Askeri Yargıtay

Askeri Yargıtay, 6 Nisan 1914 (24 Mart 1330) tarihinde 233 sayılı Geçici Kanunla, Divan-ı Temyiz-i Askerî adıyla "Divan-ı Harp"lerden verilen hükümleri temyizen incelemek üzere kurulmuştur


Bu Kanuna göre "Divan-ı Temyiz-i Askerî", kolordu komutanlığı yapma yetkisine sahip bir korgeneralin başkanlığı altında, Temyiz Kurulu ve Temyiz Başsavcılığından teşekkül etmektedir Temyiz Kurulu, dördü askerî ve üçü adlî olmak üzere yedi üyeden oluşmaktadır Askerî üyeler, binbaşı ve daha üst rütbeli subay veya general ve amiraller (Erkan ve Ümera-yi Askerîye) arasından, adlî üyeler ise hukuk öğrenimi görmüş "adlî müşavir" unvanına sahip Askerî memurlar arasından Harbiye Nazırı, yani bugünkü Milli Savunma Bakanı tarafından seçilerek, Padişah tarafından atanmaktadırlar Kanunda bu üyelerin görevlerini yapmalarına engelleri çıktığında onlara vekâlet etmek üzere yeteri kadar adlî ve askerî "aza mülâzımı" atanması da öngörülmüştür Mülâzımların atanması da üyelerin atanması usûlüne tâbidir


Temyiz Kurulu; en üst rütbeli, rütbelerin eşitliği halinde en kıdemli askerî üyenin başkanlığında, üyelerinin tamamının iştirakiyle toplanarak evrak üzerinden inceleme yapmakta ve salt çoğunlukla karar vermektedir Ancak, denizciliği ilgilendiren evrak ve davaların incelenmesinde asker üyelerden ikisi Deniz Kuvvetleri mensubu olacaktır Kanuna göre, inceleme konusunun "sırf denizciliğe" ilişkin olması halinde, askerî üyelerin tamamının Deniz Kuvvetlerinden olması gerekmektedir Kurul kararları kesin olup bu kararlara karşı Başsavcılığa itiraz hakkı tanınmamıştır


6 Eylül 1916 tarihli ve 809 sayılı Kanunla bu teşkilat genişletilmiş, tek olan temyiz kurulu iki daireye çıkarılmıştır Bu Kanunla getirilen yenilikler şunlardır:


1- İncelemenin yargılama usûlüne, ceza kanunları hükümlerinden veya kanun esaslarından birine aykırılığı ile sınırlı olması halinde, dairelerin dört "adlî" ve üç "askerî üye" ile toplanıp karar vermeleri öngörülmüştür Buna karşılık incelemenin niteliği hakkında uyuşmazlık doğduğu takdirde, dairelerin dört askerî, üç adlî üyeden oluşacağı hüküm altına alınmıştır


2- Deniz Kuvvetlerini ilgilendiren davalarda askerî üyelerden en az üçünün Deniz Kuvvetlerine mensup olması şartı getirilmiştir


3- "Adlî müşavir" unvanına sahip olan adli üyelerin en kıdemli olanına "Baş Müşavir" denilmiş ve bu unvan "Askerî Adlî Memur" sınıfının en son rütbesi sayılmıştır


4- Adlî üyelerle yedeklerinin süresiz, askerî üyelerle bunların yedeklerinin 2 yıl süreyle seçilmeleri öngörülmüştür


5- Genel Kurul ihdas edilmiştir


6- Üye seçilme yeterliği düzenlenmiştir


7- Askerî Temyiz Mahkemesinin görevi, ilk kuruluş kanununda olduğu gibi yalnız temyiz incelemesi ile sınırlı tutulmamış, yargılamanın yenilenmesi, merci tayini (yetkili mahkemenin belirlenmesi) ve davanın nakline karar vermek de Yüksek Mahkemenin görevleri arasında sayılmıştır Ayrıca karar düzeltme ve yazılı emirle ilgili hükümlere de yer verilmiştir


Ancak, 30 Haziran 1920 tarihli bir kararname ile Askerî Temyiz Mahkemesi kaldırılmış ve hükümleri temyizen inceleme görevi Milli Savunma Bakanlığı (Harbiye Nezareti) Askerî Adalet Dairesine ("Adlîyyei Askerîyye Dairesi"ne) bağlı olarak kurulan ve tamamen idari bir nitelik taşıyan Temyiz Heyetine ("Heyeti Temyiziyye"ye) verilmiş, böylece sıkıyönetim mahkemelerinden verilen hükümlerin temyizi önlenmiştir


10 Kasım 1920 tarihli bir Kararname ile bu kurul kaldırılarak Askerî Temyiz Mahkemesi yeniden kurulmuş ve 1922 yılına kadar görevine İstanbulda devam etmiştir


