Osmanlı Türkçesi Edebiyatı - 17. Yüzyıl

17 yüzyılda Osmanlı Edebiyatı içerisinde, halka daha dönük bir edebiyat ortaya çıkmıştır Bu bakımdan 17 asır, Osmanlı Halk Edebiyatının altın çağını meydan getirmiştir Serpinti ve tesirleri, 18 asır Osmanlı Türk Saray Edebiyatına da ulaşan bu edebiyat sayesinde, Divan şiirinde bile mahallîlik ortaya çıkmış, hattâ devrin Nedim gibi ünlü şâirleri, bu cereyanın içinde türkü bile yazmıştır

On yedinci asırda Halk Edebiyatı, yine tekke ve saz kolu olmak üzere, ikili bir durum içindedir Aslında bu durum, Osmanlı Türk Edebiyatının başlangıcından beri var olup, onun bir devamı şeklindedir

Bu yüzyılın, Tekke Edebiyatı içinde yer alan başlıca şahsiyetleri Âdem Dede (ölm 1652), Aziz Mahmud Hüdâyî, Niyâzî-i Mısrî’dir Bu şâirlerin hepsi, bir tarikata mensup olup, şeyhtirler Onlar, meydana getirdikleri mahfillerde halkı irşâd ve terbiye yönüne gitmişler ve tesirli şiirler söyleyerek, eserler meydana getirmişlerdir Bunların ilimle uğraşmaları, insanlara doğru yolu göstermeleri, önde gelen meziyetlerindendir

Âdem Dede, daha çok Mevlevî Tarikatı içinden gelir Önce Konya’da Bostân Çelebi’nin, daha sonra İstanbul’da İsmâil Ankaravî’nin yanında yetişmiştir Daha sonra Galata Mevlevîhânesi şeyhi olmuş olan bu Mevlevî Dedesi, zekî, nüktedân, ârif ve hoşsohbet bir sûfîdir Arapça ve Farsça şiirleriyle klasik edebiyata giren ve Türkçe olan gazelleri mevcuttur Fakat onun en mühim tarafı, Mevlevîlik içinde hece ile, Yunus tarzında şiirler söylemesidir Tesiri Şeyh Gâlib’e kadar uzanan Âdem Dede’nin bu itibarla Türk Halk Edebiyatı içinde mühim bir mevkii vardır

Azîz Mahmud Hüdâyî ise Celvetiye Tarikatının kurucusudur Şeyh Üftâde’ye intisab etmiş, şeyh olmuş Üsküdar’da kendi adıyla anılan dergâh, devri için ruhanî terbiyenin mihrakı durumuna gelmiştir Nefâisü’l-Mecâlis ve Câmi-ul-Fezâil başta olmak üzere yirmiden fazla eserinin olduğu bilinmektedir Devrinin hem aruz, hem de hece vezniyle şiir söyleyen şairleri arasında olup, Dîvân’ı vardır

Niyâzî-i Mısrî aslen Malatyalıdır Halvetî Tarikatına mensuptur Mısır’da tahsil gördüğü için Mısrî denilmiştir Yunus Emre Ekolüne mensuptur Hakkında birçok menkıbeler vardır Arapça ve Türkçe çeşitli eserleri mevcuttur 1694 yılında Limni’de vefat eden Niyâzi-i Mısrî, Yunus Emre’nin 17 asırdaki sesidir

Osmanlı Türk saz şairleriyse, bu yüzyılda alabildiğine çoğalmıştır Muhtelif askerî topluluklar içinden saz şairleri yetiştiği gibi, ülkenin dört bir tarafından pekçok saz şairi çıkmıştır Bunun neticesi olarak birçok mahfiller teşekkül etmiş, saraydan kahve köşelerine kadar mesirelerde, panayır ve ocaklarda saz şairleri görülür olmuştur Ayrıca gazel ve murabbâ şekilleri de halk şâirleri arasında rağbet görmüştür Bu devrede, 1908 yılından sonra gerçekleştiği söylenen iki zümre, konuşma ve yazı dili birbirine ziyadesiyle yaklaşmıştı

