güvenilmez buldukları) duyu ve algılarımıza dayanarak değilde aklımızı kullanarak elde edebileceğimizi ileri süren görüştür
Bu dünyanın bilgisine duyu ve algılarımızı kullanmadan ulaşamayacağımızı savunan karşı görüş ise deneycilik olarak bilinir




AKIL YASALARI
Aklın özdeşlik çelişmezlik yeter neden ilkeleri




ALGI
(Os İdrak Şuur Teferrüs Fr Perception Al Perception Wahrnehmung Empfindung Erfassung İng Perception İt Percepzione) Nesnel dünyayı duyular yoluyla öznel bilince aktarma

1 Etimoloji : Algı terimi dilimizde de Batı dillerinde de olduğu gibi almak kökünden türetilmiştir Batı dillerindeki perception terimi Hint-Avrupa dil grubunun almak anlamındaki kap kökünden gelir ilkin Latinceye aynı anlamda capere sözcüğüyle geçmiştir

2 Felsefe : Algı dış dünyanın duyumlarla gelen imgesinin bilinçte gerçekleşen tasarımıdır Nesneler duyu örgenlerini etkiler Bu etki bilince aktarılır Ne var ki algı arı duyumlardan ansal bir işlevi gerektirmesiyle ayrılır Örneğin görme duyumuz her iki gözümüzde ve çeşitli planlarda beliren iki ağaç imgesi getirir Bu iki ağaç imgesi ansal bir işlevle tekleşir Tekleşen bu imgeye bellekte biriken esli algılardan gerekli olanlar da çağrışım yoluyla eklenkikten sonra ağaç algısı gerçekleşmiş olur Özellikle görme işitme ve dokunma duyuları insanın bilincine kavram ve düşünce yapımı için algısal gereçler taşırlar Algı işlemini tarihsel süreçte duyumcular aşırı bir savla sadece duyuların uscular da aynı aşırılıkta başka bir savla sadece usun ürünü saymışlardır Oysa algı duyusal-ansal bir işlevdir Alman düşünürü Leibniz'e göre de algı bilinçdışı bir işlevdir Algı gerçek anlamında öznenin kendisinin dışında olanı alması demektir Bununla beraber ruhbilimciler ruhsal edimlerle ilgili olarak dış algı'ya karşı bir de iç algı'nın sözünü ederler Felsefede algı terimi üç anlamda kullanılır : Algılama gücü algı işlevi algı olgusu

3 Ruhbilim : Ruhbilimde bir deneğin belli bir süreden birbirinden ayırdedilebilen tepkiler gösterebildiği çevrenin tümüne algı alanı (Fr Champ de perception) algının beyinde gerçekleştiği süreye algı süresi (Fr Temps de perception) algının parçaları arasındaki ilişkilerden oluşan yapıya algısal yapı (Fr Structure perceptionelle) çeşitli nesnelerin bir bütün olarak ya da bir nesnenin özelliklerine ayrılmaksızın algılanmasına algısal birlik (Fr Unite perceptionelle) duyularla gelen algısal gereçlerin bütünlenmesine ve anlamlandırılmasına algılaştırma (İng Perceptualisation) ses iletiminin bozulmasından doğan sağırlığa algılama sağırlığı (Ing Perception deafness) algılayarak öğrenmeye algısal öğrenme (Ing Perceptual learning) belli bir örneğe uygun olarak algılama eğilimine algısal kurgu (Ing Perceptual set) denir Bk Duyu Duyum Bilinç Algıcılık Algılanır Algılanmaz Algın Algı Karşıklığı Algı Işığı




ALİENATİON (Yabancılaşma)
İnsanın çevresinden işinden emeğinin ürününden ya da benliğinden uzaklaşma ya da ayrılma duygusunu dile getiren kavramÇağdaş yaşamın çözümlenmesinde çok kullanılan bu kavram değişik anlamlara gelir

1)Güçsüzlük: İnsanın geleceğini kendisinin değil dış etkenlerin yazgının şansın ya da kurumların belirlediğini düşünmesi

2)Anlamsızlık: Herhangi bir alanda etkinliğin kavranabilirlik ya da tutarlı bir anlam taşımadığı ya da genel olarak yaşamın amaçsız olduğu düşüncesi