Anadoluda Milli Hükümetin kurulmasından sonra yeni bir temyiz mahkemesine gerek duyulması üzerine, 20 Mayıs 1922 tarihli ve 237 sayılı Kanunla Ankarada yeni bir Askerî Temyiz Mahkemesi kurulmuş ve Başkanlığına Orgeneral Nihat ANILMIŞ getirilmiştir


Bu Kanuna göre, Temyiz Mahkemesi ordu veya kolordu komutanlığı yapma yetkisine sahip bir generalin başkanlığında ikisi askerî, ikisi adlî olmak üzere dört üyeden oluşmaktadır Üyelerin görevlerini yapmalarına engel çıkması halinde onlara vekâlet etmek üzere biri askerî, diğeri adlî "üye mülâzımı" (yedek üye) atanmıştır Asker üyelerden birinin veya asker üye mülâzımının Deniz Kuvvetleri mensubu olması gerekmektedir


Başkan, üye ve yedeklerinin atanmaları, Milli Savunma Bakanının inhası üzerine Bakanlar Kurulunca üç yıllık bir süre için yapılmaktadır


Askerî üye olarak atanabilmek için fiilen kolordu veya tümen komutanlığı, "askerî üye mülâzımlığı" için de alay komutanlığı yapmış olmak şartı getirilmiştir


Cumhuriyetin ilk yıllarında bu şekliyle faaliyet gösteren Divan-ı Temyiz-i Askerî, 22 Mayıs 1930 tarihinde kabûl edilen 1631 sayılı Askerî Muhakeme Usûlü Kanununun 284 ncü maddesi ile kaldırılmış ve "Askerî Temyiz Mahkemesi" adıyla yeniden kurulmuştur


Kuruluşa ilişkin hükümlere, Kanunun 40 ncı ve bunu takip eden maddelerinde yer verilmiştir Bu hükümlere göre Askerî Temyiz Mahkemesi; bir korgeneral veya daha üst rütbede bir generalin başkanlığında iki daireden teşekkül etmektedir Ayrıca, aynı rütbelerde bir de ikinci başkan vardır Başkan ve ikinci başkan, Bakanlar Kurulunca iki senelik bir süre için kararname ile atanmaktadırlar


Her dairede dört askerî, dört adlî üye bulunmaktadır Ayrıca, iki askerî, iki de adlî üye mülâzımı mevcuttur


Askerî üyelerle bunların yedekleri (askerî üye mülâzımları) iki sene için kararname ile atanmaktadırlar Askerî üyeler tuğgeneraller arasından, yedek üyeler (mülâzımlar) ise albaylar arasından seçilmektedirler Yedek üyelerin yarbay rütbesinde olması da mümkündür


Adlî üyeler ise, 40 yaşını doldurmuş en yüksek adlî hâkimlerden, Temyiz Genel Kurulunun göstereceği üç aday arasından Milli Savunma Bakanı tarafından seçilerek kararname ile atanmaktadırlar Genel Kurulca gösterilecek adayların rütbe büyüklüğü önemli olmayıp, hakimin görev yaptığı mahkemenin büyüklüğü önem taşımaktadır


Temyiz Mahkemesi Savcısı ise, üyeler arasından Milli Savunma Bakanı tarafından seçilerek atanmaktadır


Askerî Yargıtay bugünkü adına ve modern yapısına, 27 Mayıs İnkılabından sonra Kurucu Meclis tarafından hazırlanıp 9 Temmuz 1961 tarihinde halkoyuna sunularak kabûl edilen 1961 Anayasası ile kavuşmuştur Gerçekten de bu Anayasa, Askerî Yargıtayı diğer yüksek yargı organlarıyla birlikte yüksek mahkemelerden biri olarak düzenlemiştir


Askerî Yargıtay, Anayasanın 141 nci maddesi gereğince kabûl edilen 24 Aralık 1962 tarihli ve 127 sayılı Kanunla, çağın modern hukuk anlayışına uygun olarak yepyeni bir teşkilâta kavuşturulmuştur


Bu Kanuna göre; Askerî Yargıtay, bir Askerî Yargıtay Başkanı, bir II nci Başkan, bir Başsavcı, bir Başsavcı Başyardımcısı ve yeteri kadar Başsavcı yardımcısıyla dört daireden ibarettir


Askerî Yargıtay üyeleri ile Başsavcısı, hâkimlik niteliğine sahip 40 yaşını bitirmiş ve en az 10 yıl askerî hâkimlik veya askerî savcılık yapmış kimseler arasından, Askerî Yargıtay Genel Kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğu ile boş yerin üç misli olarak gösterdiği adaylar arasından Cumhurbaşkanınca seçilmektedir


Askerî Yargıtay Başkanı ve Daire Başkanlarının ise Genel Kurulca, kendi üyeleri arasından gizli oyla ve dört yıl için, üye tamsayısının üçte iki çoğunluğu ile, ilk iki seçimde bu çoğunluk sağlanamadığı takdirde salt çoğunlukla seçilecekleri hükme bağlanmıştır


Bu Kanunla Askerî Yargıtay üyelerinin tamamının ilk kez askerî hâkim sınıfından olması sağlanmış olmakla beraber, özellikle Askerî Yargıtay Başkanı ile Daire Başkanlarının bu makamlara seçimle gelmelerinin sakıncaları kısa sürede kendini göstermiş, yüksek rütbeye sahip üyeler bu statüde kalırken, daha küçük rütbeliler Askerî Yargıtay Başkanlığına ve Daire Başkanlığına seçilmişlerdir Bu durumun rütbeyi esas alan askerlik mesleği ile bağdaşmaması ve seçim usûlünde anlayış farklılığı nedeniyle, üyelerin seçiminde idareyle ihtilâfa düşülmesi sonucu mevcut üye eksiği tamamlanamamış ve on yıl gibi kısa sayılabilecek bir süre sonra Kanunun bu hükümlerinin değiştirilmesi ihtiyacı doğmuştur


12 Mart Muhtırasından sonra 8 Temmuz 1972 tarihinde yürürlüğe giren 27 Haziran 1972 tarihli ve 1600 sayılı Kanunla Askerî Yargıtay teşkilâtı yeniden düzenlenmiştir Yargıtay ve Danıştay Kanunları esas alınarak yapılan bu düzenlemede en önemli değişiklik, Askerî Yargıtay Başkanı ile Daire Başkanlarının Genel Kurulca seçileceklerine ilişkin hükümlerde yapılmıştır Kanunun 12 nci maddesinde üyelerin seçimi yeni esaslara bağlanırken, 13 ncü maddesinde de Askerî Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı ve Daire Başkanlarının Askerî Yargıtay üyeleri arasından, rütbe ve kıdem sırasına göre atanacakları ve boşalan yerlere en geç bir ay içinde atama yapılacağı hükme bağlanmıştır Atamanın şekli de 14 ncü maddede düzenlenmiştir Bu madde hükmüne göre; Askerî Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı ve Daire Başkanları ile Askerî Yargıtay üyeliğine seçilen askerî hâkimlerin atanmaları, Genelkurmay Başkanının teklifi ve Milli Savunma Bakanı ve Başbakanın müşterek kararnamesi ile Cumhurbaşkanının onayına sunulmakta ve kararname Resmi Gazete ile yayımlanmaktadır


1978 yılı sonundan itibaren Ülkemiz genelinde yaşanan ***** olayları nedeniyle sıkıyönetim ilân edilmesi ve buna bağlı olarak sıkıyönetim askerî mahkemelerinin kurulması üzerine Askerî Yargıtayın iş yükü oldukça artmış, dava dosyalarının karara bağlanma süreci ister istemez uzamış, yeni kadro ihtiyacı ortaya çıkmıştır


Bu amaçla, 1600 sayılı Askerî Yargıtay Kanununun, "Kuruluş" başlığını taşıyan 2 nci maddesi ile dairelerin kuruluşuna ilişkin 5 nci maddesinde ve daha bir kısım maddelerde, Milli Güvenlik Konseyince çıkarılan 11121981 tarihli ve 2563 sayılı Kanunla değişiklik yapılarak daire sayısı dörtten beşe çıkarıldığı gibi, Cumhuriyet savcılarının Askerî Yargıtay Başsavcılığında, Yargıtay tetkik hâkimlerinin de dairelerde ve Daireler Kurulunda görevlendirilmeleri yoluna gidilmiştir Bu düzenleme 1982 Anayasası ile aynen korunmuştur


Bu düzenlemeye göre Askerî Yargıtay; Başkanlık, Başsavcılık ve beş daire ile bu Kanunda gösterilen kurullar ve hizmet ünitelerinden oluşmakta, her dairede bir başkan ve yedi üye bulunmaktadır Ancak iş hacmine göre, Askerî Yargıtay Genel Kurulunun teklifi ve Genelkurmay Başkanlığının uygun görmesi üzerine, Milli Savunma Bakanlığınca daire sayısı altıya kadar yükseltilebileceği gibi, dörde de indirilebilecektir Ayrıca, her dairede bulunması gereken üye sayısının yine iş hacmine göre, aynı usûlle beşe kadar indirilmesine imkân sağlanmıştır


Her iki hüküm de 20 yıllık süre içinde uygulama yeri bulmuştur Nitekim 1991 yılında sıkıyönetim mahkemelerinin kaldırılmasını takiben Askerî Yargıtay Genel Kurulunun 2621993 tarihli toplantısında alınan karar, Genelkurmay Başkanlığınca uygun bulunduğundan, Milli Savunma Bakanlığının 2751993 tarihli onayı ile dairelerdeki üye sayısı altıya indirilmiştir