Cümlenin Ögeleri

CÜMLENİN ÖĞELERİ


1- YÜKLEM :


Cümlede işi, hareketi, yargıyı, bildiren çekimli unsura denir
Not :Bir cümle birden çok öğeden oluşabileceği gibi tek bir yüklemden de oluşabilir

* Düşünüyorum (Cümle)
* Güzeldi ( Cümle )

Not: Yüklem genlikle cümlenin sonunda bulunur; ancak günlük konuşmalarda, atasözlerinde ve şiirde yüklemin yeri değişebilir

*Gel çabuk buraya!
*Sakla samanı gelir zamanı
*İstanbul'u dinliyorum gözlerim kapalı

Not: Her sözcük ya da sözcük gurubundan yüklem yapılabilir

*Gecenin yalnızlığında sadece seni düşünürüm (fiil)
*Kasaba halkı meydanda toplanmıştı(fiil)
*Yaşadığımız günler tıpkı bir rüzgar gibiydi(edat)
*Bu olayların suçlusu odur (zamir)
*Sabah uyandığında gözleri ışıl ışıldı(ikileme)
*Konuşmalarına ister istemez kulak misafiri oldum (deyim)
*Odayı süsleyen şey rengarenk çiçeklerdir (sıfat)


2ÖZNE



Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan veya yargının gerçekleşmesine araç olan unsura denir

Not: Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları sorulur Yüklemi isim olan cümlelerde ise olan kim, olan ne soruları sorulur

*Seyirciler fotoğraf sergisini çok beğendi
*Ailece bulmaca çözmeye meraklıdırlar
*Güzel gözler tül ardından görünsün
*Coşkun nehirler gibi ağlamak istiyorum
*Ben bu yüzden yalnızlığa hasretim


Not: Yüklemi edilgen fiillerle kurulan cümlelerin gerçek öznesi yoktur

*Yemekten sonra erkenden yatıldı
*Okula kadar yüründü
*Kahvaltıda çaylar içildi
*Akşam geç saate kadar derse çalışıldı

Üç çeşit özne vardır:

AGerçek Özne:
Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi yapan öznedir Cümlede iki şekilde gösterilir:
1)Acık Özne:

Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir

*Yağmur çok şiddetli yağdı
*Çocuk iki gündür hasta yatıyor
*Gemi ufukta yavaş yavaş kayboluyordu
*Geceleri bir ses uykumu böler

2)Gizli özne:
Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklem taşıdığı eklerden anlaşılan öznedir

*Ertesi gün ona telefon ettim
*Görmeyeli hemen de bizi unutmuşsun
*Bu kıyı kasabasına her yaz gelirim
*Kumsalda yürüyüş yapıyorlar

NOT: Yüklemi isim olan cümlenin öznesi gerçektir

*Siyah renkli araba satılıktır
*Dün akşam pencereler kapalıydıB)Sözde Özne:

Yüklemi edilgen çatılı cümlelerde,aslında nesne olan öge özne olarak kullanılır

*Ağaçtaki meyveleri topladı
*Ağaçtaki meyveler toplan
*Öğrenciler bütün sınıfı temizledi
*Bütün sınıf temizlendi
*Hep bir ağızdan ilahiler okunuyor
*Düğün için yemekler yapıldı


C)Örtülü Özne

Yüklemi edilen çatılı cümlelerde bazen “—ce, tarafından, nedeniyle,…”gibi sözcükler kullanılarak işi bizzat yapan varlığa da yer verilebilir

*Yolcu otobüsleri belediyemizce hizmete açıldı
*Yarışma halk tarafından çok beğenildi
*Kar nedeniyle yollar kapandı

NOT: Her sözcük ya da sözcük grubu özne olabilir

*Geçen gün evin duvarı yıkılmıştı (isim tamlaması)
*Bahçesinde okyanuslar yetişiyordu (isim)
*Derdini söylemeyen derman bulamaz (sıfat fiil)
*Sana bakmak suya bakmaktır (isim fiil)
*Okumak zihni dinlendirir (isim fiil)
*Çoluk çocuk otobüse dolmuştu (ekeylem)
*Yağmurlu havalar yarından sonra ülkeyi terk edecek (sıfat)
*Kimse seni benim kadar düşünmez (zamir)



3)NESNE


Öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen unsurdur
Uyarı :isim cümlelerinde yüklemi edilgen çatılı cümlelerde ve geçişsiz fiillerde nesne yoktur
Nesneler ek alıp almamasına göre ikiye ayrılır
a)Belirtisiz Nesne
Yükleme ne sorusu sorularak bulunur Belirtme durum eki (--i) almamış olup yalın haldedir

b)Belirtili Nesne
Yükleme kimi, neyi, nereyi soruları sorularak bulunurBelirtme durum eki olmuştur