Bu asırda yetişen saz şairleri arasında en önde gelen, şair Karacaoğlan’dır Güney Anadolu’dan yetişen bu gezgin Türkmen şairi, 16 yüzyılın sonlarından itibaren şöhretini duyurmaya başlamış, 17 yüzyılda ise bu şöhretin zirvesine çıkmıştır Şiirlerine bakılırsa, onun coğrafyasında bütün bir imparatorluk yer alır Ancak nereleri gezdiği, nerelerde kaldığı pek belli değildir Bu zeki ve hisli Türkmen çocuğu, halk zevkinin bütün inceliklerini zorlamış ve konuşturmuştur Şöhretinin diğer Türk illerinde de yayılması, onun adına efsânevî Karacaoğlan hikâye ve deyişlerini ortaya çıkarmıştır Şiirinde sosyal meseleler, âdetler, gelenek ve görenekler yer aldığı gibi, sanatlı söyleyişinin, tasvirlere ve mecazlara yer verdiğini belirtmek gerekir Nerede doğup nerede öldüğü belli olmayan Karacaoğlan, şiirlerinde tabiata mühim yer verir O bir bakıma, tabiatı ve kadın güzelliğini hareket noktası olarak almıştır

Gevherî ve Âşık Ömer de devrin kudretli halk şâirleridir Bunlardan Gevherî, yüksek zümre ediplerine de tesir etmiş bir şöhrettir Devrinin sosyal hayatına ve cemiyet dâvâlarına fazla ilgi duymayan şair, âşıkâne duygularla söylenmiş şiirleriyle tanınmaktadır Hattâ gazel söyleyen divan şairleriyle arasında bir uygunluk göze çarpar Söylediği, koşma, semai, türkü ve türkmanî gibi şiirlerde divan şairlerinin kelime ve kafiyelerine yer verir

Âşık Ömer ise, muhtemelen Konya’da, bugün Gezlevi şeklinde anılan Gözlevi’de doğmuş bir şairdir Savaşlara katılmasının verdiği bir halle Rus, Avusturya ve Venedik harplerine ait manzumeler yazmıştır Zaten o, Dördüncü Mehmed, İkinci Ahmed ve İkinci Mustafa gibi padişahların devrini idrak eden bir şairdir Gezici bir şair olması, Âşık Ömer’in diğer bir yönüdür Bütün bunların yanında onun Türk saz şairlerinin üstadı sayıldığı da bir gerçektir Şiirlerine nazîreler söylenen Âşık Ömer, yüksek zümre şairleri tarafından da üstün tutulmuştur

Ola Âşık Ömer’in cilvegehî adn-i celîl

mısraından anlaşıldığına göre, 1707 tarihinde vefat etmiştir

Yine 17 yüzyılda Kuloğlu Kâtibî, Kayıkçı Kul Mustafa, Öksüz Ali gibi halk şairleri yanında Girit’te yetişen ve savaşa katılan Âşık Seyyâhî’yi de saymak gerekir Ancak Girit Savaşını işleyen Keşfî, Üsküdarî, Yamak, Kul Muslu, Memioğlu, Şahinoğlu ve Mecnûn’u da zikretmek lâzımdır

Bu yüzyılda Kerem ile Aslı ve Âşık Garip gibi hikâyelerinin teşekkül ettiği; Karagöz ve Kukla oyununun ortaya çıktığı görülmektedir