3)Kuralsızlık: Toplumca benimsenmiş davranış kuralarına bağlılık duygusunun yokluğu ve dolayısıyla davranış sapmalarının güvensizliğin sınırsız bireysel rekabetin yaygınlaşması

4)Kültürel Yaygınlaşma: Toplumdaki yerleşik değerlerden kopma duygusu

5)Toplumdan Yalıtlanma: Toplumsal ilişkilerden dışlanma ya da yalnız kalma duygusu

6)Kendine Yabancılaşma: İnsanın şu ya da bu şekilde kendi gerçekliğini kavrayamaması

Terimi en iyi bilinen anlamıyla Karl Marx kullanmıştır Marx’a göre bu kavram insansal ürünlerin insanı boyunduruğu altına alan karşıt güçler haline gelmeleri ve bunun sonucu olarak da insanı insan olmayana dönüştürmeleri sürecini dile getirir Tarihsel süreçte insan tarihsel ve toplumsal yasaların bilgisini edinip onlara egemen olamamasından ötürü toplumsal gelişmeyi insansal özünü geliştirici bir biçimde geliştirememiştir Toplumsal yasaların bilincine varmadan toplumsal gelişmeyi bilinçle ve insanca yönetmek olanaksızdı Bu bilgisizliğin sonucu olarak tarihsel süreçte hep kendisine yabancı eş deyişle insansal olmayan ürünler ortaya koymuştur Bundan ötürü insan yarattığı özdeksel ve tinsel dünyasını durmadan zenginleştirdiği halde bizzat kendisini özdeksel ve tinsel olarak durmadan yoksullaştırmıştır Bunun sonucu olarak insan bizzat kendi kendisine yabancılaşmış ve insan olmayana dönüşmüştür




ALOGİSME
(Fr Mantık) Mantıkdışıcılık Gerçeğe sezgi ya da inanla varabileceğini ileri süren öğretiler gerçeğe mantıksal uslamlamayla varılabileceğini yadsıdıkları için bu adla anılmışlardır Özellikle usaykırıcılar inancılar ve sezgiciler genellikle de gizemciler bu adla nitelenirler Bk Mantıkdışı Sezgicilik İnancılık Gizemcilik




ALTBİLİNÇ
(Os Tahteşşuur Matahteşşuur Nimemşuur Gayrı meş'urun bih Şuuraltı Fr Subconscient Al Unterbewusst İng Subconscios İt Subcosciente Subcoscio) Bilinç süreçlerini etkileyen bilinçdışı ruhsal süreçler Dilimizde daha çok bilinçaltı deyimiyle dilegetirilmektedir Kimi sözcüklerde (Örneğin Bk Lalande Vacabulaire de la Philosophie Paris 1926 c II s 805) güçsüz bilinç (Os Zayıf şuur Fr Faiblement conscient) olarak tanımlanmış ve bilinçdışı (Os Gayrı şuur Fr İnconscient) deyimiyle anlamdaş sayılmıştır Bk Bilinçaltı Bilinçdışı Bilinç Fröydcülük




ALTIK
(Os Mütedahil Arazi Madun Tekabülü basit; Fr Subelterne Al Subeltern Subelternirt Untergeordnet; İng Subaltern Subalternate; İt Subalterna Subalternata) Tümel ve tikel karşıtlığını taşıyan önermelerin birbirlerine göre durumu Altık önermeler nicelikçe karşıolumlu önermelerdir



AMORAL
Ahlak dışı


AMPİRİZM
Bilginin tek kaynağının deney olduğunu ileri süren öğreti Bu öğreti bilginin sadece duyumlardan geldiğini ve deney dışında hiçbir yoldan bilgi edinilemeyeceğini savunur Bilginin duyumlara dayandığı savı ustan ve doğuştan bilgi olmadığı anlamını içerir Ampirizm duyumdan ayrı bilgi prensipleri olarak aksiyomların akli prensiplerin doğuştan fikirlerin ve kategorilerin varlığını inkar eder Dolayısıyla bütün bilgimizin dayandığı esasların duyulabilir tecrübenin eseri ve mahsulü olduğunu ileri sürer Önsel (apriori) olan hiçbir şeyi kabul etmez