*Bu yörede kızlarımız kilim dokur
*Yolun kenarına kocaman kütükleri yığmışlar
*O köpeği mahallenin çocukları da arıyordu
*Bu şehirde tüm sokaklar seni düşünür
4ZARF TÜMLECİ


Yer yön sebep miktar durum ve zaman bildirerek yüklemi açıklayan unsurdur Zarf tümlecini bulmak için yükleme,
nasıl, niçin, neden, ne kadar, ne zaman, kim tarafından
ne tarafından, soruları sorulur

*Dostluklar ömür boyu sürünce güzeldir
*Yüreğimdeki yara gittikçe büyüyor
*Güneş her doğduğunda yalnızlık başına vurduğunda beni hatırla
*Trabzanlara yaslanıp şarkı söylüyor bir kadın
*Kırgın kırgın yüzüme bakma Rosa


UYARI:Yön isimleri yalın halde zarf tümleci olurlarBelirtme durum eki (-i) alırsa belirtilinesne,-e/-de/-den,hal ekini alırsa dolaylı tümleç olur

* Hizmetçi,içeriyi iyice süpürsün
* Adam yavaşça içeri girdi
* Bir süre sonra içeriden bir ses geldi


5)DOLAYLI TÜMLEÇ


Yönelme,bulunma ve çıkma bildirerek cümlenin anlamını tamamlayan unsura denir

NOT: Dolaylı tümleç olan öğe mutlaka –e/-de/-den hal eklerinden birini alır

*Buluşma yerine hemen gelmiş
*Senin kirpiklerinde bir damla oldu akşam
*Ağlamayan çocuğa meme verilmez
*Bir havuz kenarında yan yana oturmuşuz
*Eskicinin sesi sokağın başından duyuluyordu
*Askerler kuyunun ağzına birikmişti
*Bu gazeteci yazılarında gerçeklerden hiç sapmaz
*İhtiyar,bütün mirasını karısına bırakmıştı

NOT: Dolaylı tümleci bulmak için yükleme;
“kime,kimde,kimden,nereye,nerede,nereden” sorusu sorulur

UYARI:-e/-den hal eki “için” edatı görevinde kullanılıyorsa ya da sebep bildiriyorsa zarf tümleci kurar
-de/-den hal ekleri zaman bildiren sözcüklerin üzerine gelirse zarf tümleci olur

*Korkudan kızın dili tutulmuştu
*Babasıyla kavga ettiğinden eve uğramıyor
*Birazdan hava kararacak
*Yaz akşamlarında yıldızları seyrederdik
*Denize yüzmeye gidiyorum
*Ailesine yürekten bağlıydı


6)EDAT TÜMLECİ


Bazı edatlarla öbekleşerek cümleyi “amaç, araç, birliktelik, özgülük, karşılaştırma,…” gibi anlamlarla açıklayan unsurdur

*Çalışmak için yurt dışına gitmiş(amaç) et
*Kadın oğlunu bulabilmek için gazeteye ilan vermiş(amaç) et
*Bu tatlıyı senin için ayırdım(aitlik,özgülük) et
*Yağmur yağdığı için baraj taşmış(zarf tüm,sebep)
*Yaralıyı hastaneye ambulansla götürmüşler(araç)
*Adam öfkeyle yüzüme baktı(zarf tüm durum)
*Ali,arkadaşlarına göre derse daha çok çalışıyor(karşılaştırma)
*Bana göre bu iş olmaz(görüş)
*Direğe karşı on adım yürüdü(zarf tüm yön)
*Sen bile doğum günümü kutlamadın et

NOT: “İçin” edatı kendinden önceki sözcükle birlikte neden-sonuç ilgisi kurarsa zarf tümleci,“ile” edatı durum ilgisi kurarsa zarf tümleci, “karşı” edatı yön ilgisi kurarsa zarf tümleci olur



CÜMLEDE VURGU


Türkçede cümle vurgusu yüklem üzerindedirBu nedenle hangi öğe daha çok vurgulanmak isteniyorsa yükleme yaklaştırılır

*Arkadaşları onu kapıda bekliyormuş(DT)
*Arkadaşları kapıda onu bekliyormuş(Nesne)
*Kapıda onu arkadaşları bekliyormuş(Özne)

UYARI:Cümlede “mi” soru edatı varsa bu edattan önce gelen öğe vurgulanmıştır

*Bu akşam siz İstanbul’a mı gideceksiniz? (dt)
*Bu akşam siz mi İstanbul’a gideceksiniz? (ö)
*Bu akşam mı siz İstanbul’a gideceksiniz? (zt)
*Bu akşam siz İstanbul’a gidecek misiniz?(y)

NOT: Cümlede soru sözcükleri varsa soruya verilecek cevap olan öğe vurgulanmıştır
*Masamdaki kalemleri kim almış?
---Ayşe(Özne)
*Bu saatte nereden geliyorsun?
---Okuldan(Dolaylı tümleç)
*Bahçeden ne kopardın?
---Elma(Nesne)