On yedinci yüzyılda divan şiiri, devletin duraklama devrine girmesine rağmen yükselmesine devam etmiştir Bu, aslında, mimarlık gibi, diğer sanat dallarında da kendini göstermiştir Bu asrın padişahları da şiiri elden bırakmamışlardır Adlî mahlasını kullanan Sultan Üçüncü Mehmed, şiirlerinde Peygamber efendimize duyduğu derin muhabbet ve saygıyı eksik etmeyen ve Bahtî mahlası ile şiirler yazan Sultan Birinci Ahmed; Fârisî’yi mahlas olarak kullanan Sultan İkinci Osman Han, hep şair hükümdar olarak karşımıza çıkarlar Asrın büyük padişahı, Bağdat Fatihi Sultan Dördüncü Murad Hanın bu padişahlar arasında mühim bir mevkii vardır O da şiir söyleyen padişahlar arasında yer alır Şiirlerine sert tabiatı, heybetli hâli aksetmiştir Bunu takip eden şair padişah Sultan Dördüncü Mehmed’dir

On yedinci yüzyılın en büyük şairi Nef’î'dir (1575-1635) Erzurum’un Hasankalesi’nde doğmuştur Asıl adı Ömer’dir Şiirinde şimşekler çakan bu şair, kelime seçmede çok mahirdir Ses yüklü olan mısralarında, ses ve söz arasındaki uyumu sağlayan şâir:

Hem yazar hem tutarım nağme-i kilke âheng

mısraında şiirini anlatmadan geçemez O, şiirde ses unsuruna değer vermiştir Ona göre, şiir, mânâ ve söyleyiş bakımından kusursuz olmalıdır Bu bakımdan divan şiirine heybetli söyleyiş kazandırmış, şiir lisanına kulağa hoş gelen bir ahenk ve ses vermeye muvaffak olmuştur Onun bir başka hususiyeti, şiirlerinde hicve kaçmasıdır Bu belki şairin keskin ve ince zekâsının akisleridir Ancak, hiciv, şairin hayatına mal olmuştur Kasideciliğiyse bir başka meşhur tarafıdır Bu vadide, edebiyatımızın en önde gelen siması olup, klasik edebiyatımızda kaside üstadı olarak bilinir O yerdiği kadar yükseltmesini ve övmesini de bilen şairdir Onun, Mevlevî tarikatında olması diğer bir yönüdür 1635'te katledilmiştir Öldürülmesine:

“Katline oldu sebeb
Hicvi hele Nefî’nin”

Beytinde olduğu gibi hicvi sebep olmuştur Bu mısra ayrıca onun ölümüne düşürülmüş bir tarihtir Farsça şiirler de yazan şairin bu dilde bir Dîvân’ı vardır Diğer eserleri; Türkçe Dîvân’ı ile hicviyelerinin toplandığı Sihâm-ı Kazâ’sıdır

Şeyhülislâm Yahya (1561-1644), güzel ve zarif gazelleriyle devrin diğer bir divan şairidir Bu ilim ve devlet adamının aydınlığa açılan hür bir sanat havası vardır Dîvân’ındaki şiirler 17 asır Türk sanat dünyasının duygu ve düşüncelerini aksettirmektedir O, asrında, Bâkî ile Nedim arasında bir köprü gibi görülür

En önemli eseri Dîvân’ıdır Sâkinâme’si 77 beyitlik küçük bir mesnevîdir Ferâiz Manzumesi Şerhi, İbni Kemâl’in Nigâristân’ını tercümesi vardır Fetvâları, Fetâvâ-yı Yahya adıyla toplanmıştır

Divan şiirinin üstad şâirleri arasında yer alan Nâilî (ölm 1666), asrın kudretli ve şiirde mânâ derinliğini veren şairlerindendir Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur Şiirlerine nazîreler söylenmiştir Bilinen tek eseri, Dîvân’ıdır

Şeyhülislâm Behâyî (1601-1653), devrin bir başka şairidir Tâcü’t-Tevârih sahibi olan Hoca Sâdeddin Efendinin oğlu olup, devlet memuriyetlerinde çalışmıştır Bu şair de şiirinde, asrın diğer şairlerinde olduğu gibi ses güzelliğine düşkündür

Asrın önde gelen iki Mevlevî şairi Neşâtî (ölm 1674) ve Cevrî'dir (ölm 1654) Neşâtî, Edirne’de Mevlevî tekkesinin şeyhidir Hocalık vasfıyla tanınmış olup, Üstâd-ı Üstâdâne-i Rûmî olarak Esrar Dede tarafından Tezkiresinde zikredilmektedir

