Divan Edebiyati Ve Özellikleri

DİVAN EDEBİYATI VE ÖZELLİKLERİ
Türklerin İslam dini ve kültürünü benimsedikten sonra,Anadolu'da Arap ve özellikle Fars Edebiyatlarını örnek alarak oluşturdukları yazılı edebiyattır Bu dönemin şairleri(ozanları) şiirlerini divan adı verilen kitaplarda topladıkları için söz konusu edebiyata da Divan Edebiyatı denilmiştirÖzellikle,medreseden yetişen aydın sanatçı ve yazarların saray ve çevresinde oluşturdukları bir edebiyat geleneği olduğu için,Havas(Yüksek Zümre) edebiyatı,Saray edebiyatı,Klasik Türk edebiyatı gibi adlarla da anılmaktadırDivan edebiyatı sözünün 1900'den sonra ortaya çıktığı sanılmakta ve ilk defa kimin kullandığı bilinmemektedir
TARİHSEL GELİŞME
Türklerin İslam Dinini kabul etmeleriyle toplum yapısı köklü değişikliklere uğrarXIIyüzyıla gelindiğinde ise,saray,konak,medrese ve halk arasında değişik sanat ve edebiyat anlayışları kendini gösterirÇağın genel çerçevesi içerisinde Arapça,bilim dili;Farsça,kültür ve sanat dili olarak benimsenirBöylece Osmanlıca denilen bir karma dil ortaya çıkan ve arı(saf)Türkçe yi kullanan halk şairleri yanında bir de Osmanlıca ile eserler veren aydınlar sınıfı oluşurBöyle olmakla beraber aydınları halktan tecrit(dışlamak)etmek mümkün değildirDivan edebiyatı bütün yazılı edebiyatlar gibi iki ana kolda gelişme göstermiştir:
1-Şiir
2-Düzyazı
ŞİİRİN KURULUŞ DÖNEMİ(XIIIyy-XVyy'ın ilk yarısı)
Bu dönemde sözü edilmesi gereken en önemli olay,Farsça çevirilerdirFars şiirinin doruklarından sayılan Sadî,Feridüddin Attar,Nîzami gibi şairlerin bazı kitaplarının çevrilmesi,Divan şiirinin biçim özünün belirmesinde büyük ölçüde rol oynadıGülşehri, Feridüddin Attar'dan genişleterek eklemeler yaparak ve kendinden de bir çok şey kattığı Mantık-ut-Tayr (Kuş Dili) adlı mesnevisinde,tasavvuf felsefesinin temel ilkelerini anlattıHoca Dehhanî,din ve tasavvuf konularını bir yana iterek maddi aşkı ve şarabı konu edinen şiirler yazdı Anadolu'da Hurufiliğin yayılmasında büyük rolü olan ve düşünceleri şeriata aykırı görülerek derisi yüzülen Nesimî yalın bir dille ve etkileyici bir anlatımla tasavvuf konularını geniş kitlelere yaymaya çalışan uzun soluklu bir şiirin yaratıcısı oldu Sivas ve dolaylarında hükümdarlığını ilan eden Kadı Burhaneddin,siyasal hırsını,mücadeleci kişiliğini yer yer sergilediği şiirlerinin yanı sıra ince mazmunlarla örülü tasavvuf şiirleri ile Divan şiirinin kuruluşundaki öncülerden biri olduÇelebi Sultan Mehmed'in,özel hekimliğini yapan şeyhi,İran'daki tasavvuf felsefesini ve İran şiirinin inceliklerini iyi bilmesinin üstünlüğünü en başarılı biçimde kullanarak,tasavvuf şiiri geleneğinde kurucular arasında yer aldıAhmed Dai dahi şiir ve düzyazı türündeki yapıtlarıyla,özellikle türkçenin bilim ve sanat dili olarak gelişmesine katkıda bulundu
GEÇİŞ DÖNEMİ(XVyy'ın ikinci yarısı-XVIyy'ın başları)
Fars şiirinin örnek alınmasıyla oluşturulmaya çalışılan yeni yazılı edebiyat geleneği,özellikle saray ve çevresindeki ileri gelenlerin yakın ilgi ve maddi desteği ile gerçek kimliğini bulma yoluna bu dönemde girdiDivan şiiri,diliyle,dünya görüşüyle,ilgi alanlarıyla ve konularıyla halkın yaşamından uzaklaşmaya,resmi,daha doğrusu bürokratik bir edebiyat niteliği kazanmaya başladıFatih sultan Mehmed'in vezirlerinden Ahmed Paşa tasavvufa pek ilgi duymayarak şiirlerinde yaşamı ve sevgiyi konu aldıNecati,İran şiiri etkilerinden sıyrılıp,halkın dilindeki atasözleriyle,deyişlerle,nüktelerle örülü yalın sayılabilecek bir dil kullanarak,yaşamın sıcaklığını duyurmaya çalıştı
OLGUNLUK DÖNEMİ(XVIyy'ın başları-XVIIIyy'ın ilk yarısı)
Divan şiirinin biçim ve içerik bakımından kendi yolunu bulduğu bu dönemde farklı eğilimler ortaya çıktıXVyüzyılda Aydınlı Visali'nin denediği aruzla,ama içinde yabancı sözcük ve tamlama kullanmaksızın halkın diliyle ve deyiş özellikleri ile şiirler yazma yolunu Tatavlalı Mahremi ve Edirneli Nazmi sürdürmeye çalıştılarTürk-i basit(Yalın Türkçe)akımı denilen bu yol,Divan şiirinin yerlileşmesine katkıda bulunduysa da Divan şiirinin gelenekleşmiş biçim ve içerik özellikleri bu akımın bu sürdürülmesine pek olanak tanımadı Döneminde üstat olarak tanınan Zati,güzel buluşları,şiire yatkın dili ve nükteli deyişleriyle Necati-Baki zincirinde bir halka oluşturduİstanbul'dan uzakta olmasına karşın Divan şiirinin en büyük şairlerinden biri sayılan ve şiiri"süsü güzel söz olan bir sevgili"ye benzeten Fuzuli,yeni mazmunlarla süslemesini bildiği aşk şiirlerinde,lirizmin doruğuna ulaştı;tanrısal aşka ilişkin şiirlerinde ise,tasavvuf akımının ilkelerine ustaca yerleştirmeyi başardı Gençliğinde,Batini inançlarını(Haşhaşiler)benimseyen Hayali,İstanbul'a geldikten sonra bu etkilerden sıyrılarak düş gücü bakımından zengin,söyleyiş bakımından rahat,yer yer özentilerle dolu bir şiir oluşturmaya yöneldi:Yaşamını,iç duyarlılığını ince hayallerle ördüğü dizelerine aktardıBütün isteği,Şeyhülislamlığa erişmek olan ama bu isteğini elde edemeden ölen Baki,şairlik yeteneği,dil ustalığı ve ince zevki ile Divan şiirinin ustaları arasındaki haklı yerini aldı: Yaşama sevincini ve zevkini,tasavvufa eğilim duymadan,ince söz ve anlam oyunlarıyla,sağlam ve tutarlı bir dille,yeni mazmun ve hayallerle anlattığı için"Sultan üş-Şuara"(Şairler Sultanı) diye adlandırıldıYaşamının büyük bir bölümünü Bağdat'ta geçiren ve bu nedenle "Bağdatlı Ruhi"diye anılan Ruhi,tasavvufçu bir dünya görüşünü benimsemiş olmasına karşın,özellikle Terkibibent'inde çevresindeki sofuların ahlaksızlıklarını,iki yüzlülüklerini alaycı bir dille eleştirdi Yazdığı hicivleriyle idamını hazırlayan Nefi,özellikle kaside ve hiciv alanında ün yaptı(zengin çağrışımlar eşiğinde ustaca kullanılmış abartmalar,zengin söz dağarcığı,şiire olan egemenliğinin başlıca göstergeleridir)Bir din adamı olmasına karşın Şeyhülislam Yahya,din dışı konuları yalın bir dil,zengin imge(hayal) yüküyle işlediği şiirleriyle Baki'yi Nedim'e ulaştıran gazel çizgisindeki basamaklardan birini oluşturduNailî-i Kadim,sözcük seçimindeki titizliği ile anlatımındaki yoğunlukla,ortak mazmunlara kattığı özgünlükle gazelde ün yaptı Mevlevi şeyhi Neşati, "Sebk-i Hindi"(karmaşık mazmunlar,hayal oyunları alışılmadık benzetmelerle yüklü şiir dili)tarzının, öncülerinden biri oldu;titiz şiir işçiliği,uyuma verdiği önem,Nedim gibi büyük bir ozanın onun şiirini(bir gazelini) tahmis etmesine yol açtıUrfalı Nabi,İran şairi Saip'in etkisiyle,bilgece sözlere dayalı düşünce şiirinin başlıca temsilcisi oldu(duyarlıktan ve zengin düşgücünden çok,düşüncenin egemen olduğu şiirlerinde,imparatorluğun çöküş psikolojisi görülebilir)Lale devri İstanbul'un ünlü ozanı Nedim,Divan şiirinin yerleşmesinde büyük rol oynadı;Lale devrinin eğlencelerini niteliklerini soyutlamaya kaçmadan belirlediği güzelleri,dönemin gelenek ve göreneklerini,kısaca yaşamı,İstanbul türkçesinin inceliklerini başarıyla sergileyen şiirlerinde ustaca yansıtGalata mevlevihanesi şeyhliğini yapan Şeyh Galip, "Sebk-i Hindi"tarzının Divan şiirindeki en yetkin ustası oldu ve bu akımın etkisiyle ağır bir dille ve kapalı bir anlatımla,özellikle tasavvuf konularını işlemesi,bir bakıma Nedim'le başlayan günlük yaşama açılma,İstanbul türkçesine yönelme yollarını tıkadı
ÇÖKÜŞ DÖNEMİ(XVIII yy'ın ikinci yarısı-XIX yy'ın ilk yarısı):
Osmanlı topluluğunda görülen yenileşme akım ve dönemleri,Batı dünyasıyla çeşitli düzeylerde kurulan ilişkiler,önce basımevinin,sonra da gazete ve derginin Osmanlı ülkesine girmesi,batı ülkelerinde öğrenim gören bazı Osmanlı aydınlarının Batı kültür ve sanatını yakından tanımış olmaları, yeni bir edebiyat geleneğinin oluşmasına yol açtı Bu arada,halka açılamaması,özel bir dil(osmanlıca)eşliğinde en güzeli yaratma,en güzel deyişe varma anlayışının değişmeye başlaması,yeni bir dinamizme kavuşturacak akım ve kişilerin bulunmaması nedeniyle Divan şiiri bir bakıma,ilk sivil gazetenin çıkış tarihi olan 1860'ta sona erdiDönemin ozanlarından Enderunlu Vasıf,özellikle Nedim'in derin etkilerini taşıyan,halk deyişleriyle örülü şarkılarıyla tanındıMevlevi tarikatından İzzet Molla,tasavvuf konularının yanı sıra,yaşamın bazı olumsuz yanlarını ince alayla karşılayan bir tutum içinde şiirler yazdıEski şiirin son ocağı olan Encümen-i Şuara'yı(Ozanlar Topluluğu) çevresinde toplayan Leskofçalı Galip,klasik şiir diline yaslanıp,tasavvuf konularının işlenmesinde ortaya koydu Yenişehirli Avni,eski şiir dilini yeni gelişmelere göre değiştirmek istemesine karşın,eski kalıpların dışına çıkamadı;şiirlerinde,bazen tasavvufu,bazen de karısının ve oğlunun ölümüyle üstüne çöken karamsarlığı,huzursuzluğu yansıttı
Divan edebiyatı döneminde zengin bir düz yazı geleneği de oluştu;ama belirli kurallar koyarak kendini oluştururken,özellikle seslenilen kesim ve işlenen konular açısından birbirinden farklı üç yönde gelişti:Yalın düzyazı;süslü düz yazı;orta düz yazı Halkın konuştuğu dili kullanmayı amaç alan yalın düz yazı yönünde,Kur'an tefsirleri,hadis kitapları,menkıbe biçiminde İslam tarihleri,din-destan kökenli halk kitapları,halk hikayeleri,bazı Osmanlı tarihleri, bazı ahlak ve siyasete ilişkin kitaplar gibi yapıtlar verildi Hüner ve marifet göstermeyi amaçlayan ve belli bir kesimi seslenen süslü düz yazı,özellikle medreseden yetişen,arapça ile farsçayı ve ayrıca Osmanlı düzyazı geleneğini iyi bilen yazarlar tarafından oluşturulduArapça ve farsça sözcüklerinden gelişi güzel sözcük seçiminin yapılıp dil bilgisi kurallarına göre kullanıldığı bu düzyazı türünde, "hüner ve marifet" göstermek temel özellik oldu(bu düzyazı kolunun bir başka özelliği de,düzyazıda uyak olan seci'yi ilke edinmesiydi) Tümcelerin alabildiğine uzatıldığı,türkçe sözcüklerin çok aza indirildiği, söz ve anlam oyunlarına sıkça başvurulan, şiirsel anlatımı sevdirebilmek için de tümce içinde ya da tümceler arasında uyakların süslü düzyazıda tarih(Tursun Bey,İbn Kemal,Hoca Saadettin,Raşit vb)tezkire(Aşık Çelebi,Salim,Safayi,vb)münşeat mecmuaları(resmi ve özel yazışma örnekleri dergisi)yazarları yapıtlar verdilerSüslü düzyazının en belirgin örnekleriyse Veysi ve Nergisi oluşturdular Anlamı ve içeriği gözeten dil yönünden süslü düzyazı ile yalın düzyazı arasında bir nitelik gösteren orta düzyazıyı, Divan edebiyatının aşağı yukarı bütün klasik yazarlarının yapıtlarını verdikleri kol olduAnlam ve içerik ön planda tutuldu;hüner ve marifet göstermekten elden geldiğince kaçınıldı;söz ve anlam sanatlarına hemen hiç önem verilmedi Gerçekte,yalın düzyazı ile orta düzyazıyı çok kesin çizgilerle birbirinden ayırmak olanaksız gibidirBu iki düzyazı kolunda da yazarların dil ve anlatımındaki yoğunluk, kapalılık yada yalınlık,anlaşırlık yazara özgü bir nitelik gösterirOrta düzyazı kolunda da özellikle tarih kitapları(Yazıcıoğlu Ali,Naima),gezi kitapları(Evliya Çelebi),bazı ahlak ve siyaset kitapları(Katip Çelebi,Koçu Bey),coğrafya kitapları bazı din kitapları, fetvalar,yaşamöyküsü yapıtları, çevriler ortaya konmuştur
SANAT ANLAYIŞI
Divan edebiyatı,Arap edebiyatının,özellikle de Fars edebiyatının biçim ve içeriğinden yararlanarak oluşturulmuş bir yazılı edebiyat geleneğidirDivan edebiyatının sanat anlayışı iki bölümde incelenebilir:Şiirde;düzyazıdaDivan şiirinde ozanın amacı "hüner ve marifet"göstermektir;ama Divan edebiyatı ozanı bütünüyle özgür değildir:Belirli nazım biçimleri,konuları nazım biçimlerine göre saptama,ölçü(vezin),mazmun yapısı,vb özellikler,ozanı sınırlandırırMalzemeyi hazır bulan,geleneği iyi bilen Divan edebiyatı ozanı,bu durum karşısında yapacak tek şey bulmuştur:Şiiri bir kuyumcu titizliğiyle işlemekBu aşamada sanatçı,duyarlılığını ve yeteneğini sonuna kadar kullanmak zorundadırYeni mazmunlar (bikr-i mazmun)bulma,söz ve anlam sanatlarını ince bir beğeniyle kullanma,dinleyenler üstünde etki bırakma,gözetmesi gereken belirli noktalardırDüzyazıdaysa durum farklıdırHalk için yazılan din,ahlak,menkıbe türü kitaplarda öğretici bir amaç güdüldüğü için,sanatlı anlatıma başvurulmamış,şiirin kurallarını ve estetiğini gözeten düzyazı örneklerinde ise, "hüner ve marifet"gösterme,anlamı bir yana iterek ön plana çıkmış ve yalnı5zca o dili ve kültürü bilenler tarafından anlaşılabilecek bir niteliğe bürünmüştür
DÜNYA GÖRÜŞÜ ŞERİAT VE TASAVVUF
Divan edebiyatı dünya görüşü bakımından şeriat ilkelerini ve tasavvufa bağlıdırEvrenin yaratılışı,varlıkların oluşması,doğa,eşya,insan gibi konu ve sorunlar hep şeriat ve tasavvuf açısından eli alınmış ve değerlendirilmiştir Divan şiirinde aşk büyük bir yer tutar;ama aşk konusu ozanın dünya görüşüne koşut olarak anlam kazanırDivan edebiyatı ozanı,aşk anlayışıyla çağın mutlak hükümdarlık sistemine(padişah-kul)ve tasavvuf felsefesine(Tanrı-kul)bağlıdırTasavvuf yoluna giren ozan için amaç,mutlak güzellik olan Tanrı'ya kavuşmaktırBu da ancak maddeden sıyrılıp benliği yitirmek ve aşk(dervişlik) yoluna girmekle olurİlahi aşk,maddi aşkla başlar;dünya üstündeki bir güzele aşık olan ozan, bu durumu soyutlama yoluyla ilahi aşka dönüştürür
ve Tanrı'nın benliğine kavuşmaya çalışır;Tanrı da kendi benliğini eritme anlamına gelen "fenafillah"aşamasına erişince de gerçek mutluluğu bulurAma bu aşama,ölümden sonra gerçekleşebilecektir(gönlünü aklına yeğleyen,dünya nimetlerine sırt çevirip,gösterişsiz,alçak gönüllü bir yaşam sürmeye başlayan tasavvuf edebiyatı tipine rint adı verilir)

DİL VE ANLATIM
Divan edebiyatı,dil bakımından arapçanın ve farsçanın büyük ölçüde etkisinde kalmış,şiir ve düzyazı türlerinde ortaya konulan yapıtlar,o dönemin sanat anlayışı gereği arapça ve farsça sözcükler,tamlamalar,dilbilgisi kurallarıyla yüklü bir hal almıştırSüslü düzyazıda,ulaç,bağlaç ve fiillerin dışında herhangi bir türkçe sözcüğe rastlanmazAnlatımda, çok çeşitli yollara başvurulmuşturDivan edebiyatı anlatım yönünden belagat kurallarına bağlıdır ve ozanlar ustalıklarını gösterebilmek için belagat kurallarına elden geldiğince uymaya çalışmışlardırDivan şiirinin ve düzyazısının anlatımında söz ve anlam sanatlarının büyük payı vardırOzanlar,benzetme(teşbih),güzel neden gösterme(hüsn-i talil),bilmezlikten gelme(tecahül-i arif),değişmece(mecaz),kişileştirme ve konuşturma (teşhis ve intak),vb söz ve anlam sanatlarını kullanarak ve yeni mazmunlar(bikr-i mazmun)bularak özgün bir şiir oluşturmaya çabalamışlardır

ÖLÇÜ
Divan şiirinde,arap kökenli bir ölçü kullanılmıştıraruz adı verilen bu ölçü sisteminde açık ve kapalı heceler çeşitli aruz kalıplarında kendilerine özgü bir düzen içinde sıralanmışlardırDivan şiirinde en yaygın kalıplar,hecez, recez,remel, seri,hafif,muzari müctez, mütekarib'dir
TÜRLER
HİLYEivan edebiyatında HzMuhammed'in niteliklerini,kişiliğini,bedensel ve ruhsal özelliklerini anlatan yapıtlar,hilye genel adı altında toplanırHilyelerin en büyük kaynağı hadislerdirİslam edebiyatında ilk hilye,Tirmizi'nin Şemail-i Şerif adlı arapça yapıtıdırTürk edebiyatında da Hakani'nin(Hilye-i Hakani),Dursunzade Bakayi'nin (Hilyet-ül Enbiya ve Cehar-yar-ı Güzin)Nahifi'nin(Nüzhet-ül Ahyar fi Tercemet-iş-Şemail)hilyeleri sayılabilir
MERSİYEivan edebiyatında ölen bir kimsenin yiğitliğini,cömertliğini iyiliğini,yaptıklarını övmek ve ölümünden duyulan acıyı dile getirmek için yazılan şiir türüne mersiye adı verilirMersiyeler genellikle mesnevi ve terkibibent nazım biçimlerinde yazılmıştır(Baki'nin Kanuni Sultan Süleyman'ın ölümü üstüne yazdığı Kanuni Mersiyesi,bu türün en güzel örneklerindendir)
MEVLİT:HzMuhammed'in doğumundan ölümüne kadar geçen olaylarını anlatan şiir türüne mevlit denirİslam dünyasında HzMuhammed'in doğum gününü kutlamak amacıyla yapılan törenlerin yaygınlaşmasından sonra, bu törenlerde okunmak için mevlitler ortaya konmaya başlamıştırTürkçe en eski mevlit,Süleyman Çelebinin Vesilet-ün Necat (Kurtuluş Vesilesi)adlı kitabıdır(1410),
SAKİNAMEivan şiirinde saki'yi(içki sunan kimse)ve şarabı övmek amacıyla yazılan şiir türüne sakiname denirArap edebiyatındaki "hamriye"ler bu türün ilk örnekleridir İran ve Türk edebiyatlarında,sakinin ve şarabın övgüsü çağın geleneğine uygun olarak tasavvuf açısından yapılmış,sakinameler mesnevi, kaside ya da terkibibent nazım biçimleriyle yazılmıştır
SURNAMEivan şiirinde şehzadelerin sünnet, hanım sultanların doğum ve evlenme törenlerini anlatan yapıtlara surname adı verilirŞiir,düzyazı,ya da şiir-düzyazı karışımı olan bu yapıtlardan,dönemin düğün-tören protokolu,saray ve çevresinin zevk ve eğlence anlayışı konusunda çeşitli bilgiler edinilebilirBu türde başlıca yapıtlar Nabi,Seyyit Vehbi,Haşmet ortaya koymuşlardır
ŞEHRENGİZ:Bir kentin güzelliklerini anlatmak amacıyla yazılan yapıtlara şehrengiz denirDivan edebiyatında ortaya çıkan,genellikle manzum olan şehrengiz türünde yapıt veren sanatçılar arasında Mesihi,Zati,Taşlıcalı Yahya,Lamii,Aşık Çelebi,Azizi anılabilir
TESKİREivan edebiyatında çeşitli mesleklerden insanların yaşam öykülerinin anlattığı,yapıtlardan örneklerin verildiği türe teskire adı verilirTür olarak,Çağatay edebiyatında başlayan,tezkireler,edebiyat tarihinin ilkel örnekleri olarak gösterilirÇağatay ozanı Ali Şir Nevai'nin,Divan edebiyatı ozanı ve yazarlarından Sehi Bey,Aşık Çelebi,Riyazi,Şeyh Galip,Esrar Dede ve Fatin Efendinin tezkireleri ünlüdür
NAZIM BİÇİMLERİ
GAZELivan şiirinde,genellikle,aşk şarap gibi konuların,ender olarak da öğretici ve felsefi konuların işlendiği nazım biçimine gazel adı verilirArap edebiyatı kaynaklı olan gazel,5-15 beyitten oluşur;nazım birimi beyittir;aruzun hemen her ölçüsüyle yazılabilirUyak örgüsü aa/ba/ca/biçimdedirSon beyitte ozanın adı ya da takmaadı geçerMesnevi ya da gazelin içine sıkıştırılan gazele tegazzül denirGazelin ilk beytine matla, son beyte makta,en güzel beyte beytülgazel adı verilirTürk edebiyatına İran edebiyatı yoluyla gelen gazel türünde,Ahmed Paşa,Necati,Zati,Fuzuli,Baki,Bağdatlı Ruhi,Şeyhülislam,Yahya, Nefi, Nedim,Şeyh Galip başarılı örnekler vermişlerdir
KASİDEivan şiirinde Tanrı'nın,din büyüklerinin,genellikle de devlet ileri gelenlerinin övgüsünün yapıldığı nazım biçimine kaside denirEn az 15-20,en çok 99 beyitten oluşan kasidelerde de,genelde olduğu gibi,nazım birimi beyittirGenellikle aruzun uzun kalıplarıyla yazılan kasidelerde,uyak örgüsü,gazelde olduğu gibi aa/ba/ca/biçimindedirKasidenin ilk beytine matla,son beytine makta en güzel beytine beytülkasid,ozanın adının ya da takmaadının geçtiği beyte de tac beyit adı verilirKasideler konularına göre dört öbekte toplanır:Tevhid(Tanrı'nın birliğini anlatmak için yazılan kaside);münacaat (Tanrı'ya yalvarmak için yazılan kaside);naat (peygamberi,din ve tarikat büyüklerini övmek için yazılan kaside);methiye(padişahı,devlet ileri gelenlerini övmek için yazılan kaside)Kasidenin kuruluşunda şu bölümler yer alır:Nesip ya da teşbib(doğa,yer betimlemeleri gibi konuyla ilgili olmayan şeylerin yer aldığı bölüm);girizgah(asıl konuya giriş yapılan beyit);methiye(Tanrı'nın,peygamberin,padişahın ya da devlet ileri gelenlerinin övgülerinin yapıldığı bölüm);fahriye(ozanın kendi övgüsünü yaptığı bölüm);tegazzül(araya sıkıştırılan gazel);dua(övgüye konu olan kimse içi ozanın iyi dileklerde bulunduğu bölüm)Divan şiirinde kaside türünde başarılı örnekler veren ozanlar arasında Ahmed Paşa,Necati,Baki,Nedim,özellikle Nefi sayılabilir
MESNEVİivan şiirinde,her beytinin dizeleri kendi arasında uyaklı,aruzun genellikle kısa kalıplarıyla yazılan nazım biçimine ve bu biçimde yazılmış yapıtlara mesnevi denir Mesneviler konularına göre üçe ayrılırestansı nitelikteki mesneviler(Firdevsi'nin Şehname'si);öğretici nitelikteki mesneviler(Nabi'nin Hayriye'si);din ve tasavvufla ilgili mesneviler(Mevlana'nın Mesnevi'si,Fuzuli'nin Leyla ile Mecnun'u,Şeyh Galip'in Hüsn'ü Aşk'ı)Ayrıca,padişahların savaşlarını anlatan manzum yapıtlar(gazavatnameler),kentleri ve kentlerdeki güzelleri anlatan yapıtlar(şehrengizler),bazı yergi türündeki yapıtlar,mesnevi nazım biçimiyle yazılmıştırMesnevi İran edebiyatında ortaya çıkmış(İran edebiyatında Genceli Nizami ve Cami bu türün başlıca adlarıdır)Genceli Nizami'nin beş mesnevisinden oluşan Hamse'si,sonradan Divan edebiyatı ozanları tarafından da örnek olarak alınmıştırTürk edebiyatında ilk mesnevi Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig adlı yapıtıdır
MUSAMMATivan şiirinde,üç dört,beş altı yedi, sekiz,dokuz,ondizeli bentlerden oluşan nazım biçimine musammat denir(musammatlarda her bent bir bütündür)Musammatların Türk edebiyatında en çok kullanılan biçimleri,dörtlüler(murabba),beşliler(muhammes ),al tılılar(müseddes),yedililer(müsebbasekizliler( müse mmen),dokuzlular(mütessa),onlular(muaşşer),terk ibi bent,terciibent ve şarkıdır
MÜSTEZATivan şiirinde uzun ve kısa dizelerden oluşan bir nazım biçimidirGazelin özel bir biçimi olan müstezatta,uzun dizeler"mefulü mefailü mefailü feulün"kalıbıyla yazılırUyak örgüsü a (b) a(b)/c(c)a (b)(parantez içindekiler kısa dizelerin uyağını gösterir)biçiminde olan müstezatta,kısa dizelere ziyade adı verilirZiyadeler,anlam bakımından üstlerindeki dizeye bağlıdırlar;bu nedenle bağımsız dize sayılmazlarİki uzun, iki kısa dizeden oluşan bölüm,beyit olarak kabul edilir
RÜBAİivan şiirinde dört dizeden oluşan kendine özgü bir ölçü ile yazılan bağımsız nazım biçimine rübai denirRübailerin uyak ölçüsü a a x a biçimindedirRübai,İran edebiyatından Türk edebiyatına geçmiş(İran edebiyatında rübainin en büyük adı Ömer Hayyam'dır)
ŞARKIört dizeli bentlerden kurulu olan,bestelenmek amacıyla yazılan şarkının,halk şiirindeki koşma ve türkünün etkisi ile ortaya çıktığı ileri sürülürŞarkılar 3-5 dörtlükten oluşur,aruz ölçüsüyle yazılırGenellikle uyak düzeni a a a a/b b b a/c c c a/biçimindedirTürün en başarılı örneklerini Nedim ve Enderunlu Vasıf vermişlerdir
TERCİ-İ BENT VE TERKİBİBENT:Bu nazım biçimi de bentlerle kuruludurBent sayısı 5-15 arasında değişir;her bent de genellikle 5-10 beyit kapsarBentler,hane ve vasıta bölümlerinden oluşurTerciibentte vasıta beyti,her bendin sonunda yinelenirTerkibibentteyse,vasıta beytinin dizeleri kendi aralarında uyaklıdırBentlerin hane bölümlerinin uyak örgüsü gazelinki gibi a a /b a /c a /d a /biçimindedirBaki'nin "Kanuni Mersiyesi",Bağdatlı Ruhi'nin "Terkibibent"i bu türün başarılı örnekleri arasında sayılabilir
TUYUGivan şiirinde Türk kökenli nazım biçimlerinden olan tuyuğun,İran şiirindeki rübai ile Türk şiirindeki mani'nin etkisiyle oluştuğu sanılmaktadırAruzun "failatün /failatün /failatün /failün"kalıbıyla yazılan tuyuglarda,uyak örgüsü a a b a biçimindedir(bazı tuyuglarda a a a a örgüsü de görülür)Konu bakımından tıpkı rübailere benzerTürk edebiyatında Ali Şir Nevai,Kadı Burhanettin,İvazpaşazade Atayi,Nesimi tuyuglarıyla tanınmışlardır