Deprem Nedir?Nasıl Oluşur?

Deprem Nedir? Nasıl Oluşur

Depremlerin önemli bir bölümü yeryüzünden yaklaşık 12km derinliklere kadar uzanan elastik kısımda üst kabuk içinde meydana gelmektedir Bu derinlikten daha derinliklerde sıcaklık 400 derecenin üzerinde olduğu için yerdeğiştirme hareketi depremsiz, krip denilen yavaş plastik şekil değiştirme enerjisi şeklinde yutulur Buna karşılık elastik üst kısımda ise her yıl birkaç cm'lik yerdeğiştirme yüzyıllarca birikerek birkaç metre birden büyük bir depremle meydana gelmektedir Depremler sırasında ilk kırılma başlangıcının bu elastik alan sınırında meydana geldiği anlaşılmaktadır Deprem yer içinde fay olarak adlandırılan kırıklar üzerinde biriken biçim değiştirme enerjisinin aniden boşalması sonucunda meydana gelen yerdeğiştirme hareketinin neden olduğu karmaşık elastik dalga hareketleridir Bu yerdeğiştirme miktarı depremin büyüklüğü ile doğru orantılı olup özellikle sığ depremlerde belli bir büyüklükten sonra faylanma ile ilgili kırıklar yeryüzünde görülmektedir
Hangi şiddet, ne etki doğurur?
Depremin ölçüsünü belirlemek amacıyla depremlerin etkilerinin sınıflandırılmasıyla ortaya çıkmış bir ölçek türü olarak "şiddet" kullanılıyor Belli başlı 12 şiddet grubu ve etkileri ise şöyle gruplanabilir: Depremler, sismograf adı verilen aletler tarafından kaydediliyor sismografların olmadığı dönemlerde, depremin ölçüsünü belirleme amacıyla depremlerin etkileri sınıflanmış ve "şiddet" adı verilen ölçek ortaya çıkmış Ülkemizde kullanılan MM (Değiştirilmiş Mercalli) ölçeği, 12 şiddet grubuna grubuna ayrılmıştır
Şiddet 1, 2, 3 ve 4'te sallantılar olsa bile binalar ve eşyalar zarar görmez
Şiddet 5'te ise mutfak eşyalarından ve pencere camlarından bir kısmı kırılabilir
Şiddet 6: Herkes tarafından duyulur Pencere camları ve cam eşyalar kırılır ağır eşyalardan bir bölümü yerinden oynar Sıvalarda çatlaklar oluşur
Şiddet 7: Ayakta durmak zorlaşır Asılı cisimler düşer Eşyalar hasar görür D türü yapılarda (ker***, taş gibi zayıf malzeme, kötü harç, standart dışı işçilikle yapılmış binalar) çatlak ve hasarlar oluşur C türü yapılarda (alelade işçilik ve harçla yapılmış binalar) çatlaklar oluşur
Şiddet 8: Araba kullanmak zorlaşır C türü yapılarda kısmen yıkılma, B türü yapılarda (iyi işçilik ve harç donatılı) az hasar oluşur A türü yapılarda (iyi işçilik, harç ve tasarım) hasar olmaz Zayıf duvarlar ve heykeller, kuleler ve bacalar yıkılır ağaç dalları kırılır Ağır eşyalar ters döner Kayalar düşer ve heyelanlar olabilir
Şiddet 9: D türü yapıların tümü yıkılır C türü yapılar ağır hasara uğrar B türü önemli derecede hasar görür Yeryüzünde büyük yarık ve çatlaklar oluşur Yeraltındaki borular kopar
Şiddet 10: B, C ve D türü yapıların büyük çoğunluğu yıkılır İyi yapılmamış ahşap karkas, iyi yapılmamış betonarme yapılarda büyük hasar görülür Baraj ve bentlerde önemli hasarlar oluşur Yeryüzünde büyük çatlaklar ortaya çıkar, raylar bükülür, heyelanlar olur
Şiddet 11: Pek az yapı ayakta kalır Köprüler yıkılır Yeryüzünde büyük çatlaklar oluşur Yumuşak zeminde yer kaymaları olur Raylar çok fazla eğilir
Şiddet 12: Tüm yapılar yıkılır Deprem bölgesindeki yeryüzü biçimi değişir Cisimler havaya fırlar Yeryüzünde deprem dalgalarının ilerleyişi görülür Ufuk ve yataylık kavramı yok olur
_Deprem Şiddet Cetveli
Şiddet cetvellerinin açıklamasına geçmeden önce, burada kullanılacak terimlerin belirtilmesine çalışılacaktır Özel bir şekilde depreme dayanıklı olarak projelendirilmemiş yapılar üç tipe ayrılmaktadır: A Tipi : Kırsal konutlar, ker*** yapılar, kireç ya da çamur harçlı moloz taş yapılarB Tipi : Tuğla yapılar, yarım kagir yapılar, kesme taş yapılar, beton biriket ve hafif prefabrike yapılarC Tipi : Betonarme yapılar, iyi yapılmış ahşap yapılar
Siddet derecelerinin açıklanmasında kullanılan az, çok ve pekçok deyimleri ortalama bir değer olarak sırasıyla, %5, %50 ve %75 oranlarını belirlemektedirYapılardaki hasar ise beş gruba ayrılmıştır :
Hafif Hasar : İnce sıva çatlaklarının meydana gelmesi ve küçük sıva parçalarının dökülmesiyle tanımlanır
Orta Hasar : Duvarlarda küçük çatlakların meydana gelmesi, oldukça büyük sıva parçalarının dökülmesi, kiremitlerin kayması, bacalarda çatlakların oluşması ve bazı baca parçalarının aşağıya düşmesiyle tanımlanır
Ağır Hasar : Duvarlarda büyük çatlakların meydana gelmesi ve bacaların yıkılmasıyla tanımlanır
Yıkıntı : Duvarların yarılması, binaların bazı kısımlarının yıkılması ve derzlerle ayrılmış kısımlarının bağlantısını kaybetmesiyle tanımlanır
Fazla Yıkıntı : Yapıların tüm olarak yıkılmasıyla tanımlanır
Şiddet çizelgelerinin açıklanmasında her şiddet derecesi üç bölüme ayrılmıştır
Bunlardan;
a) Bölümünde depremin kişi ve çevre,
b) Bölümünde depremin her tipteki yapılar,
c) Bölümünde de depremin arazi üzerindeki etkileri belirtilmistir
• MSK Siddet Cetveli :
I- Duyulmayan
(a) : Titreşimler insanlar tarafından hissedilmeyip, yalnız sismograflarca kaydedilirler