Dîvân’ı eserlerinin başında gelir Hilye-i Enbiyâ ve Şehrengiz’i vardır Nef’î tesirinde bir şâirdir

Cevrî ise Celâleddîn-i Rûmî’ye candan bağlı, derviş, çalışkan ve sanatkâr bir şâirdir Dîvân’ından başka Hilye-i Çâryâr-ı Güzîn, Aynü’l-Füyûz adlı eserleri de vardır

Vecdî (ölm 1660), Fehîm-i Kadîm (ölm 1648), Nedîm-i Kadîm (ölm 1670), asrın dîvân sahibi diğer şairleridir Ancak bu asırda rubaî tarzında, Azmîzâde Haletî’yi anmak yerinde olur Haletî, ilim yolunu seçmiş, müderris olmuş, kadılıklarda bulunmuş bir şairdir Rubaîleriyle haklı bir şöhret kazanmıştır Dîvân’ından başka Sâkinâme’si ve Münşeât’ı vardır

Yaşı bakımından 18 yüzyılın ilk çeyreğine de taşan Nâbî, 17 yüzyılın terbiye ve tefekkür ekolünü açan şairdir Asıl adı Yusuf olup, Urfalıdır (Ruha) Şiirlerinde açık fikre ve didaktik bir düşünceye yer vermiştir Bu itibarla onda bir sâdelik görülür Rindâne ve sûfiyâne söyleyişe sahiptir Kadere rızası tamdır Farsça şiirler de yazmıştır Dîvân’ı, Hayriyye’si, Sûrnâme’si ve Hadîs-i Erbaîn Tercümesi, manzum; Fetihnâme-i Kameniçe, Tuhfetü’l-Harameyn, Zeyl-i Siyer-i Veysî ve Münşeat’ı mensûr eserlerini teşkil eder

Bu yüzyılın mesnevî edebiyatında Nev’îzâde Atâyî (1583-1636) ön sırayı işgal eder Hamsesi Âlemnümâ, Nefhatü’l-İzhâr, Sohbetü’l-Ebkâr, Hefthan ve Hilyetü’l-Efkâr adlı eserlerden meydana gelmiştir Ayrıca Taşköprüzâde’nin Şakâyıku’n-Numâniyye’sine Hidâyetül Hakâyık fî-Tekmileti’ş-Şakâyık adlı bir zeyl de yazmıştır

Yine bu yüzyılda Mîrâciye ve Şehnâme’siyle mesnevî edebiyatı içinde görülen Ganizâde Nadirî (ölm 1626), mesnevî edebiyatı yönünden üstünde durulması gereken bir şairdir Yukarıda bahsedilen Nâbî de, Hayrâbâd ve Surnâme’siyle bu vadide anılması gereken bir şahsiyettir

Asıl adı Alâeddin Ali olan, Bosnalı Sâbit, bu asırda Nâbî Mektebi tesirinde kalan bir başka mesnevî edebiyatı şairidir Dîvân’ı bulunmasına rağmen o, şöhretini mesnevîleriyle yapmıştır Zafernâme en kuvvetli mesnevîsidir Edhemü Hümâ adlı mesnevîsi eksik kalmıştır Derenâme ve Berbernâme adlı mesnevîleri, daha ziyade avâmîdir Amr-i Leys adlı mesnevîsi ise küçük bir eserdir Ayrıca manzum olarak ele aldığı bir Hadîs Tercümesi de vardır

Bu asrın nesrinde ön sırayı işgâl edenler Nergisî (ölm 1635) ve Veysî'dir (1561-1628) Nergisî mensûr olarak bir hamse (beşlik, beş eser) kaleme almıştır Eserlerinde hiç alışılmamış ve kullanılmamış kelimelere yer veren Bosnalı Nergisî, bunu bir alışkanlık hâline getirmiş ve söz güzelliğini, sanatlı söylemede aramıştır Devrin nesir sahasında kurucusu ve öncüsü hükmündedir Aynı zamanda şiirler de söylemiştir El-Kavlü’l-Müselleme fî-Gazavâti’l-Mesleme, Kânunü’r-Reşâd, Meşâkk-ül-Uşşâk, İksîr-i Saâdet ve Nihâlistan adlı eserleri hamsesini meydana getirir

