Dokuma

Dokuma; atkı, çözgü ipliklerinin dikey açı yapacak şekilde, birbirinin altından, üstünden geçirilmesiyle ortaya çıkan düz yüzeyli üründür denilebilir


Dokuma tezgahlarında çözgü denilen yan yana duran ipliklerin gücü nire denilen araçlarla bir kısmının yukarı kaldırılması, diğer kısmının aşağı çekilmesi suretiyle açılan aralıktan ki bu aralığa ağızlık denir, mekik yardımıyla atkı denilen ipliklerin geçirilmesiyle oluşturulan düz yüzeylerdir


Dokumacılık, yapım teknikleri, kullanılan araçlara göre üç grup incelenebilir


1- Mekik Dokumalar: Kumaş Dokuma, Siirt Battaniyesi, Kolan, çarpana dokuma


2- Kirkitli Dokumalar:

A Kirkitli Düz Dokumalar; Kilim, Cicim, Zili (sili), Sumak

B Kirkitli Havlı dokumalar; Halı


3- Mekiksiz Dokumalar: Palaz, Kolan, çarpana (kartlı, kartsız dokumalar)


Dokusuz Dokular (Keçe)


MEKİKLİ DOKUMALAR


Gücüler yardımıyla gruplar halindeki çözgüler arasında oluşturulan aralıktan, atkı ipinin mekikle geçirilmesi sonunda elde edilen düz yüzeyli dokumalardır,


Çeşitli kumaş dokumaları, Siirt battaniyesi, kolanlar ve grup içinde yer almaktadır Siirt battaniyesi düz bez ayağı dokumalardandır


Geleneksel Türk dokumaları, ev, çarşı, saray dokumaları olarak sınıflandırılabilir Kadınlar tarafından evlere yün, ipek, keten veya pamuk kullanılarak yapılan bu dokumalar el sanatı örneklerindendir Kumaş, çevre, peşkir, yağlık gibi çeşitlilik göstermektedir


Kolan Dokuma: Yün, pamuk, keten, kıl ipliklerinin çözgü, atkı olarak kullanıldığı, yassı, enli kuşak bağ gibi dokumalardır


Kolan ve çarpana dokumalar gücü yerine kartların, gücü çubuğunun kullanılması, atkı ipinin mekikle geçirilmesi nedeniyle mekikli dokumalar içinde değerlendirilmektedir


Kolan dokumada yere çakılan iki çubuk arasına, dokunacak yere göre boyu ayarlanan çözgü ipleri gerilmekte, arasına gücü görevi yapan gücü çubuğu geçirilmektedir Çubuğun döndürülmesiyle açılan çözgü aralığından atkı ipi atılıp, kılıçla sıkıştırılarak dokuma yapılmaktadır


Çarpana (plaka) ile Dokuma: Çarpana dokuma en basit dokuma tekniğidir Bu dokuma kare şeklinde, köşeleri delikli kartlarla yapılmaktadır Deve, öküz gönü veya ceviz ağacından yapılan kare şeklindeki levhalara çarpana adı verilmektedir


Renk dağılım tablosuna göre hazırlanan çözgü iplikleri çarpanaların deliklerinden geçirilip, kartların döndürülmesiyle oluşan çözgü aralığından atkı ipliği atılarak dokumaya devam edilmektedir Çözgünün bir ucu dokuyucunun beline veya yene karşılıklı çakılmış çubuklara bağlanmaktadır Dokuma çözgü yüzlüdür


Günümüzde daha çok yörükler tarafından dokunan, kullanılan bu dokuma, yaşantılarını geçirdikleri kara çadır, Alaçık, topak ev denilen çadırlarının kaplama maddesi keçelerin sarılması, tepelerinin tutturulmasında kazık bağı olarak, sepet, çuval, heybe gibi taşıma araçlarında, hayvanların koşum takımlarında, araba, develerinin başını süslemede; kadın giyiminde, baş takılarının tutturulmasında, önlük, elbise kuşak bağı, çocuk kundağı, beşik bağı olarak; erkek giyiminde ise; barutluk, fişek çantası, kılıç askısı, Kuran bağı, yay kurmak için kement, çorap, tozluk bağı, takunya, terlik bantı olarak kullanılmaktadır Günümüzde ise bu dokumalar daha çok süsleme malzemesi olarak tercih edilmektedir