II- Çok Hafif
(a) : Sarsıntılar yapıların en üst katlarında ,dinlenme bulunan az kişi tarafından hissedilir

III- Hafif
(a) : Deprem ev içerisinde az kişi, dışarıda ise sadece uygun şartlar altındaki kişiler tarafından hissedilir Sarsıntı, yoldan geçen hafif bir kamyonetin meydana getirdiği sallantı gibidir Dikkatli kişiler, üst katlarda daha belirli olan asılmış eşyalardaki hafif sallantıyı izleyebilirler

IV- Orta Şiddetli
(a) : Deprem ev içerisinde çok, dışarıda ise az kişi tarafından hissedilir Sarsıntı, yoldan geçen ağır yüklü bir kamyonun oluşturduğu sallantı gibidir Kapı, pencere ve mutfak eşyaları vs titrer, asılı eşyalar biraz sallanır Ağzı açık kaplarda olan sıvılar biraz dökülür Araç içerisindeki kişiler sallantıyı hissetmezler

V- Şiddetli
(a) : Deprem, yapı içerisinde herkes, dışarıda ise çok kişi tarafından hissedilir Uyumakta olan çok kişi uyanır, az sayıda dışarı kaçan olur Hayvanlar huysuzlanmaya başlar Yapılar baştan aşağıya titrerler, asılmış eşyalar ve duvarlara asılmış resimler önemli derecede sarsılır Sarkaçlı saatler durur Az miktarda sabit olmayan eşyalar yerlerini değistirebilirler ya da devrilebilirler Açık kapı ve pencereler şiddetle itilip kapanırlar, iyi kilitlenmemiş kapalı kapılar açılabilir İyice dolu, ağzı açık kaplardaki sıvılar dökülür Sarsıntı yapı içerisine ağır bir eşyanın düşmesi gibi hissedilir
(b) : A tipi yapılarda hafif hasar olabilir
(c) : Bazen kaynak sularının debisi değişebilir