Alaşehirli Veysî de nesirle şöhret bulmuştur Şiirleri de daha çok devrin içtimaî meselelerine yer vermiştir Dürretü’t-Tâc fî-Sâhibi’l-Mi’râc adlı siyer kitabından başka Vâkıanâme veya Hâbnâme-i Veysî adlı eserleri vardır Dîvân’ının dili, nesrine göre açık ve sadedir

Nesir sahasında diğer şahsiyetlerden biri de Kâtip Çelebi'dir (1609-1660) İstanbullu olan Kâtip Çelebi, hususî hocalar vasıtasıyla yetiştirilmiştir İlme bağlı ve ilmin zevkini tadan bir şahsiyettir Cihânnümâ, Keşfü’z-Zünûn, Fezleke ve Mîzanü’l-Hak onun bıraktığı en mühim eserlerdir

Seyahat edebiyatı içinde yer alan Evliya Çelebi (doğ 1611), ilmî, edebî ve tarihî bir şahsiyete sahiptir Nerede ve kaç yaşında öldüğü belli değildir 10 ciltlik seyahat kitabıyla, Osmanlı Devleti'nin her tarafından bilgiler getirmiştir

On yedinci yüzyılın nesir sahasındaki diğer şahsiyetleri, tarihî eser yazanlardır Bunların başında Peçevî İbrahim Efendi (1574-1650) gelir Târih-i Peçevî adlı eseriyle meşhurdur Mustafa Nâimâ (1655-1716) ise kendi adıyla anılan Ravzatü’l-Hüseyn fî-Hulâsat-i Ahbâr-ı Hafıkayn adını verdiği tarihini Amcazâde Hüseyin Efendiye ithaf etmiştir Koçibey de âlim, şâir ve münşîler arasında yer alır

Asrın kritiğini yapan eserler olarak karşımıza çıkmalarına rağmen, bu asırda görülen tezkireler, 16 yüzyıl tezkirelerine kıyasla aşağıda kalırlar Nesir sahasında yer alan bu eserlerin başlıcaları; Riyâzî Mehmed Efendinin (1572-1644) Riyâzü’ş-Şuarâ’sı; Kafzâde Fâizî'nin (1589-1622) Zübdetü’l-Eş’âr’ı, Ali Güftî'nin (ölm 1677) Teşrifatü’ş-Şuarâ’sı; Âsım'ın (ölm 1676) Zeyl-i Zübdetü’l-Eş’âr’ıdır

Yine 17 yüzyılın nesir sahasında yazılan ve ihmal edilmemesi gereken eserleri, Mesnevî şerhleridir Asrın ilk büyük Mesnevî şârihi (şerh edicisi), Ankaravî İsmâil Rüsûhî Efendi'dir Bostan Çelebi’den hilâfet alan Şârih-i Mesnevî, Galata Mevlevihânesi Şeyhi olmuştur Rüsûhî mahlasıyla şiirler de yazan Ankaravî’nin, yedi ciltlik Mesnevî Şerhi’nden başka, Câmi-ul-Âyât, Fâtih-ul-Ebyât, Miftâhü’l-Belâga, Misbâhü’l-Füsehâ, Hüccetü’s-Semâ ve Minhâcü’l-Fukarâ adlı eserleri de vardır

Sarı Abdullah Efendi de (1584-1660), asrın Mesnevî şârihlerindendir Eserinin adı, Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî’dir Ayrıca Nasihâtü’l-Mülûk, Düstûru’l-İnşâ, Meslekü’l-Uşşâk ve Semerâtü’l-Fuâd adlı eserlerini zikretmek gerekir