Kumaş; çevre, peşkir, çarşaf, yağlık olarak çeşitlilik göstermektedir

Kumaş Dokuma Örnekleri


KİRKİTLİ DOKUMALAR


A Kirkitli Düz Dokumalar:


El dokumalarının bir kısmında atkı ipliğini, ilmeleri sıkıştırmak amacıyla kullanılan araca "kirkit", bu aracın kullanıldığı el dokumalarına da kirkitli dokumalar denilmektedir


Kilim Dokuma: Atkı ipliklerinin çözgü iplikleri arasından bir alt, bir üst geçirilmesi, sıkıştırılması ile çözgü ipliklerinin gizlendiği atkı yüzlü dokumadır Kilimde, desenlerin bulunduğu belirli alanlarda, o desenin rengindeki bir atkı ipliği, başka renkteki desenin sınırına kadar gidip geri dönmektedir Böylece ayrı renkteki atkıların çözgüler arasında gidip gelmesiyle desen oluşturmaktadır


Çok gergin atılan atkı ipi, çözgüler arasında kaldığında "çözgü yüzlü", çözgülerle atkıların eşit atılıp sıkıştırılmasıyla da "bezayağı" dokuma oluşturmaktadır


Dokuma tekniklerine göre: Renkler arasında çözgü aralığı oluşan kilim, çözgü aralıklarının yok edildiği kilim (tek kenetleme, çift kenetleme, çapraz dikişli, atkıları tek çözgü üzerinden döndürerek dokuma), renkler arasında çözgü aralıklarının yok edildiği kilim, desen çevresi çerçeveli kilim, sarma çerçeveli kilim, eğri atkılı kilim, atkılar arasına renkli iplik ilavesiyle kilim dokuma gibi çeşitlilik göstermektedir

Kilim Dokumaya Örnekler



Cicim Dokuma: Çözgü, atkı iplikleri arasına renkli desen iplikleri atılarak sıkıştırılmak suretiyle meydana getirilen dokuma türüdür Cicim tersten yapılan dokumadır Atkısı kıl olanları da oldukça yaygındır


Dokumanın yüzeyinde, sonradan iğne ile işlenmiş gibi kabarık desenler oluşturmaktadır Cicim dokumacılığında desenler oluşturulurken atkı iplikleri ile desen iplikleri sıra takip etmektedir Atkı ipliği atıldıktan sonra yapılacak desene göre, desen ipliği bir veya birden fazlı çözgü ipliği üzerinden atlatılarak desen oluşturulmaktadır


Cicim dokumalarda, dokumanın yüzeyinde meydana getirilen desenler, ipliğin kalınlığına, inceliğine, serpme motifler halinde oluşuna göre değişik görünüm almaktadır


Cicim dokuma ile; heybe, sofra altı, gelin çuvalı, hurç, minder, divan örtüsü, tandır örtüsü, namazlağ, yaygı, yastık vb yapılmaktadır


Cicim atkı yüzlü veya bezayağı tekniğiyle dokunmaktadır Desen ipinin atılış şekline göre iki veya üç cicim çeşitleri görülmektedir


Zili (sili) Dokuma: Her desen ipliği kendi desen alanında, enine üç üstten bir alttan atlayarak geçirilmektedir Sıra tamamlandıktan sonra, bir veya birkaç atkı atılarak sıkıştırılmaktadır Verev desenlerde üç üstten, bir alttan yapılan işlemler her sırada çözgü ipliği kaydırılarak devam ettirilmektedir Bazen hem dik, hem de verev dokuma birlikte olduğu gibi cicim tekniği ile karışık olarak yapılanları da görülