Türkiye Cumhuriyeti Anayasası(1961)

türkiye cumhuriyeti anayasasi
(1961)


kurucu mecliste kabul tarihi : 27/5/1961
halkoyuna sunulmak üzere
tasarının resmi gazete ile ilanı : 31/5/1961
kanunun resmi gazete ile ilanı : 20/7/1961 / sayı: 10859



kanun no kabul tarihi
334 9/7/1961



başlangiç



tarihi boyunca bağımsız yaşamış, hak ve hürriyetleri için savaşmış olan;
anayasa ve hukuk dışı tutum ve davranışlarıyla meşruluğunu kaybetmiş bir iktidara karşı direnme hakkını kullanarak 27 mayıs 1960 devrimini yapan türk milleti;
bütün fertlerini, kaderde, kıvançta ve tasada ortak, bölünmez bir bütün halinde, millî şuur ve ülküler etrafında toplıyan ve milletimizi, dünya milletleri ailesinin eşit haklara sahip şerefli bir üyesi olarak millî birlik ruhu içinde daima yüceltmeyi amaç bilen türk milliyetçiliğinden hız ve ilham alarak ve;
“yurtta sulh, cihanda sulh” ilkesinin, milli mücadele ruhunun, millet egemenliğinin, atatürk devrimlerine bağlılığın tam şuuruna sahibolarak;
insan hak ve hürriyetlerini, millî dayanışmayı, sosyal adâleti, ferdin ve toplumun huzur ve refahını gerçekleştirmeyi ve teminat altına almayı mümkün kılacak demokratik hukuk devletini bütün hukukî ve sosyal temelleriyle kurmak için;
türkiye cumhuriyeti kurucu meclisi tarafından hazırlanan bu anayasayı kabûl ve ilân ve onu, asıl teminatın vatandaşların gönüllerinde ve iradelerinde yer aldığı inancı ile, hürriyete, adâlete ve fâzilete aşık evlâtlarının uyanık bekçiliğine emanet eder



birinci kisim
genel esaslar


i devletin şekli
madde 1- türkiye devleti bir cumhuriyettir

ii cumhuriyetin nitelikleri
madde 2- türkiye cumhuriyeti, insan haklarına ve ‘başlangıç’ta belirtilen temel ilkelere dayanan, millî, demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk devletidir

iii devletin bütünlüğü; resmi dil; başkent
madde 3- türkiye devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür
resmî dil türkçe’dir
başkent ankara’dır

iv egemenlik
madde 4- egemenlik kayıtsız şartsız türk milletinindir
millet, egemenliğini, anayasanın koyduğu esaslara göre, yetkili organlar eliyle kullanır
egemenliğin kullanılması, hiçbir suretle belli bir kişiye, zümreye veya sınıfa bırakılamaz hiçbir kimse veya organ, kaynağını anayasadan almıyan bir devlet yetkisi kullanamaz

v yasama yetkisi
madde 5- yasama yetkisi türkiye büyük millet meclisinindir bu yetki devredilemez

vi yürütme görevi
madde 6- yürütme görevi, kanunlar çerçevesinde, cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulu tarafından yerine getirilir

vii yargı yetkisi
madde 7- yargı yetkisi, türk milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır

viii anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı
madde 8- kanunlar anayasaya aykırı olamaz
anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır

ix devlet şeklinin değişmezliği
madde 9- devlet şeklinin cumhuriyet olduğu hakkındaki anayasa hükmü değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez


ikinci kisim
temel haklar ve ödevler
birinci bölüm
genel hükümler


i temel hakların niteliği ve korunması
madde 10- herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgeçilmez temel hak ve hürriyetlere sahiptir
devlet, kişinin temel hak ve hürriyetlerini, fert huzuru, sosyal adâlet ve hukuk devleti ilkeleriyle bağdaşamıyacak surette sınırlıyan siyasî, iktisadî ve sosyal bütün engelleri kaldırır; insanın maddî ve mânevî varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlar




ii temel hak ve hürriyetlerin özü, sınırlanması ve kötüye kullanılamaması
madde 11- (2091971-1488) (1) temel hak ve hürriyetler, devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün, cumhuriyetin, millî güvenliğin, kamu düzeninin, kamu yararının, genel ahlâkın ve genel sağlığın korunması amacı ile veya anayasanın diğer maddelerinde gösterilen özel sebeplerle, anayasanın sözüne ve ruhuna uygun olarak, ancak kanunla sınırlanabilir
kanun, temel hak ve hürriyetlerin özüne dokunamaz
bu anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbirisi, insan hak ve hürriyetlerini veya türk devletinin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü veya dil, ırk, sınıf, din ve mezhep ayrımına dayanarak, nitelikleri anayasada belirtilen cumhuriyeti ortadan kaldırmak kasdı ile kullanılamaz
bu hükümlere aykırı eylem ve davranışların cezası kanunda gösterilir

iii eşitlik
madde 12- herkes, dil, ırk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefî inanç, din ve mezhep ayırımı gözetilmeksizin, kanun önünde eşittir
hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz

iv yabancıların durumu
madde 13- bu kısımda gösterilen hak ve hürriyetler, yabancılar için, milletlerarası hukuka uygun olarak, kanunla sınırlanabilir


ikinci bölüm
kişinin haklari ve ödevleri


i kişi dokunulmazlığı
madde 14- herkes, yaşama, maddî ve mânevî varlığını geliştirme haklarına ve kişi hürriyetine sahiptir
kişi dokunulmazlığı ve hürriyeti kanunun açıkça gösterdiği hallerde, usûlüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça kayıtlanamaz
kimseye eziyet ve işkence yapılamaz
insan haysiyetiyle bağdaşmıyan ceza konulamaz

ii özel hayatın korunması
a) özel hayatın gizliliği
madde 15- (2091971-1488) (2) özel hayatın gizliliğine dokunulamaz adlî kovuşturmanın gerektirdiği istisnalar saklıdır
kanunun açıkça gösterdiği hallerde, usûlüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; millî güvenlik veya kamu düzeni bakımından gecikmede sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınan merciin emri bulunmadıkça kimsenin üstü, özel kâğıtları ve eşyası aranamaz ve bunlara el konulamaz

b) konut dokunulmazlığı
madde 16- konuta dokunulamaz
kanunun açıkça gösterdiği hallerde, usûlüne göre verilmiş hâkim kararı olmadıkça; millî güvenlik veya kamu düzeni bakımından gecikmede sakınca bulunan hallerde de, kanunla

(1) ve (2) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır

yetkili kılınan merciin emri bulunmadıkça, konuta girilemez, arama yapılamaz ve buradaki eşyaya el konulamaz
c) haberleşme hürriyeti
madde 17- herkes, haberleşme hürriyetine sahiptir
haberleşmenin gizliliği esastır kanunun gösterdiği hallerde, hakim tarafından kanuna uygun olarak verilmiş bir karar olmadıkça, bu gizliliğe dokunulamaz

iiiseyahat ve yerleşme hürriyeti
madde 18- herkes, seyahat hürriyetine sahiptir; bu hürriyet, ancak millî güvenliği sağlama ve salgın hastalıkları önleme amaçlarıyla kanunla sınırlanabilir
herkes, dilediği yerde yerleşme hürriyetine sahiptir; bu hürriyet, ancak millî güvenliği sağlama, salgın hastalıkları önleme, kamu mallarını koruma, sosyal, iktisâdî ve tarımsal gelişmeyi gerçekleştirme zorunluğuyla ve kanunla sınırlanabilir
türkler, yurda girme ve yurt dışına çıkma hürriyetine sahiptir yurt dışına çıkma hürriyeti kanunla düzenlenir

iv düşünce ve inanç hak ve hürriyetleri
a) a) vicdan ve din hürriyeti
madde 19- (2091971-1488) (3) herkes, vicdan ve dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir
kamu düzenine veya genel ahlâka veya bu amaçlarla çıkarılan kanunlara aykırı olmıyan ibadetler, dinî âyîn ve törenler serbesttir
kimse, ibadete, dinî âyin ve törenlere katılmaya, dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz kimse, dini inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz
din eğitim ve öğrenimi, ancak kişilerin kendi isteğine ve küçüklerin de kanûnî temsilcilerinin isteğine bağlıdır
kimse, devletin sosyal, iktisâdî, siyasî veya hukûkî temel düzenini, kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasî veya şahsi çıkar veya nüfuz sağlama amaciyle, her ne suretle olursa olsun, dinî veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz bu yasak dışına çıkan veya başkasını bu yolda kışkırtan gerçek ve tüzel kişiler hakkında, kanunun gösterdiği hükümler uygulanır ve siyasi partiler anayasa mahkemesince temelli kapatılır

b) b) düşünce hürriyeti
madde 20- herkes, düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir; düşünce ve kanaatlarını söz, yazı, resim ile veya başka yollarla, tek başına veya toplu olarak açıklıyabilir ve yayabilir
kimse, düşünce ve kanaatlarını açıklamaya zorlanamaz

v bilim ve sanat hürriyeti
madde 21- herkes, bilim ve sanatı serbestçe öğrenme ve öğretme, açıklama, yayma ve bu alanlarda her türlü araştırma hakkına sahiptir
eğitim ve öğretim, devletin gözetim ve denetimi altında serbesttir
özel okulların bağlı olduğu esaslar, devlet okulları ile erişilmek istenen seviyeye uygun olarak kanunla düzenlenir
çağdaş bilim ve eğitim esaslarına aykırı eğitim ve öğretim yerleri açılamaz


(3) ) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır

vi basın ve yayımla ilgili hükümler
a) a) basın hürriyeti
madde 22- (2091971-1488) (4) basın hürdür; sansür edilemez
devlet, basın ve haber alma hürriyetini sağlıyacak tedbirleri alır
basın ve haber alma hürriyeti, ancak devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünü, kamu düzenini, millî güvenliği ve millî güvenliğin gerektirdiği gizliliği veya genel ahlâkı korumak, kişilerin haysiyet, şeref ve haklarını tecavüzü, suç işlemeye kışkırtmayı önlemek veya yargı görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesini sağlamak için kanunla sınırlanabilir
yargı görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesi için kanunla belirtilecek sınırlar içinde hâkim tarafından verilecek kararlar saklı olmak üzere, olaylar hakkında yayın yasağı konamaz
türkiye’de yayımlanan gazete ve dergiler, kanunun gösterdiği suçların işlenmesi halinde hâkim karariyle; devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün, millî güvenliğin, kamu düzeninin veya genel ahlâkın korunması bakımından gecikmede sakınca bulunan hallerde de, kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle toplatılabilir toplatma kararını veren yetkili merci, bu kararını en geç 24 saat içinde mahkemeye bildirir mahkeme bu kararı en geç üç gün içinde onaylamazsa, toplatma kararı hükümsüz sayılır
türkiye’de yayımlanan gazete ve dergiler, millî güvenliğe, kamu düzenine, genel ahlâka, insan hak ve hürriyetlerine dayanan millî, demokratik, lâik ve sosyal cumhuriyet ilkelerine veya devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne aykırı yayımlardan mahkûm olma halinde mahkeme karariyle kapatılabilir

b) b) gazete ve dergi çıkarma hakkı
madde 23- gazete ve dergi çıkarılması, önceden izin alma ve mâli teminat şartına bağlanamaz
gazete ve dergilerin çıkarılması, yayımı, mâli kaynakları ve gazetecilik mesleği ile ilgili şartlar kanunla düzenlenir kanun, haber, düşünce ve kanaatların serbestçe yayımlanmasını engelleyici veya zorlaştırıcı siyasî, iktisadî, mâlî veya teknik kayıtlar koyamaz
gazete ve dergiler, devletin ve diğer kamu tüzel kişilerinin veya bunlara bağlı kurumların araç ve imkânlarından eşitlik esasına göre faydalanır

c) c) kitap ve broşür çıkarma hakkı
madde 24- kitap ve broşür yayımı izne bağlı tutulamaz; sansür edilemez
türkiye’de yayımlanan kitap ve broşürler, 22 nci maddenin 5 inci fıkrası hükümleri dışında, toplatılamaz

d) d) basın araçlarının korunması
madde 25- basımevi ve eklentileri ve basın araçları, suç vasıtası olduğu gerekçesiyle de olsa, zapt veya müsadere edilemez veya işletilmekten alıkonulamaz

e) basın dışı haberleşme araçlarından faydalanma hakkı
madde 26- (2091971-1488) (5) kişiler ve siyasî partiler, kamu tüzel kişileri elindeki basın dışı haberleşme ve yayın araçlarından faydalanma hakkına sahiptir bu faydalanmanın şartları ve usulleri, demokratik esaslara ve hakkaniyet ölçülerine uygun olarak kanunla düzenlenir kanun, devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün, insan haklarına dayanan milli,


(4) ve (5) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır

demokratik, lâik ve sosyal cumhuriyetin, millî güvenliğin ve genel ahlâkın korunması halleri dışında kalan bir sebebe dayanarak halkın bu araçlarla haber almasını, düşünce ve kanaatlere ulaşmasını ve kamu oyunun serbestçe oluşumunu engelleyici kayıtlar koyamaz

f) düzeltme ve cevap hakkı
madde 27- düzeltme ve cevap hakkı, ancak kişilerin haysiyet ve şereflerine dokunulması veya kendileriyle ilgili gerçeğe aykırı yayınlar yapılması hallerinde tanınır ve kanunla düzenlenir
düzeltme ve cevap yayımlanmazsa, yayımlanmasının gerekip gerekmediğine hakim tarafından karar verilir

vii toplantı hak ve hürriyetleri
a) a) toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı
madde 28- herkes, önceden izin almaksızın, silahsız ve saldırısız toplanma veya gösteri yürüyüşü yapma hakkına sahiptir
bu hak, ancak kamu düzenini korumak için kanunla sınırlanabilir

b) b) dernek kurma hakkı
madde 29- (2091971-1488) (6) herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma hakkına sahiptir bu hakkın kullanılışında uygulanacak şekil ve usuller kanunda gösterilir kanun, devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün, milli güvenliğin, kamu düzeninin ve genel ahlâkın korunması maksadiyle sınırlar koyabilir
hiç kimse bir derneğe üye olmaya veya dernekte üye kalmaya zorlanamaz
dernekler, kanunun gösterdiği hallerde hâkim karariyle kapatılabilir devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün, milli güvenliğin, kamu düzeninin ve genel ahlakın korunması bakımından gecikmede sakınca bulunan hallerde de, hâkim kararına kadar kanunun açıkça yetkili kıldığı merciin emriyle faaliyetten alıkonulabilir

viii hakların korunması ile ilgili hükümler
a) a) kişi güvenliği
madde 30- (2091971-1488; 1531973-1699) (7) suçluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan kişiler, ancak kaçmayı veya delillerin yok edilmesini veya değiştirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunla gösterilen, diğer hallerde hakim karariyle tutuklanabilir tutukluluğun devamına karar verilebilmesi aynı şartlara bağlıdır
yakalama, ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir; bunun şartlarını kanun gösterir
yakalanan veya tutuklanan kimselere, yakalama veya tutuklama sebeplerinin ve haklarındaki iddiaların yazılı olarak hemen bildirilmesi gerekir
yakalanan veya tutuklanan kimse, tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç kırksekiz saat ve devlet güvenlik mahkemelerinin görev ve yetkilerine giren suçlar ile kanunun açıkca belli ettiği hallerde toplu olarak işlenen suçlarda ve genellikle savaş veya sıkıyönetim hallerinde, kanunlarda gösterilen süre içinde hâkim önüne çıkarılır; bu süre onbeş günü geçemez kimse bu süreler geçtikten sonra hakim kararı olmaksızın, hürriyetinden yoksun kılınamaz yakalanan veya tutuklanan kimsenin durumu hemen yakınlarına bildirilir (8)
bu esaslar dışında işleme tabi tutulan kimselerin uğrayacakları her türlü zararlar kanuna göre devletçe ödenir (9)

(6), (7), (8) ve (9) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


hak arama hürriyeti
madde 31- herkes, meş’ru bütün vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde dâvacı veya dâvalı olarak, iddia ve savunma hakkına sahiptir
hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki dâvaya bakmaktan kaçınamaz

b) b) kanuni yargı yolu
madde 32- (2091971-1488) (10) hiç kimse, kanunen tâbi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılamaz
bir kimseyi kanunen tâbi olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz

c) c) cezaların kanuni ve şahsi olması; zorlama yasağı
madde 33- kimse, işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymadığı bir fiilinden dolayı cezalandırılamaz
cezalar ve ceza tedbirleri ancak kanunla konulur
kimseye, suçu işlediği zaman kanunda o suç için konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez
kimse, kendisini veya kanunun gösterdiği yakınlarını suçlandırma sonucu doğuracak beyanda bulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz
ceza sorumluluğu şahsîdir
genel müsadere cezası konulamaz

d) d) ispat hakkı
madde 34- kamu görev ve hizmetinde bulunanlara karşı bu görev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili olarak yapılan isnatlardan dolayı açılan hakaret dâvalarında, sanık, isnadin doğruluğunu ispat hakkına sahiptir bunun dışındaki hallerde ispat isteminin kabûlü, ancak isnadolunan fiilin doğru olup olmadığının anlaşılmasında kamu yararı bulunmasına veya şikayetçinin ispata râzı olmasına bağlıdır

üçüncü bölüm
sosyal ve iktisadi haklar ve ödevler


i ailenin korunması
madde 35- aile türk toplumunun temelidir
devlet ve diğer kamu tüzel kişileri, ailenin, ananın ve çocuğun korunması için gerekli tedbirleri alır ve teşkilâtı kurar

ii mülkiyet hakkı
a) a) mülkiyete ait genel kural
madde 36- herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir
bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir
mülkiyet hakkının kullanılması toplum yararına aykırı olamaz

b) b) toprak mülkiyeti
madde 37- devlet, toprağın verimli olarak işletilmesini gerçekleştirmek ve topraksız olan veya yeter toprağı bulunmıyan çiftçiye toprak sağlamak amaçlarıyla gereken tedbirleri

(10) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır

alır kanun, bu amaçlarla, değişik tarım bölgelerine ve çeşitlerine göre toprağın genişliğini gösterebilir devlet, çiftçinin işletme araçlarına sahibolmasını kolaylaştırır
toprak dağıtımı, ormanların küçülmesi veya diğer toprak servetlerinin azalması sonucunu doğuramaz

c) c) kamulaştırma
madde 38- (2091971-1488) (11) devlet ve kamu tüzel kişileri, kamu yararının gerektirdiği hallerde, karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malları, kanunla gösterilen esas ve usullere göre, tamamını veya bir kısmını kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir



[ödenecek karşılık, taşınmaz malın tamamının kamulaştırılması halinde o malın malikinin kanunda gösterilecek usul ve şekle uygun olarak bildireceği vergi değerini; kısmen kamulaştırmalarda da, vergi değerinin kamulaştırılan kısma düşen miktarını aşamaz
kamulaştırılan taşınmaz mal karşılığının vergi değerinden az takdir edilmesi halinde malikin itiraz ve dava hakkı saklıdır] (12)
çiftçinin topraklandırılması, ormanların devletleştirilmesi, yeni orman yetiştirilmesi ve iskân projelerinin gerçekleştirilmesi amaçlarıyla kamulaştırılan taşınmaz mal ve kıyıların korunması ve turizm amacıyla kamulaştırılan toprak bedellerinin ödeme şekli kanunla gösterilir
kanunun taksitle ödemeyi öngördüğü hallerde çiftçinin topraklandırılması, ormanların devletleştirilmesi, yeni orman yetiştirilmesi ve iskân projelerinin gerçekleştirilmesi için konulacak süre yirmi yılı; kıyıların korunması ve turizm amacıyla yapılacak kamulaştırmalarda ise bu süre on yılı aşamaz bu takdirde, taksitler eşit olarak ödenir ve kanunla gösterilen faiz haddine bağlanır
kamulaştırılan topraktan, o toprağı doğrudan doğruya işleten çiftçinin hakkaniyet ölçüleri içinde geçinebilmesi için zaruri olan ve kanunla gösterilen kısmın ve küçük çiftçinin kamulaştırılan toprağının bedeli her halde peşin ödenir

d) d) devletleştirme
madde 39- kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüsler, kamu yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karşılığı kanunda gösterilen şekilde ödenmek şartıyla devletleştirilebilir kanunun taksitle ödemeyi öngördüğü hallerde, ödeme süresi on yılı aşamaz ve taksitler eşit olarak ödenir; bu taksitler, kanunla gösterilen faiz haddine bağlanır

iii çalışma ve sözleşme hürriyeti
madde 40- herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir özel teşebbüsler kurmak serbesttir
kanun, bu hürriyetleri, ancak kamu yararı amacıyla sınırlayabilir
devlet, özel teşebbüslerin milli iktisadın gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini, güvenlik ve kararlılık içinde çalışmasını sağlıyacak tedbirleri alır

iv iktisadi ve sosyal hayatın düzeni
madde 41- iktisadi ve sosyal hayat, adâlete, tam çalışma esasına ve herkes için insanlık haysiyetine yaraşır bir yaşayış seviyesi sağlanması amacına göre düzenlenir


(11) ve (12) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


iktisadî, sosyal ve kültürel kalkınmayı demokratik yollarla gerçekleştirmek; bu maksatla, milli tasarrufu arttırmak, yatırımları toplum yararının gerektirdiği öncelikleri yöneltmek ve kalkınma plânlarını yapmak devletin ödevidir

v çalışma ile ilgili hükümler
a) a) çalışma hakkı ve ödevi
madde 42- çalışma herkesin hakkı ve ödevidir
devlet, çalışanların insanca yaşaması ve çalışma hayatının kararlılık içinde gelişmesi için, sosyal iktisadi ve mali tedbirlerle çalışanları korur ve çalışmayı destekler; işsizliği önleyici tedbirleri alır
angarya yasaktır
memleket ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı alanlarda vatandaşlık ödevi niteliği alan beden veya fikir çalışmalarının şekil ve şartları, demokratik esaslara uygun olarak kanunla düzenlenir

b) b) çalışma şartları
madde 43- kimse, yaşına, gücüne ve cinsiyetine uygun olmıyan bir işte çalıştırılamaz
çocuklar, gençler ve kadınlar, çalışma şartları bakımından özel olarak korunur

c) c) dinlenme hakkı
madde 44- her çalışan dinlenme hakkına sahiptir
ücretli hafta ve bayram tatili ve ücretli yıllık izin hakkı kanunla düzenlenir

d) d) ücrette adâlet sağlanması
madde 45- devlet, çalışanların yaptıkları işe uygun ve insanlık haysiyetine yaraşır bir yaşayış seviyesi sağlamalarına elverişli adâletli bir ücret elde etmeleri için gerekli tedbirleri alır

e) e) sendika kurma hakkı
madde 46- (2091971-1488) (13) işçiler ve işverenler, önceden izin almaksızın, sendikalar ve sendika birlikleri kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten ayrılma hakkına sahiptirler bu hakların kullanılışında uygulanacak şekil ve usuller kanunda gösterilir kanun, devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün, millî güvenliğin, kamu düzeninin ve genel ahlâkın korunması maksadıyla sınırlar koyabilir
sendikalar ve sendika birliklerinin tüzükleri, yönetim ve işleyişleri demokratik esaslara aykırı olamaz

f) f) toplu sözleşme ve grev hakkı
madde 47- işçiler, işverenlerle olan münasebetlerinde, iktisadî ve sosyal durumlarını korumak veya düzeltmek amacıyla toplu sözleşme ve grev haklarına sahiptirler
grev hakkının kullanılması ve istisnaları ve işverenlerin hakları kanunla düzenlenir

vi sosyal güvenlik
madde 48- herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir bu hakkı sağlamak için sosyal sigortalar ve sosyal yardım teşkilâtı kurmak ve kurdurmak devletin ödevlerindendir


(13) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır



vii sağlık hakkı
madde 49- devlet, herkesin beden ve ruh sağlığı içinde yaşıyabilmesini ve tıbbî bakım görmesini sağlamakla ödevlidir
devlet, yoksul veya dar gelirli ailelerin sağlık şartlarına uygun konut ihtiyaçlarını karşılayıcı tedbirleri alır

viii öğrenimin sağlanması
madde 50- halkın öğrenim ve eğitim ihtiyaçlarını sağlama devletin başta gelen ödevlerindendir
ilköğrenim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için mecbûridir ve devlet okullarında parasızdır
devlet, maddî imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin, en yüksek öğrenim derecelerine kadar çıkmalarını sağlama amacıyla burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar
devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları, topluma yararlı kılacak tedbirleri alır
devlet, tarih ve kültür değeri olan eser ve anıtların korunmasını sağlar

ix kooperatifçiliği geliştirme
madde 51- devlet, kooperatifçiliğin gelişmesini sağlıyacak tedbirleri alır

x tarımın ve çiftçinin korunması
madde 52- devlet, halkın gereği gibi beslenmesini, tarımsal üretimin toplumun yararına uygun olarak arttırılmasını sağlamak, toprağın kaybolmasını önlemek, tarım ürünlerini ve tarımla uğraşanların emeğini değerlendirmek için gereken tedbirleri alır

xi devletin iktisadî ve sosyal ödevlerinin sınırı
madde 53- devlet, bu bölümde belirtilen iktisadî ve sosyal amaçlara ulaşma ödevlerini, ancak iktisadî gelişme ile mâlî kaynaklarının yeterliği ölçüsünde yerine getirir



dördüncü bölüm
siyasi haklar ve ödevler



i vatandaşlık
madde 54- türk devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes türktür
türk babanın veya türk ananın çocuğu türktür yabancı babadan ve türk anadan olan çocuğun vatandaşlık durumu kanunla düzenlenir
vatandaşlık, kanunun gösterdiği şartlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir
hiçbir türk, vatana bağlılıkla bağdaşmıyan bir eylemde bulunmadıkça, vatandaşlıktan çıkarılamaz
vatandaşlıktan çıkarma ile ilgili karar ve işlemlere karşı yargı yolu kapatılamaz


ii seçme ve seçilme hakkı
madde 55- vatandaşlar, kanunda gösterilen şartlara uygun olarak, seçme ve seçilme hakkına sahiptir
seçimler, serbest, eşit, gizli, tek dereceli genel oy, açık sayım ve döküm esaslarına göre yapılır

iii siyasî partilerle ilgili hükümler
a) a) parti kurma hakkı ve partilerin siyasî hayattaki yeri
madde 56- (3061971-1421) (14) vatandaşlar, siyasî parti kurma ve usûlüne göre partilere girme ve çıkma hakkına sahiptir
siyasî partiler, önceden izin almadan kurulur ve serbestçe faaliyette bulunurlar
siyasî partiler, ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik siyasî hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır
son milletvekili genel seçimlerinde muteber oy sayısının en az yüzde beşini alan veya bu seçimlerde millet meclisinde grup teşkil edecek sayıda milletvekilliği kazanmış bulunan siyasî partilere devletçe yapılacak yardım kanunla düzenlenir

b) b) partilerin uyacakları esaslar
madde 57- (1531973-1699) (15) siyasî partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetleri, insan hak ve hürriyetlerine dayanan demokratik ve lâik cumhuriyet ilkelerine ve devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorundadır bunlara uymayan partiler temelli kapatılır
partilerin iç çalışmaları, faaliyetleri, anayasa mahkemesine hangi hallerde ve ne suretle hesap verecekleri ve bu mahkemece malî denetimlerinin hangi hallerde ve nasıl yapılacağı, demokrasi esaslarına uygun olarak kanunla düzenlenir
siyasî partilerin kapatılması hakkındaki dâvalara anayasa mahkemesinde bakılır ve kapatma kararı ancak bu mahkemece verilir

iv kamu hizmetlerine girme hakkı
a) a) hizmete girme
madde 58- her türk, kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir
hizmete alınmada, ödevin gerektirdiği niteliklerden başka hiçbir ayırım gözetilemez

b) b) mal bildirimi
madde 59- kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde bulunmaları kanunla düzenlenir yasama ve yürütme organlarında görev alanlar, bundan istisna edilemez

vvatan hizmeti
madde 60- (2091971-1488) (16) vatan hizmeti, her türkün hakkı ve ödevidir bu ödevin, silâhlı kuvvetlerde veya kamu hizmetlerinde ne şekilde yerine getirileceği kanunla düzenlenir

vi vergi ödevi
madde 61- (2991971-1488) (17) herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, malî gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür
vergi, resim ve harçlar ve benzeri malî yükümler ancak kanunla konulur


(14), (15) (16) ve (17) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


kanunun belli ettiği yukarı ve aşağı hadler içinde kalmak, ölçü ve esaslara uygun olmak şartiyle, vergi, resim ve harçların muafiyet ve istisnalariyla nisbet ve hadlerine ilişkin hükümlerde değişiklik yapmaya, bakanlar kurulu yetkili kılınabilir

vii dilekçe hakkı
madde 62- vatandaşlar, kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, tek başlarına veya topuca, yetkili makamlara ve türkiye büyük millet meclisine yazı ile başvurma hakkına sahiptir
kendileriyle ilgili başvurmaların sonucu, dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirilir



üçüncü kisim
cumhuriyetin temel kuruluşu
birinci bölüm
yasama

a)türkiye büyük millet meclisi


i tbmm’nin kuruluşu
madde 63- türkiye büyük millet meclisi, millet meclisi ve cumhuriyet senatosundan kuruludur
meclisler, anayasada gösterilen hallerde birlikte toplanır

ii tbmm’nin görev ve yetkileri
a) a) genel olarak
madde 64- (2091971-1488) (18) kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak, devletin bütçe ve kesin hesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek, para basılmasına, genel ve özel af ilânına, mahkemelerce verilip kesinleşen ölüm cezalarının yerine getirilmesine karar vermek, türkiye büyük millet meclisinin yetkilerindendir
türkiye büyük millet meclisi kanunla, belli konularda bakanlar kuruluna kanun hükmünde kararnameler çıkarmak yetkisi verebilir yetki veren kanunda, çıkarılacak kararnamelerin amacı, kapsamı ve ilkeleriyle bu yetkiyi kullanma süresinin ve yürürlükten kaldırılacak kanun hükümlerinin açıkça gösterilmesi ve kanun hükmünde kararnamede de yetkinin hangi kanunla verilmiş olduğunun belirtilmesi lâzımdır
bu kararnameler, resmî gazetede yayımlandıkları gün yürürlüğe girerler ancak, kararnamede yürürlük tarihi olarak daha sonraki bir tarih de gösterilebilir kararnameler, resmî gazetede yayımlandıkları gün türkiye büyük millet meclisine sunulur
yetki kanunları ve türkiye büyük millet meclisine sunulan kararnameler, anayasanın ve yasama meclisleri içtüzüklerinin kanunların görüşülmesi için koyduğu kurallara göre, ancak, komisyonlarda ve genel kurullarda diğer kanun tasarı ve tekliflerinden önce ve ivedilikle görüşülüp karara bağlanır
yayımlandıkları gün türkiye büyük millet meclisine sunulmayan kararnameler, bu tarihte, türkiye büyük millet meclisince reddedilen kararnameler bu kararın resmi gazetede yayımlandığı tarihte yürürlükten kalkar değiştirilerek kabul edilen kararnamelerin değiştirilmiş hükümleri, bu değişikliklerin resmi gazetede yayımlandığı gün yürürlüğe girer

(18) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır

anayasanın ikinci kısmının birinci ve ikinci bölümlerinde yer alan temel hak ve hürriyetler ile dördüncü bölümünde yer alan siyasî haklar ve ödevler kanun hükmünde kararnamelerle düzenlenemez anayasa mahkemesi, bu kararnamelerin anayasaya uygunluğunu da denetler

b) b) milletlerarası andlaşmaları uygun bulma
madde 65- türkiye cumhuriyet adına yabancı devletlerle ve milletlerarası kurullarla yapılacak andlaşmaların onaylanması, türkiye büyük millet meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır
iktisadî, ticarî veya teknik münasebetleri düzenliyen ve süresi bir yılı aşmıyan andlaşmalar, devlet maliyesi bakımından bir yüklenme gerektirmemek, kişi hâllerine ve türklerin yabancı memleketlerdeki mülkiyet haklarına dokunmamak şartıyla, yayınlanma ile yürürlüğe konabilir bu takdirde, bu andlaşmalar, yayımlarından başlıyarak iki ay içinde türkiye büyük millet meclisinin bilgisine sunulur
milletlerarası bir andlaşmaya dayanan uygulama andlaşmaları ile kanunun verdiği yetkiye dayanılarak yapılan iktisadî, ticarî, teknik veya idarî andlaşmaların türkiye büyük millet meclisince uygun bulunması zorunluğu yoktur; ancak, bu fıkraya göre yapılan iktisadî, ticarî veya özel kişilerin haklarını ilgilendiren andlaşmalar, yayımlanmadan yürürlüğe konulamaz
türk kanunlarına değişiklik getiren her türlü andlaşmaların yapılmasına 1 inci fıkra hükmü uygulanır
usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalar kanun hükmündedir bunlar hakkında 149 uncu ve 151 inci maddeler gereğince anayasa mahkemesine başvurulamaz

c) c) silahlı kuvvet kullanılmasına izin verme
madde 66- milletlerarası hukukun meşru saydığı hallerde savaş hâli ilanına ve türkiye’nin taraf olduğu milletlerarası andlaşmaların veya milletlerarası nezaket kurallarının gerektirdiği haller dışında, türk silahlı kuvvetlerinin yabancı ülkelere gönderilmesine veya yabancı silahlı kuvvetlerin türkiye’de bulunmasına izin verme yetkisi türkiye büyük millet meclisinindir
bu izin için, meclisler, birlikte toplanarak karar verirler

iii millet meclisi
a) a) kuruluş
madde 67- millet meclisi, genel oyla seçilen dörtyüzelli milletvekilinden kuruludur

b) b) milletvekili seçilme yeterliği
madde 68- (1641974-1801) (19) otuz yaşını dolduran her türk milletvekili seçilebilir
türkçe okuyup yazma bilmeyenler, kısıtlılar, yükümlü olmasına ve muaf bulunmasına rağmen muvazzaf askerlik hizmetini yapmayanlar veya yapmış sayılmayanlar ve kamu hizmetlerinden yasaklılar ile ağır hapis cezasını gerektiren bir suçtan dolayı kesin olarak hüküm giymiş olanlar ve –taksirli suçlar hariç olmak üzere- beş yıldan fazla hapis cezasıyla veya zimmet, ihtilâs, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kötüye kullanma, dolanlı iflâs gibi yüz kızartıcı suçlardan biriyle kesin olarak hüküm giymiş olanlar, affa uğramış olsalar da milletvekili seçilemezler

(19) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır


aday olmak, memurluktan çekilme şartına bağlanamaz seçim güvenliği bakımından hangi memurların ne gibi şartlarla aday olabilecekleri kanunla düzenlenir
hâkimler ile subay, askeri memur ve astsubaylar, mesleklerinden çekilmedikçe, aday olamazlar ve seçilemezler

c) c) millet meclisinin seçim dönemi
madde 69- millet meclisi seçimleri dört yılda bir yapılır
meclis, bu süre dolmadan seçimin yenilenmesine karar verebilir süresi biten milletvekili yeniden seçilebilir
yenilenmesine karar verilen meclisin yetkileri, yeni meclisin seçilmesine kadar sürer

iv cumhuriyet senatosu
a) a) kuruluş
madde 70- cumhuriyet senatosu, genel oyla seçilen yüzelli üye ile cumhurbaşkanınca seçilen onbeş üyeden kuruludur
13 aralık 1960 tarihli ve 157 sayılı kanunun altında adları bulunan milli birlik komitesi başkanı ve üyeleri ile eski cumhurbaşkanları, yaş kaydı gözetilmeksizin, cumhuriyet senatosunun tabiî üyesidirler tabiî üyeler, cumhuriyet senatosunun diğer üyelerinin tâbi oldukları hükümlere tâbidirler ancak, haklarında, bu anayasanın 73 üncü maddesinin 1inci ve 2 nci fıkraları ve 10 uncu geçici maddesinin 1 inci fıkrası hükümleri uygulanmaz tabiî üye olarak cumhuriyet senatosuna katıldıktan sonra bir siyasi partiye girenlerin tabiî üyelik sıfatı, partiye girişlerinden sonraki ilk cumhuriyet senatosu üyeliği seçimi tarihinde sona erer

b) b) cumhuriyet senatosuna üye seçme hakkı
madde 71- millet meclisi seçimlerinde seçmen olan her türk, cumhuriyet senatosu seçimlerinde de aynı şartlarla oy kullanır

c) cumhuriyet senatosu üyeliğine seçilme yeterliği
madde 72- kırk yaşını doldurmuş ve yüksek öğrenim yapmış bulunan ve milletvekili seçilmeye engel bir durumu olmıyan her türk, cumhuriyet senatosuna üye seçilebilir
cumhurbaşkanınca seçilecek üyeler, çeşitli alanlarda seçkin hizmetleriyle tanınmış ve kırk yaşını bitirmiş kimselerden olur bunlardan en az onu bağımsızlar arasından seçilir

d) cumhuriyet senatosu üyeliğinin süresi
madde 73- (1741970-1254)(20) cumhuriyet senatosu üyeliğinin süresi altı yıldır süresi biten üyeler yeniden seçilebilir
cumhuriyet senatosunun genel oyla ve cumhurbaşkanınca seçilen üyelerinin üçte biri her iki yılda bir yenilenir
millet meclisi, genel seçimlerinin yapılacağı yıla rastlıyan yenileme seçimleri, millet meclisi genel seçimleriyle birlikte ve rastlamıyanları ise, genel seçimlerden sonra gelen ikinci yılda genel seçimler için kanunun belirttiği ayda yapılır
74 üncü maddeye göre seçimlerin geriye bırakılması yahut 69 uncu veya 108 inci maddeye göre seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi hallerinde, cumhuriyet senatosunun


(20) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır



yenileme seçimleri de millet meclisi seçimleriyle birlikte yapılmak üzere geriye bırakılmış veya öne alınmış olur bundan sonraki cumhuriyet senatosu yenileme seçimleri 3 üncü fıkra hükümlerine göre yapılır
cumhurbaşkanınca seçilen üyelerin süresi biter veya bu üyeliklerde her hangi bir sebeple boşalma olursa, cumhurbaşkanı, bir ay içinde yeni üyeleri seçer
boşalan bir üyeliğe seçilen kimse, yerine seçildiği üyenin süresini tamamlar

v tbmm seçimlerinin geriye bırakılması ve ara seçimleri
madde 74- savaş sebebiyle yeni seçimlerin yapılmasına imkân görülmezse, seçimler kanunla bir yıl geriye bırakılabilir
meclislerin ara seçimleri her iki yılda bir cumhuriyet senatosu seçimiyle birlikte yapılır
millet meclisi genel seçimlerine bir yıl kala ara seçimi yapılmaz

vi seçimlerin genel yönetim ve denetimi
madde 75- seçimler yargı organlarının genel yönetim ve denetimi altında yapılır seçimlerin başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile ilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konularıyla ilgili bütün yolsuzlukları, şikâyet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve türkiye büyük millet meclisi üyelerinin seçim tutanaklarını kabûl etme görevi yüksek seçim kurulunundur
yüksek seçim kurulunun ve diğer seçim kurullarının görev ve yetkileri kanunla düzenlenir
yüksek seçim kurulu, yedi asıl ve dört yedek üyeden kuruludur üyelerin altısı yargıtay, beşi danıştay genel kurullarınca kendi üyeleri arasından üye tamsayılarının salt çoğunluğunun gizli oyu ile seçilir bu üyeler salt çoğunluk ve gizli oyla aralarından bir başkan ve bir başkanvekili seçerler
yüksek seçim kuruluna yargıtay ve danıştaydan seçilmiş üyeler arasından ad çekme ile ikişer yedek üye ayrılır yüksek seçim kurulu başkan ve başkanvekili ad çekmeye girmezler

b) meclislere ait müşterek hükümler


i tbmm üyeliğiyle ilgili hükümler
a) milletin temsili
madde 76- türkiye büyük millet meclisi üyeleri, seçildikleri bölgeyi veya kendilerini seçenleri değil, bütün milleti temsil ederler

b) andiçme
madde 77- türkiye büyük millet meclisi üyeleri, görevlerine başlarken şöyle andiçerler:
“devletin bağımsızlığını, vatanın ve milletin bütünlüğünü koruyacağıma; milletin kayıtsız şartsız egemenliğine, demokratik ve lâik cumhuriyet ilkelerine bağlı kalacağıma ve halkın mutluluğu için çalışacağıma namusum üzerine söz veririm”

c) üyelikle bağdaşmayan işler
madde 78- iki meclis üyeliği bir kişide birleşemez
türkiye büyük millet meclisi üyeleri, devlet ve diğer kamu tüzel kişilerinde ve bunlara bağlı kuruluşlarda, devletin veya diğer kamu tüzel kişilerinin doğrudan doğruya veya dolayısiyle katıldığı teşebbüs ve ortaklıklarda, kamu yararına çalışan derneklerden özel gelir kaynakları ve özel imkânları kanunla sağlanmış olanların yönetim kurullarında ve başka işlerinde görev alamazlar ve bunların herhangi bir yüklenme işini doğrudan doğruya veya dolayısiyle kabul edemezler
türkiye büyük millet meclisi üyeleri, yürütme organının teklif, inha, atama veya onamasına bağlı resmî veya özel herhangi bir işle görevlendirilemezler bir üyenin belli konuda ve altı ayı aşmamak üzere bakanlar kurulunca verilecek geçici bir görevi kabul edebilmesi, kendi meclisinin kararına bağlıdır
türkiye büyük millet meclisi üyeliği ile bağdaşamıyan diğer görev ve işler kanunla gösterilir

d) yasama dokunulmazlığı
madde 79- türkiye büyük millet meclisi üyeleri, meclis çalışmalarındaki oy ve sözlerinden, mecliste ileri sürdükleri düşüncelerden ve bunları meclis dışında tekrarlamak ve açığa vurmaktan sorumlu tutulamazlar
seçimden önce veya sonra bir suç işlediği ileri sürülen bir meclis üyesi, kendi meclisinin kararı olmadıkça tutulamaz, sorguya çekilemez, tutuklanamaz ve yargılanamaz ağır cezayı gerektiren suçüstü hali bu hükmün dışındadır; ancak, bu halde, yetkili makam, durumu hemen ve doğrudan doğruya üyenin meclisine bildirmek zorundadır
bir meclis üyesi hakkında seçiminden önce veya sonra verilmiş bir ceza hükmünün yerine getirilmesi, üyelik sıfatının sona ermesine bırakılır üyelik süresince zamanaşımı işlemez
tekrar seçilen meclis üyesi hakkındaki tâkibat, kendi meclisinin yeniden dokunulmazlığını kaldırmasına bağlıdır
meclislerdeki siyasî parti gruplarınca, yasama dokunulmazlığı ile ilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz

e) üyeliğin düşmesi
madde 80- türkiye büyük millet meclisi üyeliği, bir üyenin üye seçilmeye engel bir suçtan dolayı kesin olarak hüküm giymesi, çekilmesi, kısıtlanması, üyelikle bağdaşmıyan bir hizmet kabûl etmesi veya meclis çalışmalarına izinsiz veya özürsüz ve aralıksız olarak bir ay katılmaması yüzünden üyeliğinin düştüğünün kendi meclisince karara bağlanması hallerinde sona erer
f) iptâl sistemi
madde 81- yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına veya üyeliğin düştüğüne meclisçe karar verilmesi hallerinde, karar tarihinden başlayarak bir hafta içinde, ilgili üye veya türkiye büyük millet meclisi üyelerinden her hangi biri, bu kararın, anayasa veya içtüzük hükümlerine aykırılığı iddiâsiyle iptâli için anayasa mahkemesine başvurabilir anayasa mahkemesi, iptâl istemini onbeş gün içinde karara bağlar

g) ödenek ve yolluklar
madde 82- (3061971-1421) (21) türkiye büyük millet meclisi üyelerinin ödenek ve yollukları kanunla düzenlenir ödeneğin aylık tutarı en yüksek devlet memurunun almakta olduğu miktarı, yolluk da ödeneğin yarısını aşamaz
ödenek ve yollukların en çok üç aylığı önceden ödenebilir

(21) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır


ii tbmm’nin faaliyetiyle ilgili hükümler
a) toplanma ve tatil
madde 83- türkiye büyük millet meclisi, her yıl kasım ayının ilk günü kendiliğinden toplanır
türkiye büyük millet meclisi yılda en çok beş ay tatil yapabilir meclisler aynı zamanda tâtile girerler
türkiye büyük millet meclisi, araverme veya tâtil sırasında, doğrudan doğruya veya bakanlar kurulunun istemi üzerine, cumhurbaşkanınca toplantıya çağırılır meclis başkanları da, kendi meclislerini doğrudan doğruya veya üyelerinin beşte birinin istemi üzerine toplantıya çağırırlar
meclislerden biri toplantıya çağırılınca, diğeri kendiliğinden toplanır
araverme veya tâtil sırasında toplantıya çağrılan meclisler, önce, bu toplantıyı gerektiren konu üzerinde görüşme yaparlar

b) başkanlık divanı
madde 84- meclislerin başkanlık divanları, o meclisteki siyasi parti gruplarının kuvvetleri ölçüsünde divana katılmalarını sağlıyacak şekilde kurulur
millet meclisi ve cumhuriyet senatosu başkanları, kendi meclislerince üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ve gizli oy ile ikişer yıl için seçilirler; ilk iki oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, salt çoğunlukla yetinilir meclis başkanlıkları için meclisteki siyasi parti grupları aday gösteremezler
başkanlar ve başkanvekilleri, üyesi bulundukları, siyasî partilerin veya siyasî parti gruplarının türkiye büyük millet meclisinin içinde veya dışındaki faaliyetlerine ve görevlerinin yerine getirilmesini gerektiren haller dışında, meclis tartışmalarına katılamazlar; başkan oy kullanamaz
türkiye büyük millet meclisinin birleşik toplantılarında başkanlık divanı, millet meclisi başkanlık divanıdır

c) içtüzük, siyasi parti grupları ve kolluk işleri
madde 85- türkiye büyük millet meclisi ve meclisler, çalışmalarını, kendi yaptıkları içtüzüklerin hükümlerine göre yürütürler
içtüzük hükümleri, siyasî parti gruplarının, meclislerin bütün faaliyetlerine kuvvetleri oranında katılmalarını sağlıyacak yolda düzenlenir siyasî parti grupları, en az on üyeden meydana gelir
meclisler, kendi kolluk işlerini başkanları eliyle düzenler ve yürütürler

d) toplantı ve karar yeter sayısı
madde 86- her meclis, üye tamsayısının salt çoğunluğuyla toplanır ve anayasada başkaca hüküm yoksa, toplantıya katılanların salt çoğunluğuyla karar verir
türkiye büyük millet meclisinde toplantı yetersayısı, her iki meclis üye tamsayısı toplamının salt çoğunluğudur

e) görüşmelerin açıklığı ve yayınlanması
madde 87- meclis görüşmeleri açıktır ve ilgili meclisin tutanak dergisinde tam olarak yayınlanır
meclisler, içtüzük hükümlerine uygun olarak kapalı oturumlar yapabilir; bu oturumlardaki görüşmelerin yayımı ilgili meclisin kararına bağlıdır
meclislerdeki açık görüşmelerin her türlü vasıta ile yayımı önlenemez

iii tbmm’nin denetim yolları
a) genel olarak
madde 88- soru, genel görüşme, meclis soruşturması ve meclis araştırması her iki meclisin yetkilerindendir
meclis araştırması, belli bir konuda bilgi edinilmek için yapılan incelemeden ibarettir

b) gensoru
madde 89- (2091971-1488) (22) gensoru yetkisi yalnız millet meclisinindir gensoru önergesi bir siyasî parti grubu adına veya en az 10 milletvekilinin imzâsiyle verilir
gensoru önergesinin gündeme alınıp alınmıyacağı, verilişinden sonraki üç birleşim içinde görüşülür bu görüşmede, ancak önerge sahiplerinden biri, siyasî parti grupları adına birer milletvekili, bakanlar kurulu adına başbakan veya bir bakan konuşabilir
gensoru önergelerinin gerektiğinde önceden basılıp dağıtılmasını ve meclis çalışmalarının dengeli olarak yürütülmesini düzenleyici hükümler içtüzükte gösterilir
gündeme alma karariyle birlikte gensorunun görüşme günü de belli edilir
gensorunun görüşülmesi, gündeme alma kararı tarihinden başlayarak iki gün geçmedikçe yapılamaz ve yedi günden sonraya bırakılamaz
gensoru görüşmeleri sırasında üyelerin verecekleri gerekçeli güvensizlik önergeleri veya bakanlar kurulunun güven isteği, bir tam gün geçtikten sonra oylanır
bakanlar kurulunun veya bir bakanın düşürülebilmesi, üye tamsayısının salt çoğunluğuyla olur

c) meclis soruşturması
madde 90- başbakan veya bakanlar hakkında yapılacak soruşturma istemleri, türkiye büyük millet meclisinin birleşik toplantısında görüşülür ve karara bağlanır
soruşturma, her iki meclisten eşit sayıda seçilecek üyelerden kurulu komisyonca yürütülür
yüce divana sevk hususundaki karar birleşik toplantıda verilir
meclislerdeki siyasi parti gruplarında, meclis soruşturması ile ilgili görüşme yapılamaz ve karar alınamaz

c) kanunların yapılması

i genel kurullar
a) kanun teklif etme yetkisi
madde 91- kanun teklif etmeye, bakanlar kurulu ve türkiye büyük millet meclisi üyeleri yetkilidirler
üyeler, kendi tekliflerini her iki meclisin ilgili komisyonlarında savunabilirler

b) kanunların görüşülmesi ve kabulü
madde 92- kanun tasarı ve teklifleri önce millet meclisinde görüşülür
millet meclisinde kabûl, değiştirilerek kabûl veya reddedilen tasarı ve teklifler cumhuriyet senatosuna gönderilir
millet meclisinde kabûl edilen metin, cumhuriyet senatosunca değişiklik yapılmadan kabûl edilirse, bu metin kanunlaşır
millet meclisi, cumhuriyet senatosundan gelen metni benimsemezse, her iki meclisin ilgili komisyonlarından seçilecek eşit sayıdaki üyelerden bir karma komisyon kurulur bu komisyonun hazırladığı metin millet meclisine sunulur millet meclisi, karma komisyonca

(22) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır


veya cumhuriyet senatosunca veya daha önce kendisince hazırlanmış olan metinlerden birini olduğu gibi kabûl etmek zorundadır cumhuriyet senatosunda üye tamsayısının salt çoğunluğu ile kabûl edilmiş olan madde değişikliklerinde, millet meclisinin kendi ilk metnini benimsemesi için, üye tamsayısının salt çoğunluğunun oyu gereklidir bu halde açık oya başvurulur
millet meclisini reddettiği bir tasarı veya teklif, cumhuriyet senatosunca da reddedilirse düşer
millet meclisinin reddettiği bir tasarı veya teklif, cumhuriyet senatosunca olduğu gibi veya değiştirilerek kabûl edilirse, millet meclisi, cumhuriyet senatosunun kabûl ettiği metni yeniden görüşür cumhuriyet senatosunun metni millet meclisince benimsenirse, kanunlaşır; reddedilirse, tasarı veya teklif düşer; cumhuriyet senatosundan gelen metin millet meclisince değiştirilerek kabûl edilirse, 5 inci fıkra hükümleri uygulanır
cumhuriyet senatosunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ile tümü reddedilen bir metnin millet meclisi tarafından kabûlü için, üye tamsayısının salt çoğunluğunun oyu lâzımdır bu halde açık oya başvurulur
cumhuriyet senatosu, kendisine gönderilen bir metni, millet meclisi komisyonlarında ve genel kurulundaki görüşme süresini aşmıyan bir süre içinde karar bağlar; bu süre üç ayı geçemez ve ivedilik hallerinde onbeş günden, ivedi olmıyan hallerde bir aydan kısa olamaz bu süreler içinde karara bağlanmıyan metinler, cumhuriyet senatosunca, millet meclisinden gelen şekliyle kabûl edilmiş sayılır bu fıkrada belirtilen süreler meclislerin tâtili devamınca işlemez
yasama meclislerinin ve mahallî idarelerin seçimleri ve siyasî partilerle ilgili tasarı ve tekliflerin kabûl veya reddinde yukardaki fıkralar hükümleri uygulanır ancak, karma komisyon kurulmasını gerektiren hallerde, karma komisyonun raporu, türkiye büyük millet meclisinin birleşik toplantısında görüşülür ve karara bağlanır; türkiye büyük millet meclisinin birleşik toplantısında millet meclisinin ilk metninin kabûlü için üye tamsayısının salt çoğunluğunun oyu lazımdır 8 inci ve 9 uncu fıkralar hükümleri saklıdır

c) kanunların cumhurbaşkanınca yayınlanması
madde 93- cumhurbaşkanı, türkiye büyük millet meclisince kabûl edilen kanunları on gün içinde yayınlar; uygun bulmadığı kanunu, bir daha görüşmek üzere, bu hususta gösterdiği gerekçe ile birlikte, aynı süre içinde türkiye büyük millet meclisine geri gönderir bütçe kanunları ve anayasa bu hükmün dışındadır türkiye büyük millet meclisi, geri gönderilen kanunu yine kabûl ederse, kanun cumhurbaşkanınca yayınlanır

ii bütçenin görüşülmesi ve kabûlü; gider artırıcı ve gelir azaltıcı teklifler
madde 94- genel ve katma bütçe tasarıları ile milli bütçe tahminlerini gösteren rapor, mali yılbaşından en az üç ay önce, bakanlar kurulu tarafından, türkiye büyük millet meclisine sunulur
bu tasarılar ve rapor, otuzbeş milletvekiliyle onbeş cumhuriyet senatosu üyesinden kurulu bir karma komisyona verilir bu komisyonun kuruluşunda, iktidar grubuna veya gruplarına en az otuz üye verilmek şartıyla, siyasî parti gruplarının ve bağımsızların oranlarına göre temsili gözönünde tutulur
karma komisyonun en çok sekiz hafta içinde kabûl edeceği metin, önce cumhuriyet senatosunda görüşülür ve en geç on gün içinde karara bağlanır
cumhuriyet senatosunca kabûl edilen metin, en geç bir hafta içinde yeniden görüşülmek üzere, karma komisyona verilir karma komisyonun kabûl ettiği son metin millet meclisinde görüşülür ve malî yılbaşına kadar karara bağlanır
türkiye büyük millet meclisi üyeleri, meclislerinin genel kurullarında, bakanlık ve daire bütçeleriyle katma bütçeler hakkındaki düşüncelerini, her bütçenin tümü üzerindeki görüşmeler sırasında açıklarlar; bölümler ve değişiklik önergeleri, üzerlerinde ayrıca görüşme yapılmaksızın okunur ve oya konur
türkiye büyük millet meclisi üyeleri, bütçe kanunu tasarılarının genel kurullarda görüşülmesi sırasında gider artırıcı veya belli gelirleri azaltıcı teklifler yapamazlar



ikinci bölüm
yürütme

a) cumhurbaşkanı


i seçimi ve tarafsızlığı
madde 95- cumhurbaşkanı, türkiye büyük millet meclisince, kırk yaşını doldurmuş ve yüksek öğrenim yapmış kendi üyeleri arasından, üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ile ve gizli oyla yedi yıllık bir süre için seçilir; ilk iki oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, salt çoğunlukla yetinilir
bir kimse arka arkaya iki defa cumhurbaşkanı seçilemez
cumhurbaşkanı seçilenin partisi ile ilişiği kesilir ve türkiye büyük millet meclisi üyeliği sıfatı sona erer

ii and içmesi
madde 96- cumhurbaşkanı, görevine başlarken türkiye büyük millet meclisi önünde şöyle and içer:
“cumhurbaşkanı sıfatiyle, türk devletinin bağımsızlığına, vatanın ve milletin bütünlüğüne yönelecek her tehlikeye karşı koyacağıma; milletin kayıtsız şartsız egemenliğini ve anayasayı sayacağıma ve savunacağıma; insan haklarına dayanan demokrasi ve hukuk devleti ilkelerinden ve tarafsızlıktan ayrılmıyacağıma; türkiye cumhuriyetinin şan ve şerefini koruyup yüceltmek ve üzerime aldığım görevi yerine getirmek için bütün gücümle ve varlığımla çalışacağıma namusum üzerine söz veririm”

iii görev ve yetkileri
madde 97- cumhurbaşkanı devletin başıdır bu sıfatla, türkiye cumhuriyetini ve milletin birliğini temsil eder
cumhurbaşkanı, gerekli gördükçe, bakanlar kuruluna başkanlık eder; yabancı devletlere türk devletinin temsilcilerini gönderir ve türkiye’ye gönderilen yabancı devlet temsilcilerini kabûl eder; milletlerarası andlaşmaları onaylar ve yayınlar; sürekli hastalık, sakatlık ve kocama sebebiyle belirli kişilerin cezalarını hafifletebilir veya kaldırabilir

iv sorumsuzluğu
madde 98- cumhurbaşkanı, görevleriyle ilgili işlemlerinden sorumlu değildir
cumhurbaşkanının bütün kararları, başbakan ve ilgili bakanlarca imzalanır bu kararlardan başbakan ile ilgili bakan sorumludur

v sorumluluğu
madde 99- cumhurbaşkanı, vatan hainliğinden dolayı, türkiye büyük millet meclisi üye tamsayısının en az üçte birinin teklifi üzerine, üye tamsayısının en az üçte ikisinin meclislerin birleşik toplantısında vereceği kararla suçlandırılır

vi cumhurbaşkanına vekillik etme
madde 100- cumhurbaşkanının hastalık ve yurt dışına çıkma gibi sebeplerle geçici olarak görevinden ayrılması hallerinde, görevine dönmesine kadar; ölüm, çekilme veya başka bir sebeple cumhurbaşkanı makamının boşalması halinde de yenisi seçilinceye kadar, cumhuriyet senatosu başkanı cumhurbaşkanlığına vekillik eder

vii görevin sona ermesi ve yeni cumhurbaşkanı seçimi
madde 101- cumhurbaşkanının görev süresinin dolmasına onbeş gün kalınca veya cumhurbaşkanlığı boşalınca, türkiye büyük millet meclisi yeni cumhurbaşkanını seçer; türkiye büyük millet meclisi toplanık değilse, hemen toplantıya çağırılır

b) bakanlar kurulu

i kuruluş
madde 102- bakanlar kurulu, başbakan ve bakanlardan kuruludur
başbakan, cumhurbaşkanınca, türkiye büyük millet meclisi üyeleri arasından atanır
bakanlar, türkiye büyük millet meclisi üyeleri veya milletvekili seçilme yeterliğine sahibolanlar arasından başbakanca seçilir ve cumhurbaşkanınca atanır

ii işe başlama ve güven oyu
a) göreve başlarken güven oyu
madde 103- bakanlar kurulunun listesi tam olarak meclislere sunulur; meclisler tâtilde ise toplantıya çağrılır
bakanlar kurulunun programı, kuruluşundan en geç bir hafta içinde başbakan veya bir bakan tarafından meclislerde okunur ve millet meclisinde güven oyuna başvurulur güven oyu için görüşmeler, programın okunmasından iki tam gün geçtikten sonra başlar ve görüşmelerin bitiminden bir tam gün geçtikten sonra oylama yapılır

b) görev sırasında güven oyu
madde 104- başbakan, gerekli görürse, bakanlar kurulunda görüştükten sonra, millet meclisinden güven istiyebilir
güven istemi, millet meclisine bildirilmesinden bir tam gün geçmedikçe görüşülemez ve görüşmelerin bitiminden bir tam gün geçmedikçe oya konulamaz
güven istemi, ancak üye tamsayısının salt çoğunluğuyla reddedilebilir

iii görev ve siyasi sorumluluk
madde 105- başbakan, bakanlar kurulunun başkanı olarak, bakanlıklar arasında işbirliğini sağlar ve hükümetin genel siyasetinin yürütülmesini gözetir bakanlar kurulu, bu siyasetin yürütülmesinden birlikte sorumludur
her bakan kendi yetkisi içindeki işlerden ve emri altındakilerin eylem ve işlemlerinden ayrıca sorumludur
bakanlar, dokunulmazlık ve yasaklamalar bakımından türkiye büyük millet meclisi üyeleriyle aynı durumdadır

iv bakanlıkların kurulması ve bakanlar
madde 106- bakanlıklar, kanunun koyduğu esaslara göre kurulur
açık olan bakanlıklarla izinli veya özürlü olan bir bakana, diğer bir bakan geçici olarak vekillik eder ancak, bir bakan birden fazlasına vekillik edemez
türkiye büyük millet meclisi kararıyla yüce divana verilen bir bakan, bakanlıktan düşer
herhangi bir sebeple boşalan bakanlığa en geç onbeş gün içinde atanma yapılır

v tüzükler
madde 107- bakanlar kurulu, kanunun uygulanmasını göstermek veya kanunun emrettiği işleri belirtmek üzere, kanunlara aykırı olmamak şartıyla ve danıştayın incelemesinden geçirilerek, tüzükler çıkarabilir
tüzükler, cumhurbaşkanınca imzalanır ve kanunlar gibi yayınlanır

vi millet meclisi seçimlerinin cumhurbaşkanınca yenilenmesi
madde 108- anayasanın 89 uncu ve 104 üncü maddeleri uyarınca verilen güvensizlik oyu sebebiyle, onsekiz aylık bir süre içinde, bakanlar kurulu iki defa düşmüş ve üçüncü defa güvensizlik oyu verilmiş olursa, başbakan, cumhurbaşkanından, millet meclisi seçimlerinin yenilenmesini istiyebilir bu istek üzerine, cumhurbaşkanı, meclislerin başkanlarına danışarak, seçimlerin yenilenmesine karar verebilir yenilenme kararı resmi gazetede yayınlanır ve hemen seçime gidilir

vii seçimlerde geçici bakanlar kurulu
madde 109- millet meclisi genel seçimlerinden önce, adâlet, içişleri ve ulaştırma bakanları çekilir seçimin başlangıç tarihinden üç gün önce; seçim dönemi bitmeden seçimin yenilenmesine karar verilmesi halinde ise bu karardan başlıyarak beş gün içinde, başbakanca türkiye büyük millet meclisinin bağımsız üyeleri arasından yeni adâlet, içişleri ve ulaştırma bakanları atanır
108 inci madde gereğince seçimlerin, yenilenmesine karar verildiğinde bakanlar çekilir ve başbakan geçici bir bakanlar kurulu kurar
geçici bakanlar kuruluna, adâlet, içişleri ve ulaştırma bakanları türkiye büyük millet meclisindeki bağımsızlardan olmak üzere, millet meclisindeki siyasi parti gruplarından, bu meclisteki oranlarına göre üye alınır
siyasî parti gruplarından alınacak üye sayısını, millet meclisi başkanı tesbit ederek başbakana bildirir teklif edilen bakanlığı kabûl etmiyen veya sonradan çekilen partiler yerine, türkiye büyük millet meclisi içinden veya dışardan bağımsızlar atanır
geçici bakanlar kurulu, yenilenme kararının resmî gazetede ilânından itibaren beş gün içinde kurulur
geçici bakanlar kurulu için güven oyuna başvurulmaz
geçici bakanlar kurulu, seçim süresince ve yeni meclis toplanıncaya kadar vazife görür

viii milli savunma
a) başkomutanlık ve genelkurmay başkanlığı
madde 110- (2091971-1488)(23) başkomutanlık, türkiye büyük millet meclisinin mânevi varlığından ayrılmaz ve cumhurbaşkanı tarafından temsil olunur
millî güvenliğin sağlanmasından ve silâhlı kuvvetlerin savaşa hazırlanmasından, türkiye büyük millet meclisine karşı, bakanlar kurulu sorumludur
genelkurmay başkanı, silâhlı kuvvetlerin komutanıdır
genelkurmay başkanı, bakanlar kurulunun teklifi üzerine, cumhurbaşkanınca atanır; görev ve yetkileri kanunla düzenlenir genelkurmay başkanı, bu görev ve yetkilerinden dolayı başbakana karşı sorumludur

(23) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır


milli savunma bakanlığının görev ve yetkileri, genelkurmay başkanlığı ve kuvvet komutanlıklarıyla ilişkileri kanunla düzenlenir

b) milli güvenlik kurulu
madde 111- (2091971-1488)(24) millî güvenlik kurulu, başbakan, genelkurmay başkanı ve kanunun gösterdiği bakanlar ile kuvvet komutanlarından kuruludur
millî güvenlik kuruluna cumhurbaşkanı başkanlık eder; bulunmadığı zaman, bu görevi başbakan yapar

millî güvenlik kurulu, millî güvenlik ile ilgili kararların alınmasında ve koordinasyonunun sağlanmasında gerekli temel görüşleri bakanlar kuruluna tavsiye eder

c) idare

i idarenin esasları
a) idarenin bütünlüğü ve kamu tüzel kişiliği
madde 112- idarenin kuruluş ve görevleri merkezden yönetim ve yerinden yönetim esaslarına dayanır
idare, kuruluş ve görevleriyle bir bütündür ve kanunla düzenlenir kamu tüzel kişiliği, ancak kanunla veya kanunun açıkça verdiği yetkiye dayanılarak kurulur

b) yönetmelikler
madde 113- bakanlıklar ve kamu tüzel kişileri, kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla, yönetmelikler çıkarabilirler yönetmelikler resmi gazete ile yayınlanır

c) yargı yolu
madde 114- (2091971-1488)(25) idarenin her türlü eylem ve işlemine karşı yargı yolu açıktır
yargı yetkisi, yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini sınırlayacak tarzda kullanılamaz idari eylem ve işlem niteliğinde yargı kararı verilemez
idarenin işlemlerinden dolayı açılacak dâvalarda süre aşımı, yazılı bildirim tarihinden başlar
idare, kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlüdür

ii idarenin kuruluşu
a) merkezî idare
madde 115- türkiye, merkezi idare kuruluşu bakımdan coğrafya durumuna, iktisadî şartlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre, illere; iller de diğer kademeli bölümlere ayrılır
illerin idaresi yetki genişliği esasına dayanır
belli kamu hizmetlerinin görülmesi amacıyla, birden çok ili içine alan çevrede, bu hizmetler için, yetki genişliğine sahip kuruluşlar meydana getirilebilir


(24) ve (25) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


b) mahallî idareler
madde 116- mahallî idareler, il, belediye veya köy halkının müşterek mahallî ihtiyaçlarını karşılayan ve genel karar organları halk tarafından seçilen kamu tüzel kişileridir
mahallî idarelerin seçimleri, kanunun gösterdiği zamanlarda ve 55 inci maddede yazılı esaslara göre yapılır
mahallî idarelerin seçilmiş organlarının organlık sıfatını kazanma ve kaybetmeleri konusundaki denetim, ancak yargı yolu ile olur
mahallî idarelerin kuruluşları, kendi aralarında birlik kurmaları, görevleri, yetkileri, maliye ve kolluk işleri ve merkezi idare ile karşılıklı bağ ve ilgileri kanunla düzenlenir bu idarelere, görevleri ile orantılı gelir kaynakları sağlanır

iii memurlarla ilgili hükümler
a) genel kural
madde 117- devletin ve diğer kamu tüzel kişilerinin, genel idare esaslarına göre yürütmekle yükümlü oldukları kamu hizmetlerinin gerektirdiği aslî ve sürekli görevler, memurlar eliyle görülür
memurların nitelikleri, atanmaları, ödev ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri, aylık ve ödenekleri ve diğer özlük işleri kanunla düzenlenir

b) memur teminatı
madde 118- memurlar ve kamu kurumu niteliğindeki meslek teşekkülleri mensupları hakkında yapılacak disiplin kovuşturmalarında, isnadolunan hususun ilgiliye açıkça ve yazılı olarak bildirilmesi, yazılı savunmasının istenmesi ve savunma için belli bir süre tanınması şarttır
bu esaslara uyulmadıkça disiplin cezası verilemez
disiplin kararları, yargı mercilerinin denetimi dışında bırakılamaz
asker kişiler hakkındaki hükümler saklıdır

c) memurların siyasi partilere ve sendikalara girememesi
madde 119- (2091971-1488)(26)memurlar ve kamu iktisadi teşebbüslerinin yönetim ve denetim işlerinde çalışanlar ve kamu yararına çalışan derneklerden özel gelir kaynakları ve özel imkânları kanunla sağlanmış olanların merkez kurullarında görev alanlar, siyasi partilere ve sendikalara üye olamazlar memurlar ve kamu iktisadi teşebbüslerinde çalışanlar, görevlerini yerine getirirken, vatandaşlar arasında, siyasî kanaatlerinden dolayı herhangi bir ayırım yapamazlar
bu esaslara aykırı hareketleri mahkeme hükmüyle sabit olanlar, kamu hizmetinden temelli çıkarılır
işçi niteliği taşımıyan,kamu hizmetlilerinin mesleki menfaatlerini korumak ve geliştirmek amacını güden kuruluşların bağlı olacakları hükümler kanunla düzenlenir

iv özerk üniversite, tarafsız radyo-televizyon, haber ajansları
a) üniversiteler
madde 120- (2091971-1488) (27) üniversiteler, ancak devlet eliyle ve kanunla kurulur üniversiteler, özerkliğe sahip kamu tüzel kişileridir
üniversite özerkliği, bu maddede belirtilen hükümler içinde uygulanır ve bu özerklik, üniversite binalarında ve eklerinde suçların ve suçluların kovuşturulmasına engel olmaz


(26) ve (27) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


üniversiteler, devletin gözetimi ve denetim altında, kendileri tarafından seçilen organları eliyle yönetilir özel kanuna göre kurulan devlet üniversiteleri hakkındaki hükümler saklıdır
üniversite organları, öğretim üyeleri ve yardımcıları, üniversite dışındaki makamlarca, her ne suretle olursa olsun, görevlerinden uzaklaştırılamazlar son fıkra hükümleri saklıdır
üniversite öğretim üyeleri ve yardımcıları serbestçe araştırma ve yayında bulunabilirler
üniversitelerin kuruluş ve işleyişleri, organları ve bunların seçimleri, görev ve yetkileri, üniversite üzerinde devletin gözetim ve denetim hakkını kullanma usulleri ve üniversite organlarının sorumluluğu, öğrenim ve öğretim hürriyetlerini engelleyici eylemleri önleme tedbirleri, üniversiteler arasında ihtiyaca göre öğretim üyeleri ve yardımcılarının görevlendirilmesinin sağlanması, öğrenim ve öğretimin hürriyet ve teminat içinde ve çağdaş bilim ve teknoloji gereklerine ve kalkınma plânı ilkelerine göre yürütülmesi esasları kanunla düzenlenir
üniversitelerin bütçeleri, genel ve katma bütçelerin bağlı olduğu esaslara uygun olarak yürürlüğe konulur ve denetlenir
üniversitelerle onlara bağlı fakülte, kurum ve kuruluşlarda öğrenim ve öğretim hürriyetlerinin tehlikeye düşmesi ve bu tehlikenin üniversite organlarınca giderilmemesi halinde bakanlar kurulu, ilgili üniversitelerin veya bu üniversiteye bağlı fakülte, kurum ve kuruluşların idaresine el koyar ve bu kararını hemen türkiye büyük millet meclisi birleşik toplantısının onamasına sunar hangi hallerin el koymayı gerektireceği, el koyma kararının ilân ve uygulanma usulleri ile süresi ve devamınca bakanlar kurulunun yetkilerinin nitelik ve kapsamı kanunla düzenlenir

b) radyo ve televizyonun idaresi ve haber ajansları
madde 121- (2091971-1488)(28) radyo ve televizyon istasyonları, ancak devlet eliyle kurulur ve idarecileri tarafsız bir kamu tüzel kişiliği halinde kanunla düzenlenir kanun, yönetim ve denetimde ve yönetim organlarının kuruluşunda tarafsızlık ilkesini bozacak hükümler koyamaz
her türlü radyo ve televizyon yayımları, tarafsızlık esaslarına göre yapılır
haber ve programların seçilmesinde, işlenmesinde ve sunulmasında ve kültür ve eğitime yardımcılık görevinin yerine getirilmesinde devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün, insan haklarına dayanan millî, demokratik, lâik ve sosyal cumhuriyetin, millî güvenliğin ve genel ahlâkın gereklerine uyulması, haberlerin doğruluğunun sağlanması esasları ile organların seçimi, yetki, görev ve sorumlulukları kanunla düzenlenir
devlet tarafından kurulan veya devletten malî yardım alan haber ajanslarının tarafsızlığı esastır

v kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları
madde 122- kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları, kanunla meydana getirilir ve organları kendileri tarafından ve kendi üyeleri arasından seçilir
idare, seçilmiş organları, bir yargı mercii kararına dayanmaksızın, geçici veya sürekli olarak görevinden uzaklaştıramaz
meslek kuruluşlarının tüzükleri, yönetim ve işleyişleri demokratik esaslara aykırı olamaz


(28) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır


vi olağanüstü yönetim usûlleri
a) olağanüstü haller
madde 123- olağanüstü hallerde vatandaşlar için konulabilecek para, mal ve çalışma yükümleri ile bu hallerin ilânı, yürütülmesi ve kaldırılması ile ilgili usuller kanunla düzenlenir

b) sıkıyönetim ve savaş hali
madde 124- (2091971-1488) (29) savaş hali, savaşı gerektirecek bir durumun başgöstermesi, ayaklanma olması veya vatan ve cumhuriyete karşı kuvvetli ve eylemli bir kalkışmanın veya ülkenin ve milletin bölünmezliğini içten veya dışdan tehlikeye düşüren veya
anayasanın tanıdığı hür demokratik düzeni veya temel hak ve hürriyetleri ortadan kaldırmaya yönelen yaygın şiddet hareketleri hakkında kesin belirtilerin ortaya çıkması sebebiyle bakanlar kurulu, süresi iki ayı aşmamak üzere, yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya her yerinde sıkıyönetim ilân edebilir ve bunu hemen türkiye büyük millet meclisinin onamasına sunar meclis, gerekli gördüğü zaman, sıkıyönetim süresini kısaltabileceği gibi, tamamiyle de kaldırabilir meclisler toplanık değilse, hemen toplantıya çağırılır
sıkıyönetimin her defasında iki ayı aşmamak üzere uzatılması, türkiye büyük millet meclisinin kararına bağlıdır bu kararlar meclislerin birleşik toplantısında alınır sıkıyönetim veya genel olarak savaş halinde, hangi hükümlerin uygulanacağı ve işlemlerin nasıl yürütüleceği, hürriyetlerin nasıl kayıtlanacağı veya durdurulacağı ve savaş veya savaşı gerektirecek bir durumun başgöstermesi halinde vatandaşlar için konulabilecek yükümler kanunla gösterilir

vii kanunsuz emir
madde 125- kamu hizmetlerinde herhangibir sıfat ve suretle çalışmakta olan kimse üstünden aldığı emri, yönetmelik, tüzük, kanun veya anayasa hükümlerine aykırı görürse, yerine getirmez ve bu aykırılığı o emri verene bildirir ancak, üstü emrinde ısrar eder ve bu emrini yazı ile yenilerse, emir yerine getirilir; bu hâlde, emri yerine getiren sorumlu olmaz
konusu suç teşkil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez; yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz
askerî hizmetlerin görülmesi ve acele hallerde kamu düzeni ve kamu güvenliğinin korunması için kanunla gösterilen istisnalar saklıdır

d) iktisadî ve malî hükümler

i bütçe
madde 126- devletin ve kamu iktisadî teşebbüsleri dışındaki kamu tüzel kişilerinin harcamaları yıllık bütçelerle yapılır kanun, kalkınma plânları ile ilgili yatırımlar veya bir yıldan fazla sürecek iş ve hizmetler için özel süre ve usûller koyabilir
genel ve katma bütçelerin nasıl yapılacağı ve uygulanacağı kanunla gösterilir bütçe kanununa bütçe ile ilgili hükümler dışında hiçbir hüküm konulamaz

ii sayıştay; silahlı kuvvetlerin mallarının ve kamu iktisadî teşebbüslerinin denetlenmesi
madde 127- (2091971-1488) (30) sayıştay, genel ve katma bütçeli dairelerin bütün gelir ve giderleri ile mallarını türkiye büyük millet meclisi adına denetlemek ve


(29) ve (30) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini yapmakla görevlidir
sayıştayın kuruluşu, işleyişi, denetim usulleri, mensuplarının nitelikleri, atanmaları, ödev ve yetkileri, hakları ve yükümleri ve diğer özlük işleri, başkan ve üyelerinin teminatı kanunla düzenlenir
silâhlı kuvvetler elinde bulunan devlet mallarının türkiye büyük millet meclisi adına denetlenmesi usulleri, millî savunma hizmetlerinin gerektirdiği gizlilik esaslarına uygun olarak kanunla düzenlenir
kamu iktisadî teşebbüslerinin türkiye büyük millet meclisince denetlenmesi kanunla düzenlenir

iii kesin hesaplar
madde 128- kesin hesap kanunun tasarıları, kanunda daha kısa bir süre kabûl edilmemiş ise, ilgili oldukları malî yılın sonundan başlıyarak en geç bir yıl sonra, bakanlar kurulunca, türkiye büyük millet meclisine sunulur sayıştay, genel uygunluk bildirimini, ilişkin olduğu kesin hesap kanunu tasarısının verilmesinden başlıyarak en geç altı ay içinde türkiye büyük millet meclisine sunar

iv kalkınma
a) kalkınma plânı ve devlet plânlama teşkilâtı
madde 129- iktisadî, sosyal ve kültürel kalkınma plâna bağlanır kalkınma bu plâna göre gerçekleştirilir
devlet plânlama teşkilâtının kuruluş ve görevleri, plânın hazırlanmasında, yürürlüğe konmasında, uygulanmasında ve değiştirilmesinde gözetilecek esaslar ve plânın bütünlüğünü bozacak değişikliklerin önlenmesini sağlıyacak tedbirler özel kanunla düzenlenir

b) tabii servet kaynaklarının aranması ve işletilmesi
madde 130- tabii servetler ve kaynakları, devletin hüküm ve tasarrufu altındadır bunların aranması ve işletilmesi hakkı devlete aittir arama ve işletmenin devletin özel teşebbüsle birleşmesi suretiyle veya doğrudan doğruya özel teşebbüs eliyle yapılması, kanunun açık iznine bağlıdır

c) ormanların ve orman köylüsünün korunması, ormanların geliştirilmesi
madde 131- (1741970-1255) (31) devlet, ormanların korunması ve ormanlık sahaların genişletilmesi için gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır bütün ormanların gözetimi devlete aittir
devlet ormanları, kanuna göre devletçe yönetilir ve işletilir devlet ormanlarının mülkiyeti, yönetimi ve işletilmesi özel kişilere devrolunamaz bu ormanlar, zamanaşımıyla mülk edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz
ormanlara zarar verebilecek hiçbir faaliyet ve eyleme müsaade edilemez
ormanlar içinde veya hemen yakınında oturan halkın kalkındırılması ve ormanı koruma bakımından, ormanın gözetilmesinde ve işletilmesinde devletle bu halkın işbirliği yapmasını sağlayıcı tedbirler ve gereken hallerde başka yere yerleştirme kanunla düzenlenir
anayasanın yürürlüğe girdiği tarihten önce bilim ve fen bakımından orman niteliğini tam olarak kaybetmiş olan tarla, bağ, meyvalık, zeytinlik gibi çeşitli tarım alanlarında veya hayvancılıkta kullanılmasında yarar bulunan topraklarla şehir, kasaba ve köy yapılarının toplu

(31) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır



olarak bulunduğu yerler dışında orman sınırlarında hiçbir daratma yapılamaz yanan ormanların yerinde yeni orman yetiştirilir ve bu yerlerde başka çeşit tarım ve hayvancılık yapılamaz
ormanların tahribedilmesine yol açan hiçbir siyasî propaganda yapılamaz


üçüncü bölüm
yargi

a) genel hükümler


i mahkemelerin bağımsızlığı
madde 132- hakimler, görevlerinde bağımsızdırlar; anayasaya, kanuna, hukuka ve vicdani kanaatlarına göre hüküm verirler
hiçbir organ, makam, merci veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve tâlimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz
görülmekte olan bir dâva hakkında yasama meclislerinde yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz, görüşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir suretle değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez

ii hâkimlik teminatı
madde 133- hâkimler azlolunamaz kendileri istemedikçe, anayasada gösterilen yaştan önce emekliye ayrılamaz; bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylıklarından yoksun kılınamaz
meslekten çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymiş olanlarla görevini sağlık bakımından yerine getiremiyeceği kesin olarak anlaşılanlar ve meslekte kalmalarının caiz olmadığına karar verilenler hakkında kanundaki istisnalar saklıdır

iii hâkimlik mesleği
madde 134- (2091971-1488) (32) hâkimlerin nitelikleri, atanmaları, hakları ve ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, görevlerinin veya görev yerlerinin geçici veya sürekli olarak değiştirilmesi, haklarında disiplin kovuşturması açılması ve disiplin cezası verilmesi, görevleriyle ilgili suçlarından dolayı soruşturma yapılmasına ve yargılanmalarına karar verilmesi, meslekten çıkarılmayı gerektiren suçluluk veya yetersizlik halleri ve diğer özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı esasına göre, kanunla düzenlenir
hâkimler altmışbeş yaşını bitirinceye kadar hizmet görürler askerî hakimlerin yaş haddi, yükselme ve emeklilikleri kanunla belli edilir
hakimler, kanunda belirtilenlerden başka, genel ve özel hiçbir görev alamazlar

iv duruşmanın açık ve kararların gerekçeli olması
madde 135- mahkemelerde duruşmalar herkese açıktır duruşmalardan bir kısmının veya tamamının kapalı yapılmasına, ancak genel ahlâkın veya kamu güvenliğinin kesin olarak gerekli kıldığı hallerde karar verilebilir

(32) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


küçüklerin yargılanması hakkında kanunla özel hükümler konulur
bütün mahkemelerin her türlü kararları gerekçeli olarak yazılır

v mahkemelerin kuruluşu
madde 136- (1531973-1699)(33) mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir
devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğü, hür demokratik düzen ve nitelikleri anayasada belirtilen cumhuriyet aleyhine işlenen ve doğrudan doğruya devlet güvenliğini ilgilendiren suçlara bakmakla görevli devlet güvenlik mahkemeleri kurulur ancak, sıkıyönetim ve savaş haline ilişkin hükümler saklıdır
devlet güvenlik mahkemesinde bir başkan, dört asıl ve iki yedek üye ile bir savcı ve yeteri kadar savcı yardımcısı bulunur başkan, iki asıl ve bir yedek üye ile savcı, birinci sınıfa ayrılmış hâkim ve cumhuriyet savcıları arasından; iki asıl ve bir yedek üye birinci sınıf askerî hâkimler arasından; savcı yardımcıları ise cumhuriyet savcıları ve askeri hâkimler arasından atanır
devlet güvenlik mahkemesi başkanlığı, üyeliği, yedek üyeliği, savcılığı ve savcı yardımcılığı atamalarında bakanlar kurulunca her boş yer için bir misli aday gösterilir bu adaylar arasından devlet güvenlik mahkemesi hâkimlerinin atanması yüksek hâkimler kurulunca, savcı ve yardımcılarının atanmaları yüksek savcılar kurulunca, askeri hâkimlerden üye, yedek üye ve savcı yardımcılarının atanmaları ise özel kanunlarında gösterilen usule göre yapılır
devlet güvenlik mahkemeleri, başkan, üye ve yedek üyeleri ile savcı ve savcı yardımcıları üç yıl için atanırlar, süresi bitenler yeniden atanabilirler
devlet güvenlik mahkemeleri kararlarının temyiz mercii yargıtayda yalnız bu mahkemelerin kararlarını incelemek üzere kurulacak daire veya daireler; genel kurul ise, yargıtay ceza daireleri genel kuruludur
devlet güvenlik mahkemelerinin kuruluş ve işleyişi, görev ve yetkileri ve yargılama usulleri ile ilgili diğer hükümler kanunda gösterilir

vi savcılık
madde 137- (2091971-1488)(34) cumhuriyet savcıları, idari görevleri yönünden adalet bakanlığına bağlıdır
cumhuriyet savcılarının yargıtay üyeliğine seçilmeleri dışında kalan bütün özlük işleri ve disiplin cezaları ile meslekten çıkarılmaları hakkında karar verme yetkisi yüksek savcılar kurulunundur (bu kurulun kararları kesin olup bunlar aleyhine başka bir mercie başvurulamaz) (35) ancak disiplin ve meslekten çıkarma cezaları ile ilgili kararların bir defa daha incelenmesini adalet bakanı ve hakkında karar verilen cumhuriyet savcısı isteyebilir
yüksek savcılar kurulu, adalet bakanının başkanlığında cumhuriyet başsavcısı, yargıtay ceza daireleri genel kurulunca seçilen üç asıl ve iki yedek üye ile adalet başkanlığı müsteşarı ve özlük işleri genel müdüründen kuruludur adalet bakanı bulunmadığı zaman kurula cumhuriyet başsavcısı başkanlık eder
gecikmesinde sakınca bulunan hallerde, adalet bakanlığı cumhuriyet savcılarını geçici yetki ile görevlendirerek bu kararı ilk toplantısında kurulun onanmasına sunar bakanlık merkez kuruluşunda geçici veya sürekli olarak çalıştırılacak cumhuriyet savcılarını, muvafakatlarını alarak, atama yetkisi adalet bakanına aittir

(33), (34) ve (35) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


cumhuriyet savcılarının denetimi ve haklarındaki soruşturma adalet bakanlığı müfettişleri veya üst dereceli cumhuriyet savcıları eliyle yapılır
yüksek savcılar kurulunun kuruluşu, çalışma usulleri, toplantı ve karar yeter sayısı, yargıtay ceza daireleri genel kurulunca seçilecek asıl ve yedek üyelerin seçim usulleri ve görev süreleri kanunla düzenlenir
cumhuriyet başsavcısı, yüksek mahkemeler hâkimleri hakkındaki hükümlere tabidir

vii askeri yargı
madde 138- (2091971-1488, 1531973-1699) (36) askerî yargı askerî mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafından yürütülür bu mahkemeler, asker kişilerin askerî olan suçları ile, bunların asker kişiler aleyhine veya askerî mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleriyle ilgili olarak işledikleri suçlara ait dâvalara bakmakla görevlidirler
askerî mahkemeler asker olmıyan kişilerin özel kanunda belirtilen askerî suçları ile kanunda gösterilen görevlerini ifa ettikleri sırada veya kanunda gösterilen askerî mahallerde askerlere karşı işledikleri suçlara bakmakla görevlidirler
askerî mahkemelerin, savaş veya sıkıyönetim hallerinde hangi suçlar ve hangi kişiler bakımından yetkili olduğu kanunla gösterilir
askerî mahkemelerde üyelerin çoğunluğunun hâkimlik niteliğine sahibolması şarttır (ancak, savaş halinde bu şart aranmaz) (37)
askerî yargı organlarının kuruluşu, işleyişi, askerî hâkimlerin özlük işleri, askerî savcılık görevlerini yapan askerî hâkimlerin refakatinde bulundukları komutanlarla ilişkileri mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik teminatı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre kanunla düzenlenir

b) yüksek mahkemeler

i yargıtay
madde 139- (2091971-1488) (38) yargıtay, adliye mahkemelerince verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir kanunla gösterilen belli dâvalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar
yargıtay üyeleri birinci sınıfa ayrılmış hâkim ve cumhuriyet savcıları ile bu mesleklerden sayılanlar arasından yüksek hakimler kurulunca üye tam sayısının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir
yargıtay, birinci başkanı ile cumhuriyet başsavcısını, kendi üyeleri arasından, üye tam sayısının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçer
yargıtay, birinci başkanıyla ikin başkanlarının ve cumhuriyet başsavcısının görev süreleri dört yıldır süresi bitenler yeniden seçilebilirler
yargıtayın kuruluşu, işleyişi, başkan ve üyelerinin ve diğer mensuplarının nitelikleri ve ikinci başkanların seçim usulleri kanunla düzenlenir

ii danıştay
madde 140- (2091971-1488) (39) danıştay, kanunların başka idarî yargı mercilerine bırakmadığı konularda ilk derece ve genel olarak üst derecede idare mahkemesidir
danıştay, idari uyuşmazlıkları ve dâvaları görmek ve çözümlemek, bakanlar kurulunca gönderilen kanun tasarıları hakkında düşüncesini bildirmek, tüzük tasarılarını ve imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini incelemek ve kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir

(36), (37), (38) ve (39) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


danıştay üyeleri, bakanlar kurulu ile danıştay genel kuruluna ayrı ayrı boş yer sayısı kadar gösterilecek adaylar arasından anayasa mahkemesinin asıl ve yedek üyelerinin üye tam sayısının üçte iki çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir ilk iki oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, salt çoğunlukla yetinilir
danıştay, başkanını ve başkanun sözcüsünü, kendi üyeleri arasından, üye tamsayısının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçer başkan, daire başkanları ve başkanun sözcüsünün görev süreleri dört yıldır süresi bitenler yeniden seçilebilirler
danıştayın kuruluşu, işleyişi, yargılama ve daire başkanlarının seçimi usulleri, mensuplarının nitelikleriyle atanmaları, hakları ve ödevleri, aylık ve ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, haklarında disiplin kovuşturması yapılması ve disiplin cezası uygulanması, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir
asker kişilerle ilgili idari eylem ve işlemlerin yargı denetimi askerî yüksek idare mahkemesince yapılır askerî yüksek idare mahkemesinin kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri, başkan ve üyelerinin nitelikleri ile atanmaları, disiplin ve özlük işleri; hâkimlik teminatı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre, kanunla düzenlenir

iii askeri yargıtay
madde 141- (2091971-1488) (40) askerî yargıtay, askerî mahkemelerden verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir ayrıca, asker kişilerin kanunla gösterilen belli dâvalarına ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar
askerî yargıtay üyeleri en az albay rütbesinde birinci sınıf askerî hâkimler arasından askerî yargıtay genel kurulunun üye tam sayısının salt çoğunluğu ile her boş yerin üç misli olarak gösterdiği adaylar arasından cumhurbaşkanınca seçilir
askerî yargıtay başkanı, başsavcısı, ikinci başkanı ve daire başkanları askerî yargıtay üyeleri arasından rütbe ve kıdem sırasına göre atanırlar
askerî yargıtayın kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri ve üyeler hakkındaki disiplin ve özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik teminatı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre kanunla düzenlenir

iv uyuşmazlık mahkemesi
madde 142- uyuşmazlık mahkemesi, adlî, idarî ve askerî yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözümlemeye yetkilidir
uyuşmazlık mahkemesinin kuruluş ve işleyişi kanunla düzenlenir bu mahkemenin başkanlığını anayasa mahkemesince kendi asıl veya yedek üyeleri arasından görevlendirilen bir üye yapar

c) yüksek hâkimler kurulu

i kuruluş
madde 143- (2091971-1488) (41)yüksek hâkimler kurulu, onbir asıl ve üç yedek üyeden kuruludur üyeler, yargıtay genel kurulunca, kendi üyeleri arasından ve üye tamsayısının salt çoğunluğu ile gizli oyla seçilir
yüksek hâkimler kurulu, üye tamsayısının salt çoğunluğu ile, kendi içinden başkanını ve bölüm başkanlarını seçer
yüksek hâkimler kurulu üyelerinin görev süresi dört yıldır süresi bitenler yeniden seçilebilirler

(40) ve (41) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


yüksek hâkimler kurulu üyeleri, görevleri süresince başka bir iş ve görev alamazlar
yüksek hâkimler kurulunun kuruluşu, çalışma usulleri, bölümleri ve bu bölümlerin görevleriyle, toplantı ve karar yeter sayıları, başkan ve üyelerinin aylık ve ödenekleri kanunla düzenlenir
adalet bakanı, gerekli gördüğü hallerde yüksek hâkimler kurulu toplantılarına başkanlık eder

ii görev ve yetkileri
madde 144- (2091971-1488) (42) yüksek hakimler kurulu, adliye mahkemeleri hakimlerinin özlük işleri hakkında kesin karar verir (bu kararlar aleyhine başka mercilere başvurulamaz)(43)
ancak, disiplin ve meslekten çıkarma cezaları ile ilgili kararların bir defa daha incelenmesini, adalet bakanı veya hakkında karar verilen hakim istiyebilir
bir hakimin her ne sebeple olursa olsun, meslekten çıkarılması hakkındaki karar yüksek hakimler kurulu genel kurulunun salt çoğunluğu ile alınır
adalet bakanı gerekli gördüğü hallerde, bir hakim hakkında disiplin kovuşturması açılmasını yüksek hakimler kurulundan istiyebilir
bir mahkemenin veya bir hakimin kadrosunun kaldırılması veya bir mahkemenin yargı çevresinin değiştirilmesi, yüksek hakimler kurulunun uygun görmesine bağlıdır
hâkimlerin denetimi ve haklarındaki soruşturma, yüksek hâkimler kuruluna bağlı ve sürekli olarak görevli müfettiş hâkimler eliyle yapılır müfettiş hâkimler, hâkim ve cumhuriyet savcıları ile bu mesleklerden sayılanlar arasından yüksek hâkimler kurulunca atanır müfettiş hakimlerin nitelikleri ile atanma usulleri, hakları, ödevleri, ödenek ve yollukları, meslekte ilerlemeleri, haklarında disiplin kovuşturması yapılması ve disiplin cezası uygulanması, hakimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir


d) anayasa mahkemesi


i kuruluş
a) üyelerin seçimi
madde 145- (2091971-1488)(44) anayasa mahkemesi, onbeş asıl ve beş yedek üyeden kuruludur asıl üyelerden dördü yargıtay, üçü danıştay genel kurullarınca kendi başkan ve üyeleriyle cumhuriyet başsavcısı ve başkanun sözcüsü arasından üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir bir üye sayıştay genel kurulunca kendi başkan ve üyeleri arasından aynı usulle seçilir millet meclisi üç, cumhuriyet senatosu iki üye seçer cumhurbaşkanınca da iki üye seçilir cumhurbaşkanı, bu üyelerden birini, askeri yargıtay genel kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla göstereceği üç aday arasından seçer yasama meclisleri bu seçimleri, türkiye büyük millet meclisi üyeleri dışından, üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla yaparlar yasama meclislerinde yapılacak seçimlerde, adaylığa başvurma ve seçim esas ve usulleri kanunla düzenlenir
anayasa mahkemesi, kendi üyeleri arasından, gizli oyla ve salt çoğunlukla, dört yıl için bir başkan ve bir başkanvekili seçer; yeniden seçilmek caizdir

(42), (43) ve (44) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


anayasa mahkemesine asıl veya yedek üye olabilmek için, kırk yaşını doldurmuş bulunmak ve yargıtay, danıştay, askeri yargıtay veya sayıştayda başkanlık, üyelik, başsavcılık, başkanun sözcülüğü veya üniversitelerde hukuk, iktisat ve siyasal bilimler alanlarında en az beş yıl öğretim üyeliği veya onbeş yıl avukatlık yapmış olmak şarttır
anayasa mahkemesine, yargıtay iki, danıştay ile yasama meclislerinin her biri birer yedek üye seçerler yedek üyelerin seçiminde de, asılların seçimindeki usul uygulanır
anayasa mahkemesi üyeleri, resmî veya özel hiçbir görev alamazlar

b) üyeliğin sona ermesi
madde 146- anayasa mahkemesi üyeleri altmış beş yaşında emekliye ayrılırlar
anayasa mahkemesi üyeliği, bir üyenin hâkimlik mesleğinden çıkarılmayı gerektiren bir suçtan dolayı hüküm giymesi halinde kendiliğinden; görevini sağlık bakımından yerine getiremiyeceğinin kesin olarak anlaşılması hâlinde de anayasa mahkemesi üye tamsayısının salt çoğunluğunun kararı ile sona erer

ii görev ve yetkileri
madde 147- (2091971-1488) (45) anayasa mahkemesi, kanunların ve türkiye büyük millet meclisi içtüzüklerinin anayasaya, anayasa değişikliklerinin de anayasada gösterilen şekil şartlarına uygunluğunu denetler
cumhurbaşkanı, bakanlar kurulu üyelerini, yargıtay, danıştay, askerî yargıtay, yüksek hâkimler kurulu ve sayıştay başkan ve üyelerini, cumhuriyet başsavcısını, başkanun sözcüsünü, askeri yargıtay başsavcısını ve kendi üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı yüce divan sıfatiyle yargılar ve anayasa ile verilen diğer görevleri yerine getirir
anayasa mahkemesinin, yüce divan sıfatiyle yargılamasında savcılık görevini cumhuriyet başsavcısı yapar

iii yargılama ve çalışma usûlü
madde 148- (1531973-1699) (46) anayasa mahkemesinin kuruluşu ve yargılama usulleri kanunla; mahkemenin çalışma tarzı ve üyeleri arasındaki işbölümü kendi yapacağı içtüzükle düzenlenir
anayasa mahkemesi, yüce divan sıfatiyle baktığı dâvalar ile siyasî partilerin kapatılması hakkındaki dâvalar dışındaki işleri, dosya üzerinde inceler ancak, gerekli gördüğü hallerde, sözlü açıklamalarını dinlemek üzere ilgilileri çağırır

iv iptâl dâvası
a) dâva hakkı
madde 149-(2091971-1488)(47)cumhurbaşkanı;yasama meclislerindeki siyasî parti
grupları ve türkiye büyük millet meclisinde grubu bulunan siyasî partiler ile son milletvekili
genel seçimlerinde muteber oy sayısının en az yüzde onunu olan siyasi partiler; yasama meclislerinden birinin üye tamsayısının en az altıda biri tutarındaki üyeleri; kendi varlık ve görevlerini ilgilendiren alanlarda yüksek hakimler kurulu, yargıtay, danıştay, askerî yargıtay ve üniversiteler, kanunların veya türkiye büyük millet meclisi içtüzüklerinin veya bunların belirli madde ve hükümlerinin anayasaya aykırılığı iddiasiyle, anayasa mahkemesinde doğrudan doğruya iptâl dâvası açabilirler



(45), (46) ve (47) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


b) dâva açma süresi
madde 150- anayasa mahkemesinde doğrudan doğruya iptâl dâvası açma hakkı, iptâli istenen kanunun veya içtüzüğün resmî gazetede yayınlanmasından başlayarak doksan gün sonra düşer

c) anayasaya aykırılığın diğer mahkemelerde ileri sürülmesi
madde 151- (2091971-1488)(48) bir dâvaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanunun hükümlerini anayasaya aykırı görürse veya taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık iddiasının ciddî olduğu kanısına varırsa, anayasa mahkemesinin bu konuda vereceği karara kadar dâvayı geri bırakır
mahkeme, anayasaya aykırılık iddiasını ciddi görmezse bu iddia, temyiz merciince esas hükümle birlikte karara bağlanır
anayasa mahkemesi, işin kendisine gelişinden başlamak üzere altı ay içinde kararını verir ve açıklar
bu süre içinde karar verilmezse, mahkeme, anayasaya aykırılık iddiasını, kendi kanısına göre çözümliyerek dâvayı yürütür ancak, anayasa mahkemesinin kararı, esas hakkındaki karar kesinleşinceye kadar gelirse, mahkemeler buna uymak zorundadır

vanayasa mahkemesinin kararları
madde 152- (2091971-1488) (49) anayasa mahkemesinin kararları kesindir kararlar, gerekçesi yazılmadan açıklanamaz
anayasa mahkemesince, anayasaya aykırı olduğundan iptâline karar verilen kanun veya içtüzük veya bunların iptâl edilen hükümleri, gerekçeli kararın resmî gazetede yayımlandığı tarihte yürürlükten kalkar gereken hallerde, anayasa mahkemesi, iptâl hükmünün yürürlüğe gireceği tarihi ayrıca kararlaştırabilir bu tarih kararın resmî gazete’de yayımlandığı günden başlayarak bir yılı geçemez
iptal kararı geriye yürümez
anayasa mahkemesi, diğer mahkemelerden gelen anayasaya aykırılık iddiaları üzerine verdiği hükümlerin, olayla sınırlı ve yalnız tarafları bağlayıcı olacağına da karar verebilir
anayasa mahkemesi kararları, resmi gazetede hemen yayımlanır ve devletin yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzel kişileri bağlar


dördüncü kisim
çeşitli hükümler


i devrim kanunlarının korunması
madde 153- bu anayasanın hiçbir hükmü, türk toplumunun çağdaş uygarlık seviyesine erişmesi ve türkiye cumhuriyetinin lâiklik niteliğini koruma amacını güden aşağıda gösterilen devrim kanunlarının, bu anayasanın halkoyu ile kabûl edildiği tarihte yürürlükte bulunan hükümlerinin anayasaya aykırı olduğu şeklinde anlaşılamaz ve yorumlanamaz:
1 3 mart 1340 tarihli ve 430 sayılı tevhidi tedrisat kanunu;
2 25 teşrinisâni 1341 tarihli ve 671 sayılı şapka iktisası hakkında kanun;

(48) ve (49) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


3 30 teşrinisâni 1341 tarihli ve 677 sayılı tekke ve zaviyelerle türbelerin seddine ve türbedarlıklar ile bir takım unvanların men ve ilgasına dair kanun;
4 17 şubat 1926 tarihli ve 743 sayılı türk kanunu medenîsiyle kabûl edilen, evlenme akdinin evlendirme memuru tarafından yapılacağına dair medenî nikah esası ile aynı kanunun 110 uncu maddesi hükmü;
5 20 mayıs 1928 tarihli ve 1288 sayılı beynelmilel erkamın kabûlü hakkında kanun;
6 1 teşrinisâni 1928 tarihli ve 1353 sayılı türk harflerinin kabûl ve tatbiki hakkında kanun;
7 26 teşrinisâni 1934 tarihli ve 2590 sayılı efendi, bey, paşa gibi lâkap ve unvanların kaldırıldığına dair kanun;
8 3 kânunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayılı bazı kisvelerin giyilemiyeceğine dair kanun

ii diyanet işleri başkanlığı
madde 154- genel idare içinde yer alan diyanet işleri başkanlığı özel kanununda gösterilen görevleri yerine getirir


beşinci kisim
geçici hükümler


i tbmm’nin seçilmesi ve toplanması
a) millet meclisi ve cumhuriyet senatosu seçimlerinin birlikte yapılacağı; ilk toplantı günü
geçici madde 1- bu anayasaya göre kurulan millet meclisiyle cumhuriyet senatosunun seçimleri aynı günde yapılır
seçim sonucunun yüksek seçim kurulunca ilânını tâkibeden beşinci gün, her iki meclis kendiliğinden, ankara’da türkiye büyük millet meclisi binasında saat 1500’de birlikte toplanır bu toplantıya en yaşlı milletvekili başkanlık eder bu toplantıda, önce cumhuriyet senatosu üyeleri ve sonra milletvekilleri andiçerler

b) cumhuriyet senatosunun kurulması
geçici madde 2- bu anayasa göre kurulacak cumhuriyet senatosunun ilk genel seçimleri, genel oyla seçilecek olan bütün üyelikler için yapılır
cumhuriyet senatosu, cumhurbaşkanınca seçilmesi gereken onbeş üyenin seçiminden önce hukuki varlık kazanır cumhurbaşkanı, bu üyeleri, kendi seçiminden başlayarak bir ay içinde seçer

c) geçici içtüzük
geçici madde 3- bu anayasa göre kurulan türkiye büyük millet meclisinin, millet meclisinin ve cumhuriyet senatosunun toplantı ve çalışmaları için, kendi içtüzükleri yapılıncaya kadar, türkiye büyük millet meclisinin 27 ekim 1957 tarihinden önce yürürlükte olan içtüzüğü hükümleri uygulanır

ii kurucu meclis, milli birlik komitesi ve temsilciler meclisinin hukukî varlıklarının sona ermesi; devrim tasarrufları
geçici madde 4- bu anayasaya göre kurulan türkiye büyük millet meclisinin toplanmasıyla, 20 nisan 1340 tarihli ve 491 sayılı teşkilâtı esasiye kanununa ve 12 haziran 1960 tarihli ve 1 sayılı kanunla 13 aralık 1960 tarihli ve 157 sayılı kanuna göre kurulan kurucu meclisin, millî birlik komitesinin ve temsilciler meclisinin hukukî varlıkları sona erer ve bunlar kendiliğinden dağılmış olurlar
27 mayıs 1960 tarihinden itibaren kurucu meclisin toplandığı 6 ocak 1961 tarihine kadar yasama yetkisini ve yürütme görevini türk milleti adına kullanmış bulunan milli birlik komitesinin ve devrim hükümetlerinin karar ve tasarruflarından ve bunların, idarece veya yetkili kılınan organ ve mercilerce uygulanmasından dolayı, karar alanlar, tasarrufta bulunanlar ve uygulıyanlar hakkında cezaî veya malî veya hukukî sorumluluk iddiası ileri sürülemez ve bu maksatla herhangi bir yargı merciine başvurulamaz
normal demokratik rejimi bütün teminatı ile kurmak amacıyla gerçekleştirilen ve yürütülen 27 mayıs 1960 devrim tarihinden 6 ocak 1961 tarihine kadar çıkarılan kanunlar, türkiye cumhuriyetinin diğer kanunlarının değiştirilmesi ve kaldırılmasında uygulanan kurallara göre değiştirilebilir veya kaldırılabilir ancak, bunlar hakkında anayasaya aykırılık iddiasıyla, anayasa mahkemesinde iptal davası açılamıyacağı gibi, itiraz yoluyla dahi mahkemelerde anayasaya aykırılık iddiası ileri sürülemez
27 mayıs 1960 dan 6 ocak 1961 tarihine kadar çıkarılan kanunların, yapılmış tasarrufların ve alınmış kararların değiştirilmesi veya kaldırılması hallerinde de 2’nci fıkra hükmü saklıdır

iii cumhurbaşkanı seçimi
geçici madde 5- türkiye büyük millet meclisi üyelerinin and içtikleri toplantının ertesi günü cumhurbaşkanı seçimi yapılır
cumhurbaşkanının seçilmesiyle, 12 haziran 1960 tarihli ve 1 sayılı kanunla kabul edilmiş olan devlet başkanının görevi kendiliğinden sona erer

iv bakanlar kurulunun kurulması
geçici madde 6- bu anayasanın 102 nci maddesine göre yeni bakanlar kurulunca, 12 haziran 1960 tarihli ve 1 sayılı kanuna göre kurulan ve iş başında olan bakanlar kurulunun görevi kendiliğinden sona erer

v anayasanın kabul ettiği organ, kurum ve kurullar
a) yeni organ, kurum ve kurulların kurulması
geçici madde 7- bu anayasa ile kabûl edilmiş olan yeni organ, kurum ve kurulların kuruluş ve işleyişleriyle ilgili kanunlar, türkiye büyük millet meclisinin ilk toplantısından başlıyarak en geç altı ay içinde ve bu anayasa ile konulması emredilen diğer kanunlar da en geç iki yıl içinde çıkarılır

b) eski organ, kurum ve kurulların durumu
geçici madde 8- bu anayasaya göre kurulacak organ, kurum ve kurullar, kuruluş kanunları yürürlüğe konularak görevlerine başlayıncaya kadar, bu konulardaki hükümlerin uygulanmasına devam olunur

c) eski kanunların anayasaya aykırılığı iddiası
geçici madde 9- anayasa mahkemesinin görevine başladığının resmi gazeteyle yayınlanmasından önce, mahkemelerde kanunların anayasaya aykırılığı iddiası ileri sürülemez ve mahkemelerce de kanunların anayasaya aykırılığına dayanılarak karar verilemez
anayasa mahkemesinin görevine başladığı tarihte yürürlükte olan herhangi bir kanun hakkında, bu anayasaya aykırılığı iddiasıyla iptâl dâvası açılabilir bu halde iptâl dâvası açma hakkı, anayasa mahkemesinin görevine başladığının resmi gazeteyle yayımlandığı tarihten itibaren altı ay sonra düşer

vi ilk cumhuriyet senatosunda adçekme
geçice madde 10- cumhuriyet senatosunun genel oyla ve cumhurbaşkanınca seçilen üyelerinin yenilenmesi hakkındaki 73 üncü maddesinin 2 nci fıkrası hükmünün uygulanmasını sağlamak amacıyla, bunların seçiminden iki yıl sonra yapılacak seçimlerle yenilenecek olanları tesbit etmek üzere, bu seçimden iki ay önce adçekmeye başvurulur; dört yıl sonra yapılacak seçimle yenilenecek olan üyelerin tesbiti için, aynı esasa uyularak adçekelir; ancak, ikinci yıl sonunda seçilmiş olan üyeler bu adçekmeye girmez
cumhuriyet senatosu başkanı hakkında adçekme işlemi uygulanmaz
ilk cumhuriyet senatosu seçiminden iki ve dört yıl sonra yapılacak seçimler hakkında da, cumhuriyet senatosu seçimleriyle ilgili kanun hükümleri uygulanır

devamı

vii affedilenlerin seçilme yeterliği
geçici madde 11- (50)

yenileme seçiminin geriye bırakılması
geçici madde 12- (51) 7 haziran 1970 tarihinde yapılması gereken cumhuriyet senatosu yenileme seçimleri, anayasanın 73 üncü maddesinde yapılan değişiklik sebebiyle geriye bırakılmıştır

geçici madde 13- (52) cumhuriyet senatosu üyelerinden üçte birinin yenilenmesi ve cumhuriyet senatosu ile millet meclisinde boş bulunan üyelikler için 10 ekim 1971 gününde yapılacak seçimler, 12 ekim 1973’de yapılması gereken milletvekilleri genel seçimiyle birlikte yapılmak üzere ertelenmiştir cumhuriyet senatosu üyelerinden süresi dolanların üyelik sıfatları, seçim yapılıncaya kadar devam eder
cumhurbaşkanınca seçilen üyelerden süresi dolanlar hakkında 73 üncü maddenin 5 inci fıkrası hükmü uygulanmaya devam olunur

geçici madde 14- (52) bu anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girdiği tarihte yargıtay birinci başkanlığı ile cumhuriyet başsavcılığı görevlerinde bulunanlardan bu görevlerde 4 yılını doldurmuş olanların yerleri için, yürürlük tarihinden itibaren bir ay içinde yeni seçim yapılır
yargıtayın kuruluşu, işleyişi, başkan ve üyelerinin ve diğer mensuplarının nitelikleri ve ikinci başkanlarının seçim usulleri hakkındaki kanun, anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren altı ay içinde çıkarılır bu kanunun yürürlüğe girdiği tarihte, yargıtay ikinci başkanlığında dört yılını doldurmuş olanların yerleri için, yürürlük tarihinden itibaren bir ay içinde yeni seçim yapılır

geçici madde 15- (52) bu anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girdiği tarihte danıştay başkanlığı ve başkanun sözcülüğü görevlerinde bulunanlardan bu görevlerde dört yılını doldurmuş olanların yerleri için yürürlük tarihinden itibaren bir ay içinde yeni seçim yapılır
anayasanın 114 ve 140 ıncı maddelerinde yapılan değişiklik gereğince, 521 sayılı danıştay kanunu, anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren altı ay içinde değiştirilir bu kanunun yürürlüğe girdiği tarihte danıştay daire başkanlığında dört yılını doldurmuş olanların yerleri için, yürürlük tarihinden itibaren bir ay içinde seçim yapılır

(50), (51) ve (52) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


danıştay başkanlığı ile başkanun sözcülüğüne ve daire başkanlığına yeniden seçilemeyenler danıştay üyesi olurlar

geçici madde 16- (52) bu anayasa değişikliğinin yürürlüğe girdiği tarihte yargıtay ikinci cumhuriyet başsavcılığı veya yargıtay cumhuriyet savcılığı görevlerinde bulunanlar yargıtay üyesi olurlar
bunlara ait kadrolar da yargıtaya, üye kadrosu olarak geçer
45 sayılı yüksek hakimler kurulu kanununda gerekli değişiklikler yapılıncaya kadar, cumhuriyet başsavcılığı bölümleriyle yüksek savcılar genel kurulu ve bölümleri ve bunlara mensubolanlar görevlerine devam ederler

geçici madde 17- (52) anayasanın 46 ve 119 uncu maddelerinde yapılan değişikliklerin yürürlüğe girdiği tarihte 624 sayılı kanuna dayanılarak kurulmuş olan kamu hizmetlileri sendikalarının faaliyeti sona erer
kamu hizmetlileri kuruluşlarının kuruluşuna ve sendikaların varlıklarının bu kuruluşlara intikâline ait hükümler kanunla düzenlenir kanun, anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren altı ay içinde çıkarılır

geçici madde 18- (52) türkiye cumhuriyeti anayasasının 134, 138, 140 ve 141 inci maddeleri gereğince, askerî yargı ile ilgili kanunlar, bu kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren altı ay içinde değiştirilir
yukarıdaki fıkraya göre çıkarılacak yeni kanunların gerektirdiği seçim ve atamalar, bu kanunların yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir ay içinde yapılır

geçici madde 19- (52) türkiye cumhuriyeti anayasasının 137 nci maddesinde sözü geçen yüksek savcılar kurulunun kuruluşu ve çalışma usulleri ile ilgili kanun, bu anayasa değişikliğinin yürürlüğe girmesinden itibaren altı ay içinde çıkarılır
yukarıdaki fıkrada belirtilen kanunun yürürlüğe girmesine kadar 2556 ve 45 sayılı kanunların değişiklik ve ekleriyle birlikte uygulanmasına devam olunur

geçici madde 20- (52) 45 sayılı yüksek hâkimler kurulu kanunu, türkiye cumhuriyeti anayasasının 143 ve 144 üncü maddelerinde yapılan değişiklik gereğince, bu değişikliğin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren altı ay içinde değiştirilir
yüksek hâkimler kurulunun mevcut üyelerinin görev süresi, 45 sayılı yüksek hâkimler kurulu kanununun değişik şekline göre yapılacak seçim sonuçlarının kesinleşmesi tarihine kadar devam eder

geçici madde 21- (52) türkiye cumhuriyeti anayasasında yapılan değişiklikler veya bu anayasaya eklenen hükümler gereğince kanunlarda yapılması zorunlu olan ve geçici 13,14,15,16,17,18 ve 19 uncu maddelerin kapsamı dışında kalan diğer kanunlar ve kanun değişiklikleri, bu anayasa değişikliklerinin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde tamamlanır

geçici madde 22- (53) sıkıyönetimin kaldırdığı tarihte sıkıyönetim mahkemelerinde görülmekte bulunan dâvalar sonuçlandırılıncaya kadar bu mahkemelerin görev ve yetkileri

(52) ve (53) no’lu dipnotlar anayasa metninin sonundadır


devam eder kamu dâvası açılmamış dosyalar ile duruşmanın tatiline karar verilmiş dâvalar durumlarına, niteliklerine ve kanun hükümlerine göre görevli ve yetkili mercilere verilir

geçici madde 23- (53) 1 kasım 1972 tarihinde tbmm’de grubu bulunup da 30 mart 1973 tarihine kadar grubunu muhafaza etmiş ve milletvekili genel seçimlerine katılma niteliği kazanmış olan siyasî partilere de anayasanın 56 ncı maddesindeki şartlar aranmaksızın, kanunun öngördüğü ölçüye göre devletçe yardım yapılır


altinci kisim
son hükümler


i anayasa değiştirilmesi
madde 155- anayasanın değiştirilmesi, türkiye büyük millet meclisi üye tam sayısının en az üçte biri tarafından yazıyla teklif edilebilir anayasanın değiştirilmesi hakkındaki teklifler ivedilikle görüşülemez değiştirme teklifinin kabûlü, meclislerin ayrı ayrı üye tamsayılarının üçte iki çoğunluğunun oyuyla mümkündür
anayasanın değiştirilmesi hakkındaki tekliflerin görüşülmesi ve kabûlü, 1 inci fıkradaki kayıtlar dışında, kanunların görüşülmesi ve kabulü, 1 inci fıkradaki kayıtlar dışında, kanunların görüşülmesi ve kabulü hakkındaki hükümlere tabidir

ii başlangıç ve kenar başlıklar
madde 156- bu anayasanın dayandığı temel görüş ve ilkeleri belirten başlangıç kısmı, anayasa metnine dâhildir
madde kenar başlıkları, sadece ilgili oldukları maddelerin konusunu ve maddeler arasındaki sıralanma ve bağlantıyı gösterir bu başlıklar, anayasa metninden sayılmaz

iii anayasanın yürürlüğe girmesi
madde 157- bu anayasa, halkoyuna sunulup, kabûl edilince türkiye cumhuriyetinin anayasası olur ve halkoyu sonuçlarıyla beraber derhal resmi gazetede yayınlanır
bu anayasanın türkiye büyük millet meclisinin kuruluşu, seçimi ve toplanması ile ilgili hükümleri, 1 inci fıkraya göre yayınlanması ile; diğer hükümleri, türkiye büyük millet meclisinin seçilmesi ile, geçici maddelerde belirtilen esaslara göre yürürlüğe girer




(53) no’lu dipnot anayasa metninin sonundadır





n o t :
anayasada yedi kez değişiklik yapılmıştır:

1)1188 sayılı ve 6111969 günlü kanun (rg 12111969 – 13349)
2) 1254 sayılı ve 1741970 günlü kanun (rg 2241970 – 13478)
3) 1255 sayılı ve 1741970 günlü kanun (rg 2241970 – 13478)
4) 1421 sayılı ve 3061971 günlü kanun (rg 271970 – 13883)
5) 1488 sayılı ve 2091971 günlü kanun (rg 2291971 – 13964)
6) 1699 sayılı ve 1531973 günlü kanun (rg 2031973 – 14482)
7) 1801 sayılı ve 1641974 günlü kanun (rg 2241974 – 14866)





dipnotlar


(1) maddenin ilk şekli:
mtemel hakların özü
madde 11- temel hak ve hürriyetler, anayasanın sözüne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla sınırlanabilir
kanun, kamu yararı, genel ahlâk, kamu düzeni, sosyal adâlet ve millî güvenlik gibi sebeplerle de olsa bir hakkın ve hürriyetin özüne dokunamaz

(2) maddenin ilk şekli:
madde 15- özel hayatın gizliliğine dokunulamaz adlî kovuşturmanın gerektirdiği istisnalar saklıdır

(3) maddenin ilk şekli:
madde 19- herkes, vicdan ve dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir
kamu düzenine veya genel ahlâka veya bu amaçlarla çıkarılan kanunlara aykırı olmıyan ibâdetler, dinî âyîn ve törenler serbesttir
kimse, ibâdete, dini âyîn ve törenlere katılmaya, dinî inanç ve kanaatlarını açıklamaya zorlanamaz kimse, dinî inanç ve kanaatlarından dolayı kınanamaz
din eğitim ve öğrenimi, ancak kişilerin kendi isteğine ve küçüklerin de kanuni temsilcilerinin isteğine bağlıdır
kimse, devletin sosyal, iktisâdî, siyasî veya hukûkî temel düzenini, kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasî veya şahsî çıkar veya nüfuz sağlama amacıyla, her ne suretle olursa olsun, dinî veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz bu yasak dışına çıkan veya başkasını bu yolda kışkırtanlar kanuna göre cezalandırılır; dernekler, yetkili mahkemece ve siyasî partiler anayasa mahkemesince temelli kapatılır

(4) maddenin ilk şekli:
madde 22- basın hürdür; sansür edilemez
devlet, basın ve haber alma hürriyetini sağlıyacak tedbirleri alır
basın ve haber alma hürriyeti, ancak millî güvenlik veya genel ahlâkı korumak, kişilerin haysiyet, şeref ve haklarına tecavüzü, suç işlemeye kışkırtmayı önlemek ve yargı görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesini sağlamak için kanunla sınırlanabilir
yargı görevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesi için, kanunla belirtilecek sınırlar içinde hâkim tarafından verilecek kararlar saklı olmak üzere, olaylar hakkında yayın yasağı konamaz
türkiye’de yayımlanan gazete ve dergilerin toplatılması, bu tedbirlerin uygulanacağını kanunun açıkça gösterdiği suçların işlenmesi halinde ve ancak hâkim kararıyla olabilir
türkiye’de yayımlanan gazete ve dergiler, ancak 57 nci maddede belirtilen fiillerden mahkûm olma halinde mahkeme kararıyla kapatılabilir

(5) maddenin ilk şekli:
madde 26- kişiler ve siyasî partiler, kamu tüzel kişileri elindeki basın dışı haberleşme ve yayın araçlarından faydalanma hakkına sahiptir bu faydalanmanın şartları ve usûlleri, demokratik esaslara ve hakkaniyet ölçülerine uygun olarak kanunla düzenlenir kanun, halkın bu araçlarla haber almasını, düşünce ve kanaatlara ulaşmasını ve kamu oyunun serbestçe oluşumunu köstekleyici kayıtlamalar koyamaz

(6) maddenin ilk şekli:
madde 29- herkes, önceden izin almaksızın dernek kurma hakkına sahiptir bu hak, ancak kamu düzenini veya genel ahlakı korumak için kanunla sınırlanabilir

(7) maddenin ilk şekli:
madde 30- suçluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan kişiler, ancak kaçmayı veya delillerin yok edilmesini veya değiştirilmesini önlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunla gösterilen diğer hallerde hâkim kararıyla tutuklanabilir tutukluluğun devamına karar verilebilmesi aynı şartlara bağlıdır
yakalama, ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir; bunun şartlarını kanun gösterir
yakalanan veya tutuklanan kimselere, yakalama veya tutuklama sebeplerinin ve haklarındaki iddiaların yazılı olarak hemen bildirilmesi gerekir
yakalanan veya tutuklanan kimse, tutulma yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç, yirmidört saat içinde hakim önüne çıkarılır ve bu süre geçtikten sonra hakim kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun kılınamaz yakalanan veya tutuklanan kimse, hakim önüne çıkarılınca durum hemen yakınlarına bildirilir
bu esaslar dışında işleme tabi tutulan kimselerin uğrayacakları her türlü zararlar kanuna göre devletçe ödenir

(8) bu fıkra 1488 sayılı kanunla eklenmiş ve 1699 sayılı kanunla değiştirilmiştir
1488 sayılı kanunla eklenen fıkra metni:
“yakalanan veya tutuklanan kimse tutuklama yerine en yakın mahkemeye gönderilmesi için gerekli süre hariç kırksekiz saat ve kanunun açıkca belli ettiği hallerde toplu olarak işlenen suçlarda yedi gün içinde hâkim önüne çıkarılır ve bu süre geçtikten sonra hâkim kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun kılınamaz yakalanan veya tutuklanan kimse, hâkim önüne çıkarılınca durum hemen yakınlarına bildirilir”

(9) bu fıkra, 1488 sayılı kanunla eklenmiştir

(10) maddenin ilk şekli:
madde 32- hiç kimse, tabii hâkiminden başka bir merci önüne çıkarılamaz
bir kimseyi tabii hâkiminden başka bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz


(11) maddenin ilk şekli:
madde 38- devlet ve kamu tüzel kişileri, kamu yararının gerektirdiği hallerde, gerçek karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların, kanunda gösterilen esas ve usullere göre, tamamını veya bir kısmını kamulaştırmaya veya bunlar üzerinde idari irtifaklar kurmaya yetkilidir
çiftçinin topraklandırılması, ormanların devletleştirilmesi, yeni orman yetiştirilmesi ve iskân projelerinin gerçekleştirilmesi amaçlarıyla kamulaştırılan toprak bedellerinin ödeme şekli kanunla gösterilir kanunun taksitle ödemeyi öngördüğü hallerde, ödeme süresi on yılı aşamaz bu takdirde taksitler eşit olarak ödenir ve kanunla gösterilen faiz haddine bağlanır
kamulaştırılan topraktan o toprağı doğrudan doğruya işleten çiftçinin hakkaniyetli ölçüler içerisinde geçinebilmesi için zaruri olan ve kanunla gösterilen kısmının ve küçük çiftçinin kamulaştırılan toprağının bedeli herhalde peşin ödenir

(12) [] arasındaki bir ve ikinci fıkralar anayasa mahkemesinin 12101976 gün ve e1976/38, k1976/46 sayılı kararı ile iptal edilmiştir (rg 2011977-15825m)

(13) maddenin ilk şekli:
madde 46- çalışanlar ve işverenler, önceden izin almaksızın, sendikalar ve sendika birlikleri kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten ayrılma hakkına sahiptirler
işçi niteliği taşımayan kamu hizmeti görevlilerinin bu alandaki hakları kanunla düzenlenir
sendika ve sendika birliklerinin tüzükleri, yönetim ve işleyişleri demokratik esaslara aykırı olamaz

(14) maddenin ilk şekli:
madde 56- vatandaşlar, siyasî parti kurma ve usûlüne göre partilere girme ve çıkma hakkına sahiptir
siyasî partiler, önceden izin almadan kurulur ve serbestçe faaliyette bulunurlar
siyasî partiler, ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır

(15) maddenin ilk şekli:
madde 57- siyasî partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetleri, insan hak ve hürriyetlerine dayanan demokratik ve lâik cumhuriyet ilkelerine ve devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezliği temel hükmüne uygun olmak zorundadır bunlara uymıyan partiler temelli kapatılır siyasî partiler, gelir kaynakları ve giderleri hakkında anayasa mahkemesine hesap verirler
partilerin iç çalışmaları, faaliyetleri, anayasa mahkemesine ne suretle hesap verecekleri ve bu mahkemece malî denetimlerinin nasıl yapılacağı, demokrasi esaslarına uygun olarak kanunla düzenlenir
siyasî partilerin kapatılması hakkındaki davalara anayasa mahkemesinde bakılır ve kapatma kararı ancak bu mahkemece verilir

(16) maddenin ilk şekli:
v milli savunma hak ve ödevi
madde 60- yurt savunmasına katılma, her türkün hakkı ve ödevidir bu ödev ve askerlik yükümü kanunla düzenlenir


(17) maddenin ilk şekli:
madde 61- herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, malî gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür
vergi, resim ve harçlar ve benzeri maîi yükümler ancak kanunla konulur

(18) maddenin ilk şekli:
madde 64- kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak, devletin bütçe ve kesin hesap kanun tasarılarını görüşmek ve kabul etmek, para basılmasına, genel ve özel af ilanına, mahkemelerce verilip kesinleşen ölüm cezalarının yerine getirilmesine karar vermek, türkiye büyük millet meclisinin yetkilerindendir

(19) bu maddenin 2 fıkrasında yer alan “affa uğramış olsalar da” deyimi, 1188 sayılı kanunla maddeden çıkarılmıştır bu değişiklik anayasa mahkemesinin e70/1, k70/31 sayılı ve 1661970 günlü kararı ile şekil yönünden iptal edilmiştir 1801 sayılı kanun ile sözkonusu deyim yeniden madde metninden çıkarılmıştır

(20) maddenin ilk şekli:
madde 73- cumhuriyet senatosu üyeliğinin süresi altı yıldır süresi biten üyeler yeniden seçilebilir
cumhuriyet senatosunun genel oyla ve cumhurbaşkanınca seçilen üyelerinin üçte biri her iki yılda bir yenilenir
cumhurbaşkanınca seçilen üyelerin süresi biter veya bu üyeliklerde herhangi bir sebeple boşalma olursa, cumhurbaşkanı, bir ay içinde yeni üyeleri seçer
boşalan bir üyeliğe seçilen kimse, yerine seçildiği üyenin süresini tamamlar

(21) maddenin ilk şekli:
madde 82- türkiye büyük millet meclisi üyelerinin ödenek ve yollukları kanunla düzenlenir ödeneğin aylık tutarı birinci derecedeki devlet memurunun aylığını; yolluk da ödeneğin yarısını aşamaz
ödenek ve yollukların en çok üç aylığı önceden ödenebilir
türkiye büyük millet meclisi üyelerinin aylık ve ödeneklerine her ne suretle olursa olsun yapılacak zam ve ilaveler, ancak bu zam ve ilaveleri takibeden milletvekilleri genel seçiminden sonra uygulanır

(22) maddenin ilk şekli:
madde 89- gensoru yetkisi yalnız millet meclisinindir
milletvekillerince veya bir siyasi parti grubunca verilen gensoru önergesinin gündeme alınıp alınmayacağı, verilişinden sonraki ilk birleşimde görüşülür bu görüşmede, ancak önerge sahibi veya önerge sahiplerinden biri, siyasi parti grupları adına birer milletvekili, bakanlar kurulu adına başbakan veya bir bakan konuşabilir
gündeme alma kararı ile birlikte gensorunun görüşülme günü de belli edilir
gensorunun görüşülmesi, gündeme alma kararı tarihinden başlayarak iki gün geçmedikçe yapılamaz ve yedi günden sonraya bırakılamaz
gensoru görüşmeleri sırasında üyelerin verecekleri gerekçeli güvensizlik önergeleri veya bakanlar kurulunun güven isteği, bir tam gün geçtikten sonra oylanır
bakanlar kurulunun veya bir bakanın düşürülebilmesi, üye tamsayısının salt çoğunluğuyla olur

(23) maddenin ilk şekli:
madde 110- başkomutanlık, türkiye büyük millet meclisinin mânevî varlığından ayrılmaz ve cumhurbaşkanı tarafından temsil olunur millî güvenliğin sağlanmasından ve silahlı kuvvetlerin savaşa hazırlanmasından, türkiye büyük millet meclisine karşı, bakanlar kurulu sorumludur
genelkurmay başkanı, silahlı kuvvetlerin komutanıdır
genelkurmay başkanı, bakanlar kurulunun teklifi üzerine, cumhurbaşkanınca atanır; görev ve yetkileri kanunla düzenlenir genelkurmay başkanı, bu görev ve yetkilerinden dolayı başbakana karşı sorumludur

(24) maddenin ilk şekli:
madde 111- milli güvenlik kurulu kanunun gösterdiği bakanlar ile genelkurmay başkanı ve kuvvet temsilcilerinden kuruludur
milli güvenlik kuruluna cumhurbaşkanı başkanlık eder; bulunmadığı zaman, bu görevi başbakan yapar
milli güvenlik kurulu, millî güvenlik ile ilgili kararların alınmasında ve koordinasyonun sağlanmasında yardımcılık etmek üzere, gerekli temel görüşleri bakanlar kuruluna bildirir

(25) maddenin ilk şekli:
c) yargı denetimi
madde 114- idarenin hiçbir eylem ve işlemi, hiçbir halde, yargı mercilerinin denetimi dışında bırakılamaz
idarenin işlemlerinden dolayı açılacak davalarda süre aşımı, yazılı bildirim tarihinden başlar
idare, kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlüdür

(26) maddenin ilk şekli:
c) memurların siyasi partilere girememesi
madde 119- memurlar ve kamu iktisadi teşebbüslerinin yönetim ve denetim işlerinde çalışanlar ve kamu yararına çalışan derneklerden özel gelir kaynakları ve özel imkanları kanunla sağlanmış olanların merkez kurullarında görev alanlar, siyasi partilere üye olamazlar memurlar ve kamu iktisadi teşebbüslerinde çalışanlar, görevlerini yerine getirirken, vatandaşlar arasında siyasi kanaatlarından dolayı herhangi bir ayırım yapamazlar
bu esaslara aykırı hareketleri mahkeme hükmiyle sabit olanlar, kamu hizmetinden temelli çıkarılır


(27) maddenin ilk şekli:
iv özerk kuruluşlar
madde 120- üniversiteler, ancak devlet eliyle ve kanunla kurulur üniversiteler, bilimsel ve idari özerkliğe sahip kamu tüzel kişileridir üniversiteler, kendileri tarafından seçilen yetkili öğretim üyelerinden kurulu organları eliyle yönetilir ve denetlenir; özel kanuna göre kurulmuş devlet üniversiteleri hakkındaki hükümler saklıdır
üniversite organları, öğretim üyeleri ve yardımcıları, üniversite dışındaki makamlarca, her ne suretle olursa olsun, görevlerinden uzaklaştırılamazlar
üniversite öğretim üyeleri ve yardımcıları serbestçe araştırma ve yayında bulunabilirler
üniversitelerin kuruluş ve işleyişleri, organları ve bunların seçimleri, görev ve yetkileri, öğretim ve araştırma görevlerinin üniversite organlarınca denetlenmesi, bu esaslara göre kanunla düzenlenir
siyasi partilere üye olma yasağı, üniversite öğretim üyeleri ve yardımcıları hakkında uygulanmaz ancak, bunlar partilerin genel merkezleri dışında yönetim görevi alamazlar

(28) maddenin ilk şekli:
madde 121- radyo ve televizyon istasyonlarının idaresi, özerk kamu tüzel kişiliği halinde, kanunla düzenlenir
her türlü radyo ve televizyon yayımları, tarafsızlık esaslarına göre yapılır
radyo ve televizyon idaresi, kültür ve eğitime yardımcılık görevinin gerektirdiği yetkilere sahip kılınır
devlet tarafından kurulan veya devletten mali yardım alan haber ajanslarının tarafsızlığı esastır

(29) maddenin ilk şekli:
b) sıkıyönetim
madde 124- savaş hali, savaşı gerektirecek bir durumun başgöstermesi, ayaklanma olması veya vatan ve cumhuriyete karşı kuvvetli ve eylemli bir kalkışma olduğunu gösterir kesin belirtilerin meydana çıkması sebebiyle, bakanlar kurulu, süresi bir ayı aşmamak üzere, yurdun bir veya birden fazla bölgesinde veya her yerinde sıkıyönetim ilan edebilir ve bunu hemen, türkiye büyük millet meclisinin onamasına sunar meclis, gerekli gördüğü zaman,sıkıyönetim süresini kısaltabileceği gibi, tamamiyle de kaldırabilir meclisler toplanık değilse, hemen toplantıya çağırılır
sıkıyönetimin her defasında iki ayı aşmamak üzere uzatılması, türkiye büyük millet meclisinin kararına bağlıdır bu kararlar, meclislerin birleşik toplantısında alınır
sıkıyönetim veya genel olarak savaş halinde, hangi hükümlerin uygulanacağı ve işlemlerin nasıl yürütüleceği, hürriyetlerin nasıl kayıtlanacağı veya durdurulacağı kanunla gösterilir

(30) maddenin ilk şekli:
ii sayıştay; kamu iktisadi teşebbüslerinin denetlenmesi
madde 127- sayıştay, genel ve katma bütçeli dairelerin bütün gelir ve giderleri ile mallarını türkiye büyük millet meclisi adına denetlemek ve sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini yapmakla görevlidir
sayıştayın kuruluşu, işleyişi, denetim usulleri, mensuplarının nitelikleri, atanmaları, ödev ve yetkileri, hakları ve yükümleri ve diğer özlük işleri, başkan ve üyelerinin teminatı kanunla düzenlenir
kamu iktisadi teşebbüslerinin türkiye büyük millet meclisince denetlenmesi kanunla düzenlenir

(31) maddenin ilk şekli:
c) ormanların korunması ve geliştirilmesi
madde 131- devlet, ormanların korunması ve ormanlık sahaların genişletilmesi için gerekli kanunları koyar ve tedbirleri alır bütün ormanların gözetimi devlete aittir
devlet ormanları, kanuna göre devletçe yönetilir ve işletilir devlet ormanlarının mülkiyeti, yönetimi ve işletilmesi özel kişilere devrolunamaz bu ormanlar, zamanaşımıyla mülk edinilemez ve kamu yararı dışında irtifak hakkına konu olamaz
ormanlara zarar verebilecek hiçbir faaliyet ve eyleme müsaade edilemez
ormanlar içinde veya hemen yakınında oturan halkın kalkındırılması ve ormanı koruma bakımından gerekirse, başka yere yerleştirilmesi kanunla düzenlenir
yanan ormanların yerinde yeni orman yetiştirilir ve bu yerlerde başka çeşit tarım ve hayvancılık yapılamaz
orman suçları için genel af çıkarılamaz; ormanların tahribine yol açacak hiçbir siyasi propaganda yapılamaz

(32) maddenin ilk şekli:
madde 134- hâkimlerin nitelikleri, atanmalar, hakları ve ödevleri, aylık ve ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, görevlerinin veya görev yerlerinin geçici veya sürekli olarak değiştirilmesi, haklarında disiplin kovuşturması açılması ve disiplin cezası verilmesi, görevleriyle ilgili suçlarından dolayı soruşturma yapılmasına ve yargılanmalarına karar verilmesi, meslekten çıkarılmayı gerektiren suçluluk veya yetersizlik halleri ve diğer özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı esasına göre, kanunla düzenlenir
hakimler altmışbeş yaşını bitirinceye kadar hizmet görürler askeri hakimlerin yaş haddi kanunla belli edilir
hakimler, kanunla belirtilenlerden başka, genel ve özel hiçbir görev alamazlar

(33) maddenin ilk şekli:
madde 136- mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenlenir

(34) maddenin ilk şekli:
madde 137- kanun, cumhuriyet savcılarının ve kanun sözcülerinin özlük işlerinde ve görevlerini yapmalarında teminat sağlayıcı hükümler koyar
cumhuriyet başsavcısı, baş kanun sözcüsü ve askeri yargıtay başsavcısı, yüksek mahkemeler hakimleri hakkındaki hükümlere tabidir

(35) bu hüküm anayasa mahkemesinin 2791977 gün ve e1977/82 k 1977/117 sayılı kararı ile iptal edilmiştir (rg 1411978-16169)

(36) maddenin ilk şekli:
madde 138- askeri yargı, askeri mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafından yürütülür bu mahkemeler, asker kişilerin askeri olan suçlarıyla, bunların asker kişiler aleyhine veya askeri mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler
askeri mahkemeler, asker olmayan kişileri, ancak özel kanunda belirtilen askeri suçlarından dolayı yargılarlar
askeri mahkemelerin, savaş veya sıkıyönetim hallerinde hangi suçlar ve hangi kişiler bakımından yetkili olduğu kanunla gösterilir
askeri mahkemelerde üyelerin çoğunluğunun hakimlik niteliğine sahib olması şarttır
askeri yargı organlarının kuruluşu, işleyişi, askeri hakimlerin özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı hakimlik teminatı ve askerlik hizmetinin gereklerine göre özel kanunla düzenlenir

(37) bu fıkra 1699 sayılı kanunla konmuştur bu cümle anayasa mahkemesinin 1541975 gün ve e73/19, k75/87 sayılı kararı ile iptal edilmiştir (resmi gazete 2621976-1551)

(38) maddenin ilk şekli:
madde 139- yargıtay, adliye mahkemelerince verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir kanunla gösterilen belli dâvalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar
yargıtay üyeleri yüksek hakimler kurulunca, yargıtay birinci başkanıyla ikinci başkanları ve cumhuriyet başsavcısı yargıtay büyük genel kurulunca, üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir
yargıtayın kuruluşu, işleyişi, başkan ve üyelerinin ve diğer mensuplarının nitelikleri kanunla düzenlenir

(39) maddenin ilk şekli:
madde 140- danıştay, kanunların başka idari yargı mercilerine bırakmadığı konularda ilk derece ve genel olarak üst derece idare mahkemesidir
danıştay, idari uyuşmazlıkları ve davaları görmek ve çözümlemek, bakanlar kurulunca gönderilen kanun tasarıları hakkında düşüncesini bildirmek, tüzük tasarılarını ve imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini incelemek ve kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir danıştay başkan ve üyeleriyle başkanun sözcüsü, kanunda gösterilen niteliklere sahip kimseler arasından, anayasa mahkemesinin asıl ve yedek üyeliklerinden meydana gelen kurulca gizli oyla ve üçte iki çoğunlukla seçilir ilk iki oylamada çoğunluk sağlanamazsa, salt çoğunlukla yetinilir
danıştay başkan ve üyeleriyle başkanun sözcüsünün seçimlerinde bakanlar kurulu ile danıştay genel kurulunca ayrı ayrı boş yer sayısı kadar aday gösterilir
danıştayın kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri, mensuplarının nitelikleriyle atanmaları, hakları ve ödevleri, aylık ve ödenekleri, meslekte ilerlemeleri, haklarında disiplin kovuşturması yapılması ve disiplin cezası uygulanması, mahkemelerin bağımsızlığı ve hakimlik teminatı esaslarına göre kanunla düzenlenir



(40) maddenin ilk şekli:
madde 141- askeri yargıtay, askeri mahkemelerce verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir ayrıca, kanunla gösterilen askeri işlere ait belli davalara ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar askeri yargıtay üyeleriyle başsavcısı, hakimlik niteliğine sahip kırk yaşını bitirmiş ve en az on yılı askeri hakimlik veya askeri savcılık yapmış kimseler arasından, askeri yargıtay genel kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğuyla boş yerin üç misli olarak gösterdiği adaylar arasından cumhurbaşkanınca seçilir
askeri yargıtay, başkanlarını kendi üyeleri arasından seçer askeri yargıtayın kuruluşu, işleyişi, yargılama usulleri, üyeler hakkındaki disiplin işleri, mahkemelerin bağımsızlığı ve hakimlik teminatı esaslarına göre, kanunla düzenlenir

(41) maddenin ilk şekli:
madde 143- yüksek hakimler kurulu, onsekiz asıl ve beş yedek üyeden kuruludur bu üyelerden altısı yargıtay genel kurulunca, altısı birince sınıfa ayrılmış hakimlerce ve kendi aralarından gizli oyla seçilir millet meclisi ve cumhuriyet senatosu, yüksek mahkemelerde hakimlik etmiş veya bunlara üye olma şartlarını kazanmış kimseler arasından gizli oyla ve üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile üçer üye seçerler bu usulle yargıtay genel kurulunca iki, birinci sınıfa ayrılmış hakimler ile millet meclisi ve cumhuriyet senatosu tarafından birer yedek üye seçilir
yüksek hakimler kurulu, üye tamsayısının salt çoğunluğu ile kendi içinden başkanını seçer
yüksek hakimler kurulu üyelerinin görev süresi dört yıldır her iki yılda yarısının seçimi yenilenir hakimlik görevinde iken seçilmiş olan üyeler ardı ardına ilk defa seçilemez
yüksek hakimler kurulu üyeleri, görevleri süresince başka bir iş ve görev alamazlar
yüksek hakimler kurulunun kuruluşu, çalışma usulleri, bölümleri ve bu bölümlerin görevleriyle toplantı ve karar yeter sayıları, başkan ve üyelerinin aylık ve ödenekleri kanunla düzenlenir
adalet bakanı, yüksek hakimler kurulu toplantılarına katılabilir; oylamaya katılamaz

(42) maddenin ilk şekli:
madde 144- hakimlerin bütün özlük işleri hakkında karar verme yetkisi yüksek hakimler kurulunundur
bir hakimin, her ne sebeple olursa olsun, meslekten çıkarılması hakkındaki karar, genel kurulun salt çoğunluğuyla alınır
adalet bakanı, gerekli gördüğü hallerde, bir hakim hakkında disiplin kovuşturması açılması için yüksek hakimler kuruluna başvurabilir bir mahkemenin veya bir kadronun kaldırılması veya bir mahkemenin yargı çevresinin değiştirilmesi, yüksek hakimler kurulunun uygun görmesine bağlıdır
hakimlerin denetimi, belli konular için yüksek hakimler kurulunca görevlendirilecek üst derecedeki hakimler eliyle yapılır

(43) bu hüküm anayasa mahkemesinin 2711972 gün ve e1976/43 k 1977/4 sayılı kararı ile iptal edilmiştir rg 2141977-15916

(44) maddenin ilk şekli:
madde 145- anayasa mahkemesi, onbeş asıl ve beş yedek üyeden kuruludur asıl üyelerden dördü yargıtay, üçü danıştay genel kurullarınca kendi başkan ve üyeleriyle başsavcı ve başkanun sözcüsü arasından üye tamsayılarının salt çoğunluğu ile ve gizli oyla seçilir bir üye, sayıştay genel kurulunca kendi başkan ve üyeleri arasından aynı usulle seçilir millet meclisi üç, cumhuriyet senatosu iki üye seçer cumhurbaşkanınca da iki üye seçilir cumhurbaşkanı, bu üyelerden birini, askeri yargıtay genel kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğuyla ve gizli oyla göstereceği üç aday arasından seçer anayasa mahkemesi, kendi üyeleri arasından, gizli oyla ve üçte iki çoğunlukla, dört yıl için, bir başkan ve bir başkanvekili seçer; yeniden seçilmek caizdir yasama meclisleri, bu seçimleri, türkiye büyük millet meclisi üyeleri dışından, üye tamsayılarının üçte iki çoğunluğu ile ve gizli oyla yaparlar ilk iki oylamada bu çoğunluk sağlanamazsa, salt çoğunlukla yetinilir yasama meclislerince seçilecek üyelerden birer kişinin, üniversitelerin hukuk, iktisat ve siyasal bilimler öğretim üyelerinin birlikte toplanarak, açık üyeliklerin üç katı tutarında ve gizli oyla gösterecekleri adaylar arasından olması gereklidir
anayasa mahkemesine asıl veya yedek üye olabilmek için kırk yaşını doldurmuş bulunmak ve yargıtay, danıştay, askeri yargıtay veya sayıştayda başkanlık, üyelik, başsavcılık başkanun sözcülüğü veya üniversitelerde hukuk, iktisat ve siyasal bilimler alanlarında en az beş yıl öğretim üyeliği veya onbeş yıl avukatlık yapmış olması şarttır
anayasa mahkemesine, yargıtay iki, danıştay ile yasama meclislerinin her biri birer yedek üye seçerler yedek üyelerin seçiminde de, asılların seçimindeki usul uygulanır
anayasa mahkemesi üyeleri, resmi veya özel hiç bir görev alamazlar

(45) maddenin ilk şekli:
madde 147- anayasa mahkemesi, kanunların ve türkiye büyük millet meclisi içtüzüklerinin anayasaya uygunluğunu denetler
cumhurbaşkanını, bakanlar kurulu üyelerini, yargıtay, danıştay, askeri yargıtay, yüksek hakimler kurulu ve sayıştay başkan ve üyelerini, cumhuriyet başsavcısını, başkanun sözcüsünü, askeri yargıtay başsavcısını ve kendi üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı yüce divan sıfatiyle yargılar ve anayasa ile verilen diğer görevleri yerine getirir
anayasa mahkemesinin, yüce divan sıfatiyle yargılamasında savcılık görevini cumhuriyet başsavcısı yapar

(46) maddenin ilk şekli:
madde 148- anayasa mahkemesinin kuruluşu ve yargılama usulleri kanunla; mahkemenin çalışma tarzı ve üyeleri arasındaki işbölümü kendi yapacağı içtüzükle düzenlenir
anayasa mahkemesi, yüce divan sıfatiyle baktığı davalar dışındaki işleri, dosya üzerinde inceler ancak gerekli gördüğü hallerde, sözlü açıklamalarını dinlemek üzere ilgilileri çağırır

(47) maddenin ilk şekli:
madde 149- cumhurbaşkanı; son milletvekili genel seçimlerinde muteber oy sayısının en az yüzde onunu olan veya türkiye büyük millet meclisinde temsilcisi bulunan siyasi partiler veya bunların meclis grupları; yasama meclislerinden birinin üye tam sayısının en az altıda biri tutarındaki üyeleri; kendi varlık ve görevlerini ilgilendiren alanlarda yüksek hakimler kurulu, yargıtay, danıştay, askeri yargıtay ve üniversiteler, kanunların veya türkiye büyük millet meclisi içtüzüklerinin veya bunların belirli madde ve hükümlerinin anayasaya aykırılığı iddiasiyle, anayasa mahkemesinde doğrudan doğruya iptal davası açabilirler

(48) maddenin ilk şekli:
madde 151- bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanunun hükümlerini anayasaya aykırı görürse veya taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık iddiasının ciddi olduğu kanısına varırsa, anayasa mahkemesinin bu konuda vereceği karara kadar davayı geri bırakır
mahkeme, anayasaya aykırılık iddiasını ciddi görmezse, bu iddia, temyiz merciince esas hükümle birlikte karara bağlanır
anayasa mahkemesi, işin kendisine gelişinden başlamak üzere üç ay içinde kararını verir
bu süre içinde karar verilmezse, mahkeme, anayasaya aykırılık iddiasını, kendi kanısına göre çözümleyerek davayı yürütür ancak, anayasa mahkemesinin kararı, esas hakkındaki karar kesinleşinceye kadar gelirse, mahkemeler buna uymak zorundadır

(49) maddenin ilk şekli:
madde 152- anayasa mahkemesinin kararları kesindir
anayasa mahkemesince, anayasaya aykırı olduğundan iptaline karar verilen kanun veya içtüzük veya bunların iptal edilen hükümleri, karar tarihinde yürürlükten kalkar gereken hallerde, anayasa mahkemesi, iptal hükmünün yürürlüğe gireceği tarihi ayrıca kararlaştırabilir bu tarih, kararın verildiği günden başlayarak altı ayı geçemez
iptal kararı geriye yürümez
anayasa mahkemesi, diğer mahkemelerden gelen anayasaya aykırılık iddiaları üzerine verdiği hükümlerin olayla sınırlı ve yalnız tarafları bağlayıcı olacağına da karar verebilir
anayasa mahkemesi kararları, resmi gazetede hemen yayınlanır ve devletin yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzel kişileri bağlar

(50) bu madde, 1188 sayılı kanunla yürürlükten kaldırılmıştır bu değişiklik anayasa mahkemesinin e70/1, k70/31 sayılı ve 1661970 günlü kararı ile iptal edilmiştir (rg 761971- 13858) bu madde 1801 sayılı kanun ile yeniden yürürlükten kaldırılmıştır

(51) 1741970 gün ve 1254 sayılı kanunla konmuştur

(52) 2091971 gün ve 1488 sayılı kanunla konmuştur

(53) 1531973 gün ve 1699 sayılı kanunla konmuştur