VI- Çok Şiddetli
(a) : Deprem ev içerisinde ve dışarıda hemen hemen herkes ratafından hissedilir Ev içerisindeki birçok kişi korkar ve dışarı kaçarlar, bazı kişiler dengelerini kaybederler Evcil hayvanlar ağıllarından dışarı kaçarlar Bazı hallerde tabak, bardak vsgibi cam eşyalar kırılabilir, kitaplar raflardan aşağıya düşerler Ağır mobilyalar yerlerini değiştirirler
(b) : A tipi çok ve B tipi az yapılarda hafif hasar ve A tipi az yapıda orta hasar görülür
(c) : Bazı durumlarda nemli zeminlerde 1 cmgenişliğinde çatlaklar olabilir Dağlarda rastgele yer kaymaları, pınar sularında ve yeraltı su düzeylerinde değişiklikler görülebilir

VII- Hasar Yapıcı
(a) : Herkes korkar ve dışarı kaçar, pek çok kişi oturdukları yerden kalkmakta güçlük çekerler Sarsıntı, araç kullanan kişiler tarafından önemli olarak hissedilir
(b) : C tipi çok binada hafif hasar, B tipi çok binada orta hasar, A tipi çok binada ağır hasar, A tipi az binada yıkıntı görülür
(c) : Sular çalkalanır ve bulanır Kaynak suyu debisi ve yeraltı su düzeyi değişebilir Bazı durumlarda kaynak suları kesilir ya da kuru kaynaklar yeniden akmaya başlar Bir kısım kum çakıl birikintilerinde kaymalar olur Yollarda heyelan ve çatlama olabilir Yeraltı boruları ek yerlerinden hasara uğrayabilir Taş duvarlarda çatlak ve yarıklar oluşur
VIII- Yıkıcı
(a) : Korku ve panik meydana gelir Araç kullanan kişiler rahatsız olur Ağaç dalları kırılıp, düşer En ağır mobilyalar bile hareket eder ya da yer değiştirerek devrilir Asılı lambalar zarar görür
(b) : C tipi çok yapıda orta hasar, C tipi az yapıda ağır hasar, B tipi çok yapıda ağır hasar, A tipi çok yapıda yıkıntı görülür Boruların ek yerleri kırılır Abide ve heykeller hareket eder ya da burkulur Mezar taşları devrilir Taş duvarlar yıkılır
(c) : Dik şevli yol kenarlarında ve vadi içlerinde küçük yer kaymaları olabilir Zeminde farklı genişliklerde cmölçüsünde çatlaklar oluşabilir Göl suları bulanır, yeni kaynaklar meydana çıkabilir Kuru kaynak sularının akıntıları ve yeraltı su düzeyleri değişir
IX- Çok Yıkıcı
(a) : Genel panik Mobilyalarda önemli hasar olur Hayvanlar rastgele öte beriye kaçışır ve bağrışırlar
(b) : C tipi çok yapıda ağır hasar, C tipi az yapıda yıkıntı, B tipi çok yapıda yıkıntı, B tipi az yapıda fazla yıkıntı ve A tipi çok yapıda fazla yıkıntı görülür Heykel ve sütunlar düşer Bentlerde önemli hasarlar olur Toprak altındaki borular kırılır Demiryolu rayları eğrilip, bükülür yollar bozulur
(c) : Düzlük yerlerde çokça su, kum ve çamur tasmaları görülür Zeminde 10 cm genişliğine dek çatlaklar oluşur Eğimli yerlerde ve nehir teraslarında bu çatlaklar 10 cmden daha büyüktür Bunların dışında, çok sayıda hafif çatlaklar görülür Kaya düşmeleri, birçok yer kaymaları ve dağ kaymaları, sularda büyük dalgalanmalar meydana gelebilir Kuru kayalar yeniden sulanır, sulu olanlar kurur
X- Ağır Yıkıcı
(b) : C tipi çok yapıda yıkıntı, C tipi az yapıda yıkıntı, B tipi çok yapıda fazla yıkıntı, A tipi pek çok yapıda fazla yıkıntı görülür Baraj, bent ve köprülerde önemli hasarlar olur Tren yolu rayları eğrilir Yeraltındaki borular kırılır ya da eğrilir Asfalt ve parke yollarda kasisler olusur
(c) : Zeminde birkaç desimetre ölçüsünde çatlaklar oluşabilir Bazen 1 m genişliğinde çatlaklar da olabilir Nehir teraslarında ve dik meyilli yerlerde büyük heyelanlar olur Büyük kaya düşmeleri meydana gelir Yeraltı su seviyesi değişir Kanal, göl ve nehir suları karalar üzerine taşar Yeni göller olusabilir

XI - Çok Ağır Yıkıcı
(b) : İyi yapılmış yapılarda, köprülerde, su bentleri, barajlar ve tren yolu raylarında tehlikeli hasarlar olur Yol ve caddeler kullanılmaz hale gelir Yeraltındaki borular kırılır
(c) : Yer, yatay ve düşey doğrultudaki hareketler nedeniyle geniş yarık ve çatlaklar tarafından önemli biçimde bozulur Çok sayıda yer kayması ve kaya düşmesi meydana gelir Kum ve çamur fışkırmaları görülür

XII- Yok Edici (Manzara Değişir)
(b) : Pratik olarak toprağın altında ve üstündeki tüm yapılar baştanbaşa yıkıntıya uğrar
(c) : Yer yüzeyi büsbütün değişir Geniş ölçüde çatlak ve yarıklarda, yatay ve düşey hareketlerin yön miktarları izlenebilir Kaya düşmeleri ve nehir versanlarındaki göçmeler çok geniş bir bölgeyi kaplarlar Yeni göller ve çağlayanlar oluşur

Deprem Türleri
Depremler oluş nedenlerine göre degişik türlerde olabilir Dünyada olan depremlerin büyük bir bölümü yukarıda anlatılan biçimde oluşmakla birlikte az miktarda da olsa baska doğal nedenlerle de olan deprem türleri bulunmaktadır Yukarıda anlatılan levhaların hareketi sonucu olan depremler genellikle "TEKTONİK" depremler olarak nitelenir ve bu depremler çoğunlukla levhalar sınırlarında olusurlarYeryüzünde olan depremlerin %90'ı bu gruba girer Türkiye'de olan depremler de büyük çoğunlukla tektonik depremlerdir İkinci tip depremler "VOLKANİK" depremlerdir Bunlar volkanların püskürmesi sonucu oluşurlarYerin derinliklerinde ergimiş maddenin yeryüzüne çıkışı sırasındaki fiziksel ve kimyasal olaylar sonucunda oluşan gazların yapmış oldukları patlamalarla bu tür depremlerin maydana geldiği bilinmektedir Bunlar da yanardağlarla ilgili olduklarından yereldirler ve önemli zarara neden olmazlar Japonya ve İtalya'da olusan depremlerin bir kısmı bu gruba girmektedir Türkiye'de aktif yanardağ olmadığı için bu tip depremler olmamaktadır
Bir başka tip depremler de "ÇÖKÜNTÜ" depremlerdir Bunlar yer altındaki boşlukların (mağara), kömür ocaklarında galerilerin, tuz ve jipsli arazilerde erime sonucu oluşan boşlukları tavan blokunun çökmesi ile oluşurlar Hissedilme alanları yerel olup enerjileri azdır fazla zarar getirmezler Büyük heyelanlar ve gökten düşen meteorların da küçük sarsıntılara neden olduğu bilinmektedir
Odağı deniz dibinde olan Derin Deniz Depremlerinden sonra, denizlerde kıyılara kadar oluşan ve bazen kıyılarda büyük hasarlara neden olan dalgalar oluşur ki bunlara (Tsunami) denir Deniz depremlerinin çok görüldüğü Japonya'da Tsunami'den 1896 yılında 30000 kisi ölmüştür
Dünya'daki Büyük Depremler Kronolojisi
Dünyada 1980 yılından bu yana meydana gelen depremlerin geriye doğru kronolojisi şöyle:

30 Mayıs 1998- Afganistan'ın kuzeyini vuran şiddetli depremde 3 bin kadar insan yaşamını yitirirken, Takhar bölgesinde 50 köy yerle bir oldu
4 Şubat 1998- İran'da meydana gelen 71 şiddetindeki depremde en az 2 bin kişi öldü, binlerce kişi yaralandı Merkez üssü Afganistan sınırına 150 kilometre mesafede olan
depremde 11 köy yok oldu, Kaen ve Birjand kentlerinde büyük hasar meydana geldi
28 Mayıs 1995- Rusya'da 75 şiddetinde meydana gelen deprem ülkenin kuzeyindeki Sakhalin Adası'nda petrol üretim merkezi Neftegorsk kentinde 1989 kişinin yaşamına mal oldu
17 Ocak 1995- Japonya'da merkez üssü liman kenti Kobe kenti olan 72 şiddetindeki depremde 6 bin 500 kişi öldü
6 Haziran 1994- Kolombiya'da meydana gelen deprem ve depremde Paez Irmağı vadisinde meydana gelen toprak kaymasında bin kişi yaşamını yitirdi
30 Eylül 1993- Hindistan'da ilki 64 şiddetinde olan bir dizi deprem ülkenin batısı ve güneyinde 36 köyün yıkılmasına 22 bin insanın ölmesine yol açtı Depremin merkez üssünün Maharashtra, Andhra Pradeş ve Karnataka eyaletlerinin bulunduğu bölgede olduğu tespit edilmişti
12 Aralık 1992- Endonezya'da, East Nusa Tenggara bölgesindeki birçok adada meydana gelen 68 şiddetindeki depremde 1490 kişi öldü Babi Adası'nda 700 kişi yaşamını yitirdi
20 Ekim 1991- Hindistan'ın başkenti Yeni Delhi'nin kuzeydoğusundaki Uttarkashi bölgesi yakınında meydana gelen 61 şiddetindeki depremde 1600 kişi öldü, 2 bin bin kişi
yaralandı
16 Temmuz 1990- Filipinlerde, merkez üssü Cabanatuan kenti olan 77 şiddetindeki depremde en az 2 bin kişi öldü, 3 bin 500 kişi yaralandı Deprem sonucu 148 bin kişi evsiz kaldı
21 Haziran 1990- İran'da 77 şiddetindeki deprem Gilan ve Zanjan bölgelerini vurdu, 35 bin kişi yaşamını yitirdi ve 100 bin kişi yaralandı Deprem, 500 bin kişiyi de evsiz bıraktı
7 Aralık 1988- Ermenistan'ın kuzeybatısını vuran 69 şiddetindeki depremde 25 binden fazla insan öldü, 18 bin kişi yaralandı Spitak kasabası tamamen yok olurken, Leninakan
kasabasının yarısı göçtü
5 Mart 1987- Ekvador Cumhuriyeti'nde merkez üssü El Reventador olan depremde binin üzerinde kişi öldü, birkaç bin kişi kayboldu
10 Ekim 1986- El Salvador'da meydana gelen 75 şiddetindeki depremde 1500 kişi öldü, 20 bin kişi yaralandı Deprem 300 bin kişiyi evsiz bıraktı
19 Eylül 1985- Meksika'da 81 şiddetinde meydana gelen depremde, 6 bin ila 12 bin insan öldü, 40 bin kişi yaralandı
30 Ekim 1983- Türkiye'de Erzurum civarında 68 şiddetindeki depremde 1155 kişi öldü ve 500 dolayında kişi yaralandı Deprem 35 bin kişiyi evsiz bıraktı
13 Aralık 1982- Yemen'de 6 şiddetinde meydana gelen depremde 3 bin kişi öldü, 2 bin kişi yaralandı Deprem başkent Sana'nın güneydoğusundaki Dhamar bölgesinin altını üstüne getirdi
11 Haziran 1981- İran'da meydana gelen 68 şiddetindeki depremde 1027 kişi öldü, 800 kişi yaralandı Depremde, Kerman bölgesindeki Golbaf kasabası yok oldu
23 Kasım 1980- İtalya'da 72 şiddetindeki depremde 2 bin 735 kişi öldü, 7 bin 500'den fazla insan yaralandı Merkez üssü Eboli'de olan deprem en çok Napoli'de geniş bir alanı etkiledi Deprem sonucu 1500'ün üzerinde kişi kayboldu
10 Ekim 1980- Cezayir'de meydana gelen 73 şiddetindeki depremde BM verilerine göre 2 bin 590 kişi öldü Merkez üssü El Asnam kasabası olan deprem sonucu 330 bin insan evsiz kaldı
En Büyük Depremler
Dünyada kaydedilen en büyük deprem:
1900 den bu yana kaydedilen en büyük deprem, 22 Mayıs 1960'ta Şilide olmuştur (magnitude 95 Mw)
Türkiyede kaydedilen en büyük deprem:
Aletsel dönemde ülkemizde kaydedilen en büyük deprem 26 Aralık 1939 Erzincanda olmuştur Geceyarısı olan depremde yaklaşık 33 000 kişi ölmüştür
Kaynak: Kandilli Rasathanesi Araştırma Enstitüsü