Ampirizm insanın doğuştan bir takım bilgi esasları olduğunu iddia eden idealizm ve rasyonalizmin karşısındadır Ampirizme göre akıl mantıki bir role sahiptir yani olaylardan değil müşahedelerden elde edilen önermeleri tutarlı bir sistem halinde tanzim etmek rolüne sahiptir

Ampirizm şu önemli yanılgıları taşır: diyalektikten yoksun olduğu için tek yanlıdır bilgi sürecinde deneyin rolünü metafizik bir tutumla saltıklaştırır İkinci olarak ve bundan ötürü bilgi sürecinde düşüncenin rolünü küçümser Üçüncü olarak ve bundan ötürü bilgi sürecinde düşüncenin göreli bağımsızlığını yadsır Dördüncü olarak ve bunlardan ötürü de öznel öğrenme sürecini etkin bir süreç olarak değil edilgin bir süreç olarak görür

Ampirist John Locke doğuştan önsel bir bilgi olmadığını tanıtlamak için “boş levha ( tabula rasa) deyimini kullanmıştır Locke göre insan beyni doğduğu anda boş bir levha gibidir Bu levha yaşandıkça duyular yoluyla elde edilen algılarla dolacaktır Bu yüzdendir ki yeni doğan çocuk hiçbir şey bilmez ve aptalların levhaları ömür boyu boş kalır Çünkü doğuştan bilgi yoktur Bilgi ancak duyularla elde edilebilir Kendisine sözü edilmeyen bir şeyi kendiliğinden bilen bir tek kişi gösterilemez Anadan doğma körde renk bilgisi yoktur çünkü rengi algılayamamaktadır



AMPİRİK DEYİ
(Tr Marksbilim) Kuramsal deyi karşıtı eylemsel deyi Herhangi bir olgunun kuramsal deyimi ampirik deyiminden başkadır Örneğin ekonomide değer kuramsal deyi fiyat aynı olgunun ampirik deyimi'dir Artık-değer ve kar deyileri de böyedirler Birincisi aynı olunun kuramsa deyimini ikincisi ampirik deyimini dilegetirirler Ampirik deyi'le kuramsal deyi her zaman birbirine uygun düşmezler Örneğin değer ve fiyat aynı değildirler bir malın değeri on kuruş olduğu halde fiyatı on beş kuruş olabilir Ampirik olgu kuram (Fr Téorie)'dan uzaklaşabilir ama kuramsız anlaşılmaz Bu iki deyi biçimi arasındaki önemli farkın anlaşılmaması ekonomi alanında birçok yanlış sonuçlara varılamsının nedeni olmuştur


ANABOLİSME
(Fr Foster) Besinlerin protoplazmaya dönüşmesi Yaşambilim bilgini profesör Michael Foster metabolizma olayını ikiye ayırmış ve bunlardan hücrelerin yıpranışına katabolisme bu yı5;pranışı onarmak için hücre içinde besinlerin protoplazmaya dönüşmesine anabolisme andını vermiştir Bu İngiliz düşünürü Spencer'in intégration adını verdiği bir özümleme olayıdır Foster'e göre her iki yaşambilimsel işlem birbirine karşı ters yönde işlerler Bk Metabolisme Katabolisme Özümleme


ANALİTİK FELSEFE
Açıklığa ulaşmayı; örneğin kavramları önermeleri yöntemleri savları ve kuramları özenle parçalarına ayırmak yoluyla netleştirmeyi amaçlayan bir felsefe görüşüdür


ANALİTİK ÖNERME
Doğruluğu veya yanlışlığı önermenin kendisinin çözümlenmesiyle belirlenebilecek olan önermedir Karşıtı sentetik önermedir: Doğruluğunun belirlenebilmesi için kendi dışındaki olgulara gereklilik duyan önerme


ANARŞİZM
Başta devlet olmak üzere bütün baskıcı kurumları ortadan kaldırmayı öneren öğreti

