İslamiyet Öncesi Türk Edebiyati

İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI

Bilinmeyen bir tarihte başlamıştır İslamiyet'in kabulüne kadar devam ede gelmiştir Atlı- göçebe kültürünün izlerini taşımaktadır Ölüm, yiğitlik, savaş, aşk konuları en çok işlenen konular olarak göze çarpmaktadır İki koldan gelişmiştir
A) SÖZLÜ EDEBİYAT
Şaman, kam, baksı, ozan adı verilen sanatçılar tarafından icra edilmiştir Bu sanatçılar "kopuz"adı verilen bir saz aleti kullanırlardı Doğuşu her ne kadar dini törenlere dayansa da zamanla din dışı konular da gelişmiştir
*Hece ölçüsü kullanılmıştır
*Aşk, doğa, ölüm konuları sık işlenmiştir
*Anomin özellik taşımaktadır
* Yarım kafiye kullanılmıştır
*Koşuk, sav, sagu, destan başlıca ürünleri sayılır
KOŞUK
Kopuz eşliğinde "sığır" denilen sürek avlarında söylenen lirik şiirlerdir Günümüzdeki "koşma"ların ilk versiyonu sayılırlar Kafiye şeması "aaab,cccb,dddb"şeklindedir
SAGU
Yuğ adı verilen ölü törenlerinde ölümün acısının hafifletmek amacıyla söylenen günümüz "ağıt"larının ilk versiyonuna denir Hece ölçüsünün 7'li-8'li parçaları sıkça kullanılmıştır
Uyarı: Bilinen en eski sagu :"Alp er Tunga"sagusudur
SAV
Atasözü demektir Atasözlerimiz ilk defa "Divan-ı Lugati't Türk"kitabında bir araya getirilmiştir
DESTAN
Toplumu derinden etkileyen savaş, kıtlık, afet vb olayların olağanüstülüklerle bezendirilerek anlatıldığı manzum (bazen nazım- nesir karışık)uzun hikâyelere denir
Destanlar "Doğal-Yapay"olmak üzere ikiye ayrılır
Ayrıca bakınız>>> MİTOLOJi
1) DOĞAL DESTANLAR
Gerçekte var olan herhangi bir olayın milletin dilinde yüzyıllar süren bir anlatımdan sonra bir ozan tarafından kaleme alınması sonucu oluşan destanlara denir
Dünyadaki en önemli doğal destanlar:

KalevalaFİNLANDİYA
Mahabharata HİNT
Ramayana HİNT
Şant do RölantFRANSIZ
NibelungenALMAN
İgorRUS
BeovfulİNGİLİZ
İliada YUNAN
Odyssa YUNAN
ŞehnameİRAN
GılgamışSÜMER
Oğuz KağanTÜRK
ErgenekonTÜRK
Manas KIRGIZ
2)YAPAY DESTANLAR
Herhangi bir olaydan yola çıkarak bir ozanın destan kurallarına riayet edip oluşturduğu şiirlere denir
Kaybolmuş Cennet (Milton)
Kurtarılmış Kudüs (Tasso)
İlahi Komedya (Dante)
Çılgın Orlando (Ludovico Ariosto)
Üç Şehitler Destanı ( Fazıl Hüsnü Dağlarca)
Çanakkale Şehitlerine (Mehmet Akif)
Türk Destanlarının Özellikleri:
* Çoğunlukla manzumdurlar (şiir şeklinde)
* Anonimdirler
* Oluştukları dönemlerin özelliklerini taşımaktadırlar
* Olağanüstü özellikleri çokça bulunmaktadır
* Çok sonra yazıya geçirilmişlerdir
TÜRK DESTANLARI
Saka Türklerinin Destanları
* Alp Er Tunga Destanı: Türk-İran savaşlarıyla Alp Er Tunga'nın yiğitliklerinin anlatıldığı destanlardır
* Şu Destanı: İskender ile Türkler arasındaki savaşların ve Hükümdar Şu'nun destanıdır
Hun Türklerinin Destanları
* Oğuz Kağan Destanı: Hun Hükümdarı Mete'nin yiğitliklerini, ülkesini genişletip oğulları arasında nasıl bölüştürdüğünü anlatan destandır
Göktürk Destanları
*Bozkurt Destanı: Savaşta yaralanan bir Türk'ün, dişi bir kurt tarafından kurtarılmasını, korunmasını ve Türklerin sözü edilen kurtla bu Türk'ten çoğaldığı anlatılır
* Ergenekon Destanı: Bir yenilgi sonunda Ergenekon'a çekilen Türklerin orada çoğalıp, bir demir dağı erittikten sonra öçlerini alışlarını anlatan destandır
Uygur Türklerinin Destanları
* Türeyiş Destanı: Uygur hakanının, üç kızını insanoğluyla evlendirmeyi uygun bulmayarak tanrıya, kızlarıyla evlenmesi ve Uygur Türklerinin bu evlenmeden çoğaldığı anlatılır
* Göç Destanı: Türklerin, Kutsal taşı Çinlilere vermeleri üzerine, tanrı tarafından cezalandırılmaları kuraklığın başlaması nedeniyle de göç etmeleri anlatılır
Daha ayrıntılı bilgi için ayrıca bkzTürk Destanları - Dünya Destanları
Ayrıca bakınız>>> Destan Dönemi Türk Edebiyatı Sunusu/Slaytı
B ) YAZILI EDEBİYAT
Türklerin GÖKTÜRK alfabesini kullanmasıyla başlayan dönemdir Daha eskilere ait maalesef herhangi bir eserimiz yoktur Tarihi bilinen en eski yazıtımız(mezar taşı): Çoyren (687-692)dir
Tarihimizin ve dilimizin ilk en önemli belgeleri Göktürk Yazıtlar(Orhun Kitabeleri)dir
*Doğu Göktürklerine aittirler
*725,732,735 yıllarında dikilmişlerdir
*Vezir Tonyukuk, Bilge Kağan, Kültigin adına dikilmişlerdir
*Yollug Tigin adlı bir yazara yazdırmıştır
*Öz Türkçe ile yazılmıştır
*Türk hakanlarının Göktürkleri nasıl birleştirdiklerini, devleti nasıl idare ettiklerini, gelecek kuşakların ne yapmaları gerektiğini anlatan bir nutuk (söylev)tur
* Aslında birer mezar taşı olarak tasarlanmışlardır
* Taşların üç tarafı Göktürk alfabesiyle bir tarafı da Çince yazılmıştır
* Eserler şu an Moğolistan sınırları içindedir
* 1900' lü yılların başında Strahlanberk tarafından bulunmuş, Danimarkalı Wilhelm Thomsen tarafından okunmuşlardır
Yazılı Dönem Ürünleri
Orhun Yazıtları
Uygur Metinleri
Orhun (Göktürk, Köktürk) Yazıtları (Abideleri, Anıtları)
Çinlilere karşı bağımsızlık savaşı yapan, Türk bütünlüğünü yeniden kurmak için içte ve dışta savaşan Göktürklerin hikayesi anlatılır bu yazıtlarda Bu abideler 38 harfli olan Göktürk alfabesiyle yazılmıştır Bunlardan en önemli olanları 3 tanedir
1 Vezir Tonyukuk Yazıtı (725): Dört bakana vezirlik etmiş olan Tonyukuk tarafından yazılmıştır Daha çok Çinlilerle yapılan savaşlar anlatılmaktadır
2 Kül Tiğin Yazıtı (732) : Göktürk hakanı Bilge Kağan'ın kardeşi Kül Tiğin'in ölümü üzerine Bilge Kağan tarafından dikilmiştir
3 Bilge Kağan Yazıtı (735) : Göktürk hakanı Bilge Kağan'ın ölümünden sonra oğlu Tenri Kağan tarafından diktirilmiştir Yazıt, Bilge Kağan'ın yeğeni Yollug Tigin tarafından yazılmıştır
Son iki yazıt daha çok dönemin olaylarından, törelerden ve Bilge Kağan'ın ulusuna dilediği iyi dileklerden söz eder
Uygur Dönemi Eserleri / Uygur Metinleri


Göktürk devletinin yıkılmasından sonra kurulan uygur hanlıklarından kalma eserlerdir Daha çok Buddha ve Mani dininin esaslarını anlatan metinlerdir Bunlar turfan yöresinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır Uygurların kâğıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmaktadır Dönemden kalma birçok hikâyenin yanında "kökünç" denilen bir ilkel tiyatro eserleri de vardır Uygurlar bu eserleri 14 harfli uygur alfabesiyle yazmışlardır
Sekiz Yükmek (Sekiz Yığın): Çinceden çevrilen Sekiz Yükmek'te Burkancılığa ait dinî - ahlâki inanışlar ve bazı pratik bilgiler vardır Uygurlar arasında çok yayılan bu eser; kısa cümleleriyle, içten anlatımı ve zengin söz varlığıyla dikkati çeker
Altun Yaruk (Altın Işık): Burkancılığın temellerini, felsefesini ve Buda'nın menkıbelerini içerir Bunlardan en meşhurları "Şehzade ile Aç Pars Hikâyesi" (Açlıktan ölmek üzere olan parsı kurtarmak için kendini feda eden şehzadenin hikâyesi), Dantipali Beğ Hikâyesi (Emrindeki geyikleri kurtarmak için kendini feda eden geyikler beğini Dantipali Beğ öldürür ve korkunç alevler de Dantipali Beğ'i yutar) ve Çaştani Beğ Hikâyesi (Ülkesindeki insanlara hastalık ve bela getiren şeytanlarla Çaştani Beğ'in mücadelesidir
Irk Bitig (Fal Kitabı): Göktürk yazısıyla yazılmış bir fal kitabıdır Her biri ayrı fal olarak yazılan 65 paragraftan oluşur Çeşitli inanışlar ve masal unsurlarının bulunduğu kitapta günlük dile ait pek çok kelime de vardır
Kalyanamkara ve Papamkara Hikâyesi (İyi Düşünceli Şehzade ile Kötü Düşünceli Şehzade): Burkancılığa ait bir menkıbenin hikâyesidir İyi düşünceli şehzadenin bütün canlılara yardım etmek ve canlıların birbirlerini öldürmelerini engellemek için bir mücevheri elde etmek üzere yaptığı maceralı yolculuk anlatılır