Edat Nedir?-Edatın Özellikleri

Edat Nedir?-Edatın Özellikleri

Edatlar ve Edatların Türkçe'de Kullanılışı
Edatlar tek başlarına kullanıldığında anlamı olmayan daha çok isim ve isim soylu kelimelerden sonra gelerek bağlı olduğu isimle cümledeki diğer kelimeler arasında benzerlik yer yön tarz zaman gibi yönlerden anlam ilgisi kuran görevli kelimelerdir Bu tanımdan hareketle edatların bazı özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:
1 Tek başlarına anlam taşımazlar: dolayı göre gibi için rağmen vb
2 Cümlede iki kavram ( iki kelime veya kelime grubu) arasında anlam ilgisi kurmaya yararlar: senin kadar çalışkan akıllı düşman gibi
3 Çekime girmeyen bağımsız kelimeler olduğu için dildeki eksiz unsurlardır: ama dahi dek gibi nene hatta hemhem kadar vb
4 Bir nesne veya eylemi karşılamayan yardımcı kelimelerdir: Size göre yanlış olabilir
5 Diğer kelime türleri gibi cümlede özne tümleç veya yüklem görevini üstlenebilir Ancak özne olarak kullanılması enderdir: Ak akça kara gün içindir Hikâye tahmin ettiğiniz gibidir Gibi benzetme edatıdır
6 Örnekleri az olmakla birlikte bazı çekim edatları isim gibi de kullanılabilir: Bu kadarı yeter de artar bile Sizin gibisini görmedim
7 Bazı edatlar biçim bakımından kelime; işlev bakımından isim çekimi eki durumunda bulunabilir: Bu elbiseyi kızım için aldım (=Bu elbiseyi kızıma aldım)
Bu özelliklerin daha çok çekim edatlarına ait olduğu bilinmelidir

Türkçede edatlar:
1 Çekim edatları (asıl edatlar)
2 Bağlama edatları (bağlaçlar)
3 Ünlem edatları
olmak üzere üç grupta incelenir

1 ÇEKİM EDATLARI (ASIL EDATLAR)

Sonuna geldiği isimle cümledeki diğer kelimeler arasında benzerlik zaman yer başkalık vb gibi bakımlardan türlü ilgiler kuran edatlardır: ait ara başka beri böyle dair değin dek dışarı diye doğru dolayı evvel geri gayri gibi göre için ileri ile kadar kadarınca karşı naşi nazaran önce öte ötürü özge rağmen sıra sonra taraf tek türlü üzere yana vb gibi Bu edatlar çekim eki görevindeki edatlar olup isimlerden sonra gelerek onların çeşitli zarf hâllerini yaparlar
Çekim edatları sonuna geldiği isimle eksiz (yalın hâl); yaklaşma hâli eki ayrılma hâli eki veya ilgi hâli ekiyle birleşerek edat grubunu oluştururlar
2 BAĞLAMA EDATLARI (BAĞLAÇLAR)

Kelimeleri kelime gruplarını veya cümleleri biçim ya da anlam yönüyle birbirine bağlayan edatlardır: ama ancak belki çünkü da (de) eğer hâlbuki hiç değilse ile ise ki lâkin meğer nasıl ki öyle öyle ki sanki şu var ki tâ üstelik ve veya yahut yalnız yani yoksa zira gibi
Bağlama edatları (bağlaçlar) beş grupta toplanır:
a) Sıralama edatları

İki kelimenin arasına girerek arka arkaya gelen unsurları bağlamaya yarayan dahi ile ilâ ve edatlarıdır: Karagöz ile Hacivat Suç ve Ceza vb
b) Denkleştirme edatları

İki kelime kelime grubu veya cümlenin arasına girerek birbirinin yerini tutabilecek iki unsuru birbiriyle denkleştirme karşılaştırma ilgisiyle bağlayan veya veyahut ya yahut edatlarıdır: kavun veya karpuz masa veya sıra seni böyle gören ya deli diyecek ya gülüp geçecek vb
c) Karşılaştırma edatları