Anarşizme göre devlet egemen sınıfın çıkarlarını korumakla görevlendirilmiş gereksiz bir kurumdur Özgürlüğü gerçekleştirmek için en başta devlet yıkılmalıdır Devlet hiçbir zaman yeni bir toplum çağını başlatmak için kullanılamaz Temsilcilik gerçeklere dayanmayan bir düşçülüktür; bu gibi düşçülükler insanları insan dışılığa dönüştürür Baskı yerine özgür işbirliği korku yerine kardeşlik ve sevgi gerçekleştirilmelidir Devlet yerine işbirliğinin doğuracağı dernekler ve bu derneklerin birleşmesiyle meydana gelen federasyonlar kurulmalıdır Uyum bu birleşmelerin doğal dengesiyle gerçekleşecektir Çeşitli birlikler her an yön ve biçim değiştirerek her an etkin yönü ve biçimi kullanacaklardır Devlet ile birlikte her türlü baskıcı kurum yok edilmelidir İnsan; bir üretici olarak anamalın otoritesinden bir vatandaş olarak devletin otoritesinden bir birey olarak dinsel törenin otoritesinden kurtulmalı ve özgür bir gelişme olanağına kavuşmalıdır Bütün insansal yetenekler ancak başsızcı (anarşist) bir toplumda hiçbir baskıyla engellemeksizin özgürce gerçekleşebilir



ANDIRIM
(Os Münasebet Tecanüp Mücaneset Müşareket Müşabehet Mümaselet Temsil Münasele Müteşabihat Teşbih Delili Şebeh Kıyası Fıkhi Müşakele; Fr Analogie Al Analogie İng Analogy İt Analogia) Oranlar arasında benzerlik

1 Etimoloji : Avrupa dillerinde Yunancanın nisbet anlamındaki analoyia sözcüğünden türetilmiştir Bilimsel terim olarak nisbet bakımından benzerlik anlamını verir Türkçede andırım eşanlamlı olarak andırış andırışma terimleri andırmak kökünden türetilmiştir Aynı anlamda örnekseme terimi de kullanılır

2 Mantık : Andırım terimini günümüzde de kullanıldığı anlamda oranlar arasındaki benzerlik olarak antikçağ Yunan düşünürü Aristoteles tanımlamıştır Andırım niceliksel olabildiği gibi niteliksel de olabilir Nitekim mantık daha çok niteliksel andırımlarla uslamlama yapar Ne var ki niceliksel oranlar arasındaki andırım kesindir kuşkulanılamaz Niteliksel oranlarsa aynı ölçüde kesin değildirler Öyleyse uslamlamada tümdengelim ve tümevarım'la birlikte andırım aynı kesinlik ve pekinlikle kullanılabilir mi? Ortaçağın skolastik mantıkcıları görgücülüğün karşısında usculuğu pekiştirmek için temevarım'a karşı tümdengelim ve onun yanında da andırım'ın üstünlüğünü tanıtlamaya çalışmışlardır Çünkü tümevarım deneyciliğin işidir çeşitli tikel deneylerden elde edilen sonuçlardan genel bir sonuç çıkarılır Tümdengelim'se o zamanlar usculuğun işi sayılmaktadır çünkü genel ilkeler deneylerden değil düşüncelerden çıkarılmaktadır Andırımsal kanıt (Os Burhanı temsili Fr Argument analogique)'ın güçlendirilmesi de usculuğun yararına olacaktır Bu konuya koca bir ortaçağ boyunca gereğinden çok önem verilmesinin nedeni budur Bk Andırımlı Uslamlama

2 Eleştiricilik : Bk Analogien der Erfahrung Deney Andırımı Principe de la Permanence de la Substance Principe de la Succession des Phénoménes Principe de la Simultanété des Substances

3 Yaşambilim : Günümüz yaşambiliminde andırışlar kuramı'ndan farklı olarak aynı kaynaktan gelmedikleri halde aynı görevi gördüklerinden ötürü birbirine benzeyen örgenlere andırımlı örgenler denilmektedir Örneğin kuşların kanatlarıyla böcelerin kanatları böyledir her ikisi de uçmaya yarar oysa aralarında hiç bir özdeşlik yoktur Bk Andıran Örgenler Andırışlar Kuramı Benzetili

