Dinler Tarihi: Şamanizm

Şamanizm insanlığın belki de en eski dinlerinden biridir Temel olarak sihir ve büyüye dayanır Her hangi bir kurucusu veya kutsal kitabı olmadığı gibi ortaya çıkış tarihi de belli değildirŞamanizm ´ in köken olarak anaerkil dönemde ortaya çıktığı tahmin edilmektedir Yakutlarda erkek Şamanlar özel cübbeleri bulunmadığı zamanlarda kadın entarisi giyerek ayin yaparlar Şamanların çoğunun saçlarını uzatma nedenlerinden biri de budur

İnanç ve İbadetleri

Şamanist inanca göre dünya gök yeryüzü ve yeraltı olmak üzere üç kısma ayrılır Altay Türklerine göre "Aydınlık Alemi" yukarıdaki dünyayı yani gökyüzünü Tanrı Ülgen´le ona bağlı iyi ruhları temsil ederYeryüzünü yani "Orta Dünya"yi insanlar oluşturur Yer altı dünyası olan "Aşağıdaki Dünya"yı ise Tanrı Erlik ve ona bağlı kötü ruhlar oluşturur İyi ruhlarla ilişki kurup iyilik yapan Şamanlara ak-Şaman yeraltı ruhlarıyla konuşup Erlik ´in hizmetinde olanlaraysa kara-Şaman denir

Eski Türklerin de inandığı din Şamanizm ´ di Bu ŞamanizmYakutlar ve Altaylar´da yaşayan ilkel Şamanizm aşamasını bir süre sonra geride bırakmış gelişmişti Avcılık ve ilkel tarımla dar bir bölgede yaşayan boyların inanışlarıyla büyük devletler kuran Çin Duvarı ´ yla Bizans arasına yayılmış halkların inanışları aynı kalmamıştı

Çin kaynaklarından anlaşıldığına göre eski Orta-Asya Şamanizm ´ inin temelleri Gök-Tanrı Güneş yer su atalar ve ocak (ateş) kültleridirBu bağlamda Asya halklarının inandığı Şamanlığın temelinde insan ve doğanın birlik ile beraberliği ve uyumu düşüncesi yer alır Evrendünyainsanhayvan ve bitkiler alemi bir bütün olarak düşünülür Dünya ve Gökyaratma eylemini birlikte işbirliği halinde gerçekleştirmektedir Bunlar bütün varlıkların yaratıcısı olmalarından ötürü kutsaldır İşte bu yüzden Asya ´nın Şamanist göçebe halklarında Gökle Yer Su´yu sayma ve bunlara saygı gösterme bu göçebe halkların inanışlarının özünü oluşturmaktadır Dağın eteğinde ya da zirvesinde nehrin ya da gölün kıyısında yolun ya da atın bağlandığı direğin yanında bir göçebenin kutsamayla eylemleri tüm yaşamın ortak bir bilinci paylaştığı doğaya dönüktür

Şamanlıktaki bir diğer inanışta insan neslinin sonsuz bir şekilde devamlılığı düşüncesi Şamanist olan birisi kendini baba dede ve atalarına ait olan bir hayatın devamı olarak görür bunları bilir ve sayar (Atalar kültü) Bununla birlikte söz konusu bu insan aynı zamanda kendi geleceğini de sonraki nesillerde görmektedir ki bu durum varoluşun ana anlamıdır Bundan dolayı bu insanin görevi çocuk ve torunlarına toplumun en iyi yanlarını aşılayarak yetiştirmek ve hayata hazırlamaktır

Şaman Kimdir Kimler Şaman Olabilir

Şaman dininin ayin ve törenlerini yapan ruhlarla insanlar arasında aracılık eden kişiye Şaman denir Şaman sözcüğü Türkçe kökenli değildir Türkler Şaman yerine kam sözcüğünü kullanırlardı Avrupa´da 18yüzyılda kabul edilen Şaman sözcüğü Rusların Kuzey Sibirya´da Tunguzlardan öğrendiği bir sözcük Aslında bu sözcüğün kökeni hâlâ tartışmalı Bazı bilim adamları sözcüğün Pali dilinde bulunan "şamna" olduğunu Sanskritçe´de bulunan "çramana" ile aynı kökten geldiğini ileri sürüyorlardı Bazıları da bu sözcüğün Mançu ´ ca olduğunu"zıplayandans eden" anlamına geldiği görüşündeler Bir başka teori de Şaman sözcüğünün Buda inanışına ait bir sözcük olduğudur Firdevsi´nin sehname´sinde geçen "Semen" (Buda rahibi) sözcüğü dolayısıyla Şaman sözcüğünün Hindistan kökenli olduğu söylenir

Kasgarlı Mahmut´tan öğrendiğimize göre kamlar Müslüman Türkler zamanında da unutulmuş değil Divan-i Lugat-it Türk´te "Kamlar kamik arvisti: kamlar (ayin sırasında) anlaşılmayan bir takım sözler söyledi" gibi cümlelere rastlanmaktadır Benzer biçimde Balasagunlu Yusuf Has Hacib "Kutadgu Bilig" adli eserinde kamlarla hekimleri (otacıları) bir tutmuş ikisini de insanlar için yararlı isler yapan kişiler olarak göstermişti Bir yerde söyle der: "Kerek tut otaçi kerek kam öligligke her giz asig kilmaz em (Gerek hekim tut gerekse kam eceli gelene ilaç fayda etmez)

Şaman (kam) tanrılar ve ruhlarla insanlar arasında aracılık yapma gücüne sahip olan kişidir İnsan ufak tefek ruhlara aileyi koruyan ateş ve iyi yer-su ruhlarına bizzat kurbanlar ve saçılar sunabilirse de kuvvetli hele kötü ruhlara doğrudan başvuramaz Kötü ruhlar insanların en büyük düşmanlarıdır İnsanlara ve hayvan sürülerine hastalık göndermek suretiyle kurban isterler Bunların istediklerini yerine getirmek gerekir İnsanlar onların ne istediklerini bilmezler Ne istediklerini ancak gücünü göklerden ve atalarının ruhlarından alan Şamanlar bilir

Şamanlık bilgisi öğrenmekle elde edilemez Şaman olmak için belli başlı bir Şamanın neslinden olmak gerekir Kimse Şaman olmayı istemez ancak geçmiş ataların ruhundan biri Şaman olacak torununa musallat olur; onu Şaman olmaya zorlar Bu hale Altaylılar "töz basıp yat" (ruh basıyor) derler Ata ruhu musallat olan adam Şamanlığı kabul etmezse deli olur

Şaman Davulu

Bugün Rusya Federasyonu içinde yer alan Hakasya ´da Şamanizm hâlâ canlı tutuluyor Hakasyalı bir araştırmacı olan Katanov Minusinsk Tatarlarından aldığı bilgilere göre Şaman davulunu anlatır Buna göre davulun önemli üç bölümü vardır: içi dışı ve tokmağı

Davul bir arşın çapındadır İskeleti genellikle sepet yapımında kullanılan söğütten yapılır ve at derisiyle kaplanır Davulun içinde dikey olarak duran sapı genellikle kayın ağacından yapılır Sapta mars denilen kamın yer altı dünyasında yaşayan erliklerin lideri Erlik Han ´a ulaşmasını sağlayan on iki delik bulunur

Deliklerin arasındaki kabartmalar kamın uçarak ya da yürüyerek geçmek zorunda olduğu dağ sıralarını temsil eder Sapın üst kısmında enlemesine kamın kendisinin ya da hastasının düşmanlarını püskürttüğü yay kirişi olarak adlandırılan sopa bulunur

Bu demir sopaya hastanın içindeki kötü ruhları kovan on sekiz kadar demir çıngırak bağlanır Ayrıca kamın habercilerini temsil eden iki çan da demir sopaya bağlanır Davulun üst kısmında hastanın düşmanlarını temsil eden dört ya da altı demir kanca tutturulmuştur Demir sopaya kamın kudretini simgeleyen bez parçalari asılır Bu bez parçaları genellikle kamın hastaları tarafından bağlanır Erlik Han´a herhangi bir hayvan adandığında bu hayvana demir sopadan alınan iki üç bez parçası bağlanır Adak hayvanın boynunda asılı duran bu bez parçaları onu kötü güçlerden korur

Davulun üst kısmında yedi renkli gökkuşağı tasvir edilir Gökkuşağının iki ucundan da iki geniş kare şeklinde merdiven sarkar Bu merdivenle kam Kan Kuday´in huzuruna çıkmak için gökyüzüne yükselir Kan Kuday´in önünde beyaz boyayla çizilen iki kayın ağacı vardır Kam gökyüzüne yükselerek Kan Kuday´dan hastayı iyileştirmek ya da ya da öldürmek için emir alır Gökkuşağının altında ışık saçan iki daire vardır Ayrıca 14-18 kadar yıldız bulunur Merdivenin üst kısmındaysa beyaz renkle yedi dağ kızı resmedilmiştir Bu kızlar eğer ruh erkekse onu uzaklaştırmada kama yardım ederler Kız figürlerinin yanında iki kuş tasviri vardır Kam bu iki kuşla göğe yükselir Davulda bundan başka kırmızı renkte at süvari ve keçi bulunur Kızıl at üzerindeki Kızıl süvari erliklerden biri olan Kızıl adakların basında gider Beyaz renkle çizilen beyaz at üzerindeki atlı Kuday´a gider Davulun ortasındaki üç çizgi bu dünya ile öte dünyayı ayıran bir tabakadır Davulun alt tarafında kutsal koyunları himaye eden kurbağa resmi vardır Ayrıca on sıradağın ardında kara ve altın denizin kıyısında yaşayan hayvanları sulamak için altın oluğu ve at bağlamak için altın direkleri bulunan Erlik Han ´ ın kötü ruhları yargıladığı yere götüren yılan ve kertenkelenin resmi yer alır Bu deniz doğudadır kurbağa yılan ve kertenkele koyunlara dokunmak isteyen kötü ruhları korkutur Aynı şekilde su iyelerini temsil eden iki balık tasvir edilir Balıkların iç hastalıkları iyileştirdiğine inanılır Eğer kam kötü ruhlardan daha güçlüyse onları dağ ruhlarının Haninin yaşadığı dokuz denizin sonuna kadar sürebilir eğer kam zayıfsa yolun yarısından döner ve balık hastayı yeniden alt eder Bunun dışında davulun üzerinde kötü ruhların yaklaştığını kama haber veren kara ve ala renkli iki köpek resmi vardır

Davulun alt tarafında yedi at ve yedi insan tasvir edilir Bunlar Erlik Han ´ ın hizmetçileridir Bütün kötülükler yeraltı dünyasında yasayan Erlik Han´dan kaynaklanır Davulda yine kırmızı renkle kama kamla mayi öğreten kam resmedilmiştir Öldükten sonra kaynayan denize doğru gittiği düşünülen kam tasvirinin uyuz hastalığını tedavi ettiğine inanılır Davuldaki tavşan resmi kamın aletlerinin koruyucusunu simgeler

Davulun üzerinde "meme" diye adlandırılan altı kabartı vardır Bunlar kamın aletlerinin koruyucusu sayılan ruhu besleyip koruma işlevini üstlenir

Bir önemli öğe de tokmaktır Tokmak ya tavşan derisiyle kaplanarak söğüt dalından; ya geyik kemiği ya da boynuzu ya da kayın ağacından yapılır Tokmağın sapına hastaya gelen kötü ruhları kovmak için kamçı görevi üstlenen bez ve deri parçaları yapıştırılır

Şamanlar ayin yapmak için davul kullanırlar; fakat zaman zaman bunun yerini kopuzun aldığı da görülmüştür 11yüzyıl tarihçilerinden Gardizi eski Yenisey Kırgızları ´ nın Şaman ayinlerinde saz çaldıklarını söyler Eski Oğuzlarda İslam ´ ın kabulünden sonra Şaman geleneklerini sürdüren ozanlar kopuzu kutsal saymışlardır Sözgelimi Dede Korkut her öykünün sonunda kopuzuyla gelir ad verirken dua (alkış) ederken kopuz çalar

Şaman davulunun asıl kısmı olan ağaç ve demir parçalar asla değiştirilmez Derisiyse değiştirilebilir Biri ölen evde bulunan davul Erlik´in elçisi Aldaçi´nin yaklaşmasıyla kirlenmiş ve kuvvetini kaybetmiş sayılır Kirlenmiş ve kuvvetini kaybetmiş davulların derisi derhal değiştirilir Tedbirli davranmak isteyen Şamanlar ve ev sahipleri hastanın öleceği anlaşıldığı zaman Şamana ait eşyaları evden çıkarırlar

Her davul Şamanın ölümünden sonra ormana götürülüp parçalanır ve bir ağacın dalına asılır Şamanın ölüsü de bu ağacın dibine gömülür


Şaman Giysisi


Şaman için davuldan daha önemli bir şey varsa o da Şaman giysisidir Geleneğe uygun bir elbise hazırlamanın zor geldiği kamlar ruhların özel izinleriyle birkaç yıl cübbesiz ayin yaparlar Fakat cübbesiz kamlar kötü ruhlara karşı fazla cesaret gösteremezler Bunun için kamlar ne yapıp edip Şaman kıyafeti edinirler Şaman cübbe ve davulunu kendi arzu ve isteğiyle değil hizmetinde bulunduğu ruhun emir ve ilhamına göre yaptırır Cübbe ve davulun nitelikleri ve biçimi süsleri bütün ayrıntılarıyla bu ruh tarafından belirlenir Ruhun istediklerinden en ufak biri bile eksik kalsa cübbe ve davul ayin yapmaya yaramaz Giysi hazırlandıktan sonra özel bir törenle ruhların beğenisine sunulur

Şaman cübbesi gelenek olarak otuz parçadan yapılmış sayılsa da gerçekte altmışa yakın çok çeşitli parçaya sahiptir Cübbenin asıl kısmı maral ya da beyaz koyun derisinden yapılan ceketten ibarettir başka parçalar bu cekete dikilir Bu parçalar Şamanların ruhlar dünyasında bulunduğunu düşündüğü varlıkların sembolleridir Sözgelimi cübbenin yakasından sallanan dokuz küçük kukla Ülgen´in dokuz kızını küçücük cübbeler onların elbiselerini temsil eder Kötü ruhlarla mücadelede kullandığı "manevi" yayın ve diğer silahların sembolleri küçücük yay ve çıngıraklardırKötü ruhların fısıltılarını dinlemek için kulak ay güneş yıldızlar Erlik dünyasında yaşayan kurbağalar yılanlar cübbede tasvir edilir

Şamanın cübbesiyle birlikte külahı (börk)da hazırlanır Külahın esas kısmı üç karış uzunluğunda kırmızı kumaştan olur etrafına da üç tane düğme konur Astarı kaba ve adi kumaştandır Külahın üç yerine vaşak derisi dikilir; bunlardan biri göz biri alın ortası biri de ense hizasına konur Böylece Külahın üç kısmı olur ki buna "üç üyelüü kuspörük" (üç boğumlu kuskülah) denirGöz üzerindeki kısma türlü türlü boncuklardan diziler konur Her dizide beş boncuk ve ucunda bir yılan başı bulunur Dizilerin sayısı 59 ya da 16 olabilir

Günümüzde Şamanizm ve Diğer Dinlere Etkileri


Kitaplı dinler olarak kabul edilen dinlerin hiçbiri eski yerel inanışların etkisinden kendilerini arındırabilmiş değilDünyanın her yerindeki Hıristiyanlığın ya da Müslümanlığın farklı olmasının en önemli nedenlerinden biri eski inanışların bu dinlere eklenmiş olması

İslam dinini kabul etmiş Türkler için de bu durum geçerliliğini korumaktaTürklerin inanışlarında bugün bile Şaman geleneğinin izlerini görmek olası Müslüman olan Oğuzlar Dede Korkut öykülerinden anlaşıldığına göre Şaman geleneklerini korumuşlardı Matem töreninde ölünün bindiği atin kuyruğunu keserek kurban etmek ağacı kutlu saymak gibi gelenekler bunlardandır Ayrıca uzun ömürlü olması daha önce ölen çocuklar gibi ölmemesi için çocuklara Yasar Durmuş DuranSatılmış Sati gibi isimlerin konması türbelere adak adanması dilek ağaçlarına çaput (bez parçası) bağlanması gibi adetler bu kapsamda değerlendirilir

Şamanizm günümüzde Türkler ve diğer Orta Asya halklarının hayatını değişik oranlarda etkilemeye devam etmekle birlikte halen Orta Asya ´ da başlı başına bir din olarak devam etmektedir Tatarların bir kısmı Özellikle Hakasya Türklerinin hemen hemen tamamen Şamanisttir Günümüzde Rusya Moğolistan TacikistanKazakistan gibi ülkelerde Şamanist topluluklara rastlanmaktadır Sayıları gittikçe azalmakla birlikte günümüzde yaklaşık olarak 650000 kadar taraftarı olduğu tahmin edilmektedir



Alıntı