Karşılaştırılan grupları veya unsurları mukayese ilgisiyle bağlayan amaama da(de)da(de) gerekgerek haha hemhem isterister nene yaya gibi edatlardır
Ama haklı ama haksız herkese itiraz eder Eyere de yakışır semere de Gerek fakir gerek zengin olsun Ha Kel Hasan ha Hasan kel Hem suçlu hem güçlü İster öldür ister güldür Ne şair yaş döker ne âşık ağlar *(FNafiz) Ya o zaman yalan söyledi ya şimdi
Bu edatlar karşılaştırılan unsurlardan biri hepsi veya hiçbiri ifadesiyle üç türlü işlevi yerine getirirler:
Ya akıl ver ya para Ya paranı ya canını (birini)
Hem kel hem fodul (hepsi)
Ne kızı veriyor ne dünürü küstürüyor (hiçbiri)
d) Cümle başı edatları

Cümleler arasında türlü anlam ilgileri kurarak onları birbirine bağlayan edatlardır: âdeta ama ancak bari belki binaenaleyh çünkü eğer fakat gerçi güya hakeza hâlbuki hatta hazır hele illâ illâ ki kaldı ki keşke keza lâkin madem mademki mamafih meğer ki nasıl ki nitekim oysa ki öyle ki sanki şayet şöyle ki tâ ki üstelik yalnız yani yeter ki yoksa zaten zati gibi
Örnekler: O zamanlar çok okuyordum Daha sekiz yaşındayken roman okumaya başlamıştım / Turgut’un kaza yaptığını biliyorum Fakat bunu sana kim söyledi? / Düğününe beni davet etmedi Hâlbuki benhediyesini bile almıştım / Bugünlerde dürüst davranmıyor Mamafih bu sözler aramızda kal*sın / Üç gündür yataktan çıkamıyor Zaten son zamanlarda hiç ayağa kalkamı*yordu
Cümle başı edatlarının kullanıldığı yere göre cümleleri hangi ilgiyle bağladığına dikkat edilmelidir
e) Sona gelen edatlar

bile da (de) dahi değil ise ki ya gibi edatlardır Bunlardan bile da (de) dahi ise ya edatları kelimeyi önceki unsurlara; değil ki edatları getirildiği kelimeyi sonraki unsurlara bağlar Bu edatların pek çoğunda kuvvetlendirme ifadesi de vardır: Baksan a! Ben de özledim Sağır Sultan bile duydu Bu da geçer yahu! Hele bir nefes alayım da Adam sen de Sorsam mı ki* Böyle de yatılmaz ki Onlar şehirliydi biz ise köylüydük (İse edatı şart kipi ekiyle karıştırılmamalıdır) Yorgun değilsin ya Ev kira değil ya varsın küçük olsun vb
3 ÜNLEM EDATLARI (ÜNLEMLER)

Her türlü duyguyu heyecanı (sevinç keder ıstırap teselli nefret korku hayıflanma coşku üzüntü vb) düşünceyi anlatan veya yansımaları seslenmeleri; onay red sorma ve gösterme gibi anlatım biçimlerini ifade eden edatlardır Ünlemler seslenme edatları sorma edatları gösterme edatları ve cevap edatları olmak üzere beşe ayrılırlar:
a) Ünlemler

Duygu ve heyecanları ifade eden edatlarla doğadaki seslerin yansımalarıdır: ah ay çat eyvah hoşt küt mırıl mırıl of oh pat püf vah vay yuh vb
b) Seslenme edatları

Hitap (seslenme) için kullanılan a ay be bre ey hey hu le ulan ya yahu gibi seslenme sözleridir Bu edatlar genellikle hitap edilen isimlerle birlikte kullanılırlar: a çocuğum ay oğul ey Türk gençliği gibi
Seslenmelerde hitabı kuvvetlendiren bu sözler olmadan da hitap mümkündür: Sevgili öğrenciler! Arkadaşlar! Sayın milletvekilleri! Ömer! vb
c) Sorma edatları

Başka kelimelere bağlanmadan soru için kullanılan edatlardır: acaba acep hani niçin
d) Gösterme edatları

Birini veya bir şeyi göstermek için kullanılan edatlardır: işte (edebî dilde) aha daha ta te (ağızlarda) nah( argoda)
Gösterme edatları başka kelimelere bağlanmazlar
e) Cevap edatları

değil evet hay hay hayır peki yok gibikabul veya red bildiren edatlardır Bunlara konuşma dilinde daha çok geçen elbette oldu olur tabiî tamam yoo gibi sözleri de ekleyebiliriz
İşte başlıca edatlar bunlardır Edatların bir kısmı Arapça Farsça gibi yabancı dillerden Türkçeye girmiştir Buraya edatların bugün pek kullanılmayan eski biçimleri ve ağızlardakilerin çoğu alınmamıştır