4 Estetik : Antikçağ Yunanlılarından beri yakın zamanlara kadar güzel yazı ya da şiirlere benzer (Os Nazire) yazmak ustalık sayılmış bu bakımdan güzel sanat yapıtları örnek tutulmuştur Günümüz sanatında bu sadece bir taklit sayılır ve sanatdışı bir olgudur

5 Tanrıbilim : Bk Analogie Propre Analogie Métaphorique Analogon Rationis

6 Dilbilim : Andırım dilbilimin başlıca yöntemlerinden biridir Yeni sözcükler örneksemelerle türetilir

7 Fizik : Bilinen benzeyişlerden bilinmeyen benzeyişleri çıkarmada kullanılan mantıksal andırım yöntemi fizik biliminde de başarıyla kullanılmıştır Örneğin bunlar gücü önceden bilinen beygir gücüne benzetilerek ölçülmüştür

8 Astronomi : Fizikte olduğu gibi astronomide de aynı mantıksal benzetme yöntemiyle önemli sonuçlar elde edilmiştir Örneğin dünyamızdaki fizik ve kimyasal koşullara benzer koşullar bulunduğu için Ay'a adam göndermeye girişilmiştir

9 Bilgi kuramı : Andırım yöntemi benzeyişten sonuç çıkarmada tanımlamada ve sınıflandırmada yararlıdır Örneğin Claude Bernard et yiyicilerin kırmızı ve ot yiyicilerin sarı renkli idrar çıkardıklarına bakarak ot yiyici tavşanın aç bırakılınca kendi kendin yediği eşdeyişle yedek besinleriyle beslenerek ot yiyicilikten et yiyiciliği geçtiği sonucunu çıkarmıştır Huygens ışığın bir dalga olduğunu ses titreşimleriyle ışık titreşimleri arasındaki benzeşmeye dayanarak bulmuştur Andırım yöntemi ortak özellikleri bulunan nesnelerde birinde bulunan başka bir özelliğin ötekine de bulunabileceği olasılığına dayanır Ne var ki bu bir olasılıktır ve bilimsel kesinlikten yoksundur Bundan ötürüdür ki yüzyıllar boyunca deney ve gözlem yerine kullanılmış olan andırış yöntemi birçok başarılı sonuçlar elde etmesine rağmen bugün kullanılmamaktadır Bununla beraber kimi bilginler başka yöntemlerle de denetlemek koşuluyla andırış yönteminin bugün de kullanılabileceği ve yararlı sonuçlara yol açabileceği kanısındadırlar Ne var ki andırım tek başına bir tanıt olamaz ve başka yöntemlerle denetlemediği hallerde güvenilir bir tanıtlama değildir Tanıtlama sorunun dışında andıranını yapma yoluyla bir çok yeni buluşları gerçekleştirebilir



ANIKLIK
(Os İstidat Layık Kabiliyet Ehliyet Muvafakat Fr Aptitude Al Eigung İng Ability) Doğal yetenek

1 Etimoloji : Anıklık terimi Uygurca hazır tamam yetkin anlamlarına gelen anığ kökünden türetilmiştir Osmanlıcada bu terim çeşitli karşılıklarla bir hayli karıştırılmıştır Örneğin Ahmet Naim İlmünnefis çevirisinde Fransızca aptitude terimini kabiliyet terimiyle çevirdiği gibi passibilité capacité faculté receptivité vacation terimlerini de aynı karşılıkla karşılamıştır Oysa Fransızca aptitude terimi Hind-Avrupa dil grubunun bağlamak tutturmak dokunmak yetişmek çıkmak anlamlarını kapsayan ap kökünden Latinceye aynı anlamlarla apere sözcüğüyle geçmesinden türemiştir Türkçede tam karşılığı doğal elverişlilik ya da doğal yetenek (Os İstidat)'tir

2 Ruhbilim : Anıklık bir işi daha az çabayla ve daha yetkinlikle yapmayı sağlayan doğal elverişliliği dilegetirir Bk Alışkanlık Yatkınlık Edinilmiş Anıklık

3 Tanrıbilim : Ruhbilimsel anlam Tanrı vergisi olarak nitelenir Gönülde duyulan Tanrı çağrısı (Os Hidayet Fr Vocation) anlamında da kullanılır Bk Yetenek