Sili

ŞİLİ

DEVLETİN ADI: Şili
BAŞŞEHRİ: Santiago
NÜFUSU: 13590000
YÜZÖLÇÜMÜ: 756945 km2
RESMİ DİLİ: İspanyolca
DİNİ: Hıristiyan
PARA BİRİMİ: Peso
Amerika kıtasının güneybatı kıyısında yer alan bağımsız bir devlet Batıda ve güneyde Pasifik Okyanusu doğuda Arjantin kuzeydoğuda Bolivya ve kuzeyde Peru ile komşu olan Şili 18° ve 56° güney enlemleriyle 67° ve 75° batı boylamları arasında yer alır

Târihi

Kuzey Şili 1536-40 yılları arasında İspanyollar tarafınadn fethedilinceye kadar İnkaların idâresindeydi Güneydeki Araucanian yerlileri 19 yüzyıl sonlarına kadar mukavemet ettiler İspanyollar 1541’de bugünkü başşehir Santiago şehrini kurarak Şili’yi bir sömürge hâline getirdiler Fransa ve Amerika’daki ihtilâller önce reform sonra bağımsızlık hareketlerine sebep oldu Napolyon’un 1808’de İspanya’yı istilâ etmesi ayaklanma için fırsat sağladı 1810-18 yılları arasındaki mücâdeleden sonra Şili İspanya’dan bağımsızlığını elde etti

Bağımsızlıktan sonra Şili iç karışıklıklar dış savaşlar ve geniş ölçüde değişik siyâsî görüşlere sâhip hükümetlerle idâre edildiğinden istikrarsızlığa uğradı 1879’da kuzeydeki zengin nitrat yatakları üzerindeki Bovliya ve Peru ile anlaşmazlık Pasifik Savaşıyla neticelendi 1884’te Bolivya ve Peru mağlup olunca zengin mâden yatakları Şili’ye kaldı 50 yıldan fazla bir süre boyunca Arjantin’le sınır anlaşmazlıkları 1902’ye kadar devam etti

Şili Birinci Dünyâ Harbinde tarafsız kaldı İkinci Dünyâ Harbindeyse 1945 Nisanında Japonya’ya savaş îlân etti Aynı yıl Temmuz ayında kurucu üye olarak Birleşmiş Milletler Teşkilâtına katıldı 1964’te işbaşına gelen hükümet yabancılara âit mâdenleri yavaş yavaş devletleştirmeye başladı

1970’te Lâtin Amerika’da ilk olarak sosyalist Salvador Allende marksist bir devlet başkanı oldu Allende devletleştirme hareketlerini hızlandırdı Marksist Allende’nin üç senelik iktidarında Şili’nin ekonomisi çok daha kötüleşti Kamyon şoförlerinin başlattığı grev bütün ülaaae yayıldı Ev kadınları boş tencerelerle sokağa döküldüler Şili grevler anarşi ve terör ülkesi hâline geldi 1973’te Şili Silâhlı Kuvvetleri darbeyle iş başına geçti Allende başkanlık sarayının uçaklarla bombalanması sırasında öldü Askerî idâre 1983 senesine kadar devam etti General Pinochet’in 1980 Anayasasına göre 1989 senesine kadar Şili Devlet Başkanı olarak ve büyük yetkilerle iş başında kalması kabul edildi

Pinochet idâresinin Şili ekonomisini düzeltememesi üzerine gösteri grev ve sabotajlar yeniden hızlandı Pinochet ile mücâdele edenler Allende taraftarı marksist ve komünistlerdi Allende’nin siyâsî ve askerî yakınları Şili dışından Şili’deki anarşi ve terörü idâre etmektedirler 1989’da yapılan başkanlık seçimini Hıristiyan Demokrat Parti üyesi Patricio Aylwin kazandı Başkanlığı Patricia Aylwin’e devreden Pinochet Genel Kurmay Başkanlığı görevine geri döndü Şili tam istikrarlı bir duruma henüz gelemedi (1994 Ocak)

Fizikî Yapı

Pasifik kıyısı boyunca 4200 km uzanan Şili batıda Okyanus ve doğuda And Dağlarının yüksek tepeleri arasında kalmakta olup ortalama 180 km’lik bir genişliğe sâhiptir Ülke birbirinden oldukça farklı üç bölgeye ayrılır: Kuzey Şili Orta Şili ve Güney Şili

Kuzey Şili Peru sınırından La Serena şehrine kadar uzanır Bu bölgede dünyânın en kurak yerlerinden biri olan Atacama Çölü ve ülkenin en yüksek noktası olan Ojos del Salado Tepesi (6880 m) bulunur

Orta Şili La Serena şehrinden Chiloé Adasına kadar uzanmakta olup ülkenin en önemli bölgesidir Büyük kısmı Santiago ve Oncepción arasında yer alan merkezî vâdidir Temuca şehrinin güneyinde çok sayıda göl ve her mevsim üzerinde kar bulunan volkanlar mevcuttur

Güney Şili Chiloé Adasından Amerika’nın en güneyde kalan noktası Horn Burnuna kadar uzanır Burası büyük ölçüde fiyordlu ve dağlık bir bölgedir

İklim

Şili’de iklim bölgelere göre oldukça büyük farklılıklar arz eder Kuzey Şili’de iklim oldukça kurak olup Atacama Çölüne hemen hemen hiç yağmur düşmez Çöl şartları güneye doğru Calderaya kadar devam eder Yağış miktarının 141 mm olduğu La Serena’dan îtibâren güneye doğru yağış sür’atle artar Valdivia’da yıllık yağış miktarı 2707 mm’ye ulaşır Maksimum yağış Bahia Felix’te 5380 mm olup Güney Şili dünyânın en fazla yağış alan yerlerinden biridir Bölgede soğuk ve nemli bir iklim hüküm sürer Yıllık ortalama sıcaklık kuzeyden güneye doğru her 10° lik enlem aralığında 4°C düşer Bu yüzden kuzey sınırında 18°C olan ortalama sıcaklık güney sınırında 6°C’ye düşmektedir

Tabiî Kaynaklar

Şili topraklarının yaklaşık dörtte biri ormanla kaplıdır Ormanların çoğu sert tahtalı ağaçlardan meydana gelmiştir Şili’de bulunan belli başlı vahşî hayvanlar puma kurt geyik ve yaban kedisidir

Ülke oldukça fazla yeraltı zenginliklerine sâhiptir İşletilen başlıca mâdenler: Bakır molibden gümüş nitrat iyot demir mâden kömürü gaz altın kobalt çinko mangenez borat mika cıva tuz kükürt ve mermerdir Bakır dünyâda çıkarılan miktarın % 10’unu iyot ise yarısını teşkil eder

Nüfus ve Sosyal Hayat

13590000 nüfuslu Şili’nin büyük çoğunluğu (% 81) şehirlerde yaşar En büyük şehir 3448700 nüfuslu Büyük Santiago olup diğer önemli şehirleri Vinaedel Mor Valparaiso ve Concepción’dur

Halkın % 66’sını İspanyollarla yerlilerin birleşmesinden meydana gelen melezler % 25’ini İspanyollar % 5’ini yerliler teşkil eder Ayrıca merkezî vâdinin güneyinde birçok Alman Santiago-Valparaiso bölgesinde de bir miktar İtalyan İngiliz ve Fransız vardır

Şili’de İspanyolca konuşulur Yaklaşık nüfûsun % 95’i Katoliktir Ayrıca ülkede bir miktar Ortodoks bulunur

Şili’de 7 ilâ 15 yaşı arasındaki bütün çocuklar için öğrenim mecburîdir Okuma-yazma oranı% 90’dır Yüksek tahsil devlete âit iki üniversitede ve beş özel üniversitede yapılır Üniversiteliler bütün diğer Lâtin Amerika ülkelerinde olduğu gibi siyâsî yönden çok faaldir

Siyâsî Hayat

Komünistlerin Şili’de iktidar olmasını önlemek maksadıyla 1973’te general Pinochet askerî bir darbeyle iktidar oldu Moskova yanlısı olan Şili Komünist Partisinin faaliyetini yasakladı Ülke 1973’ten 1989’a kadar çoğu askerlerden meydana gelen bir hükümet tarafından idâre edildi 1989’da yapılan seçimleri Hıristiyan Demokrat Patricio Aylwin Azocar kazanarak Devlet Başkanı oldu Son senelerde komünistler kilise üniversite ve sendikalara sızarak hükümet aleyhtarı kanlı gösteriler çıkarmaktadır

1981’de yürürlüğe konan anayasaya göre yasama organı olan Kongre iki meclisten meydana gelir Senatonun 48 üyesinden 10’u devlet başkanı tarafından atanırken 38’i halk tarafından seçilir Temsilciler Meclisinin 120 üyesinin hepsi halk tarafından seçilir

25 eyâletten ibâret Şili Birleşmiş Milletler ve Amerika Devletleri teşkilâtlarına üyedir

Ekonomi

Şili ekonomisi esas îtibâriyle mâdenciliğe bağlıdır Mâden ürünleri ülke ihrâcât gelirlerinin % 80’ini meydana getirir

Ülke sanâyisi çelik tekstil ve orman ürünleriyle ilgilidir Şili sanâyisi pahalıya mal olmakta olup üyesi olduğu Lâtin Amerika Serbest Ticâret Birliği ülkenin rekâbet gücünü zayıflatmaktadır

Tarımda makinalaşma ve çiftçi âletleri yeterli değildir Diğer taraftan tarım büyük ölçüde ticârete yöneliktir Başlıca yetiştirilen bitkiler tahıl pirinç fasulye patates bezelye ve üzümdür

Şili Lâtin Amerika’nın en önemli orman ürünlerine sâhip ülkelerinden biridir Fakat orman sanâyii toplam potansiyeli işletecek kadar güçlü değildir Ülkede balıkçılık iyi durumdadır

Şili’nin başlıca ihraç malları bakır demir cevheri nitrat iyot yapağı pirinç fasulye tâze meyve ve balıktır Makinalar ulaşım malzemesi aaaalürji ürünleri kimyâ ürünleri ithâl ettiği belli başlı mallar arasında yer alır

Ülke en fazla ABD ile ticâret yapar Bununla birlikte Lâtin Amerika ülkeleri Japonya ve Avrupa ülkeleriyle ticârî münâsebetlerini geliştirmeye çalışmaktadır

Şili gelişmiş bir demiryolu ve karayolu ağına oldukça ileri seviyede havayolu hizmetine sâhiptir Demiryolu sisteminin % 80’i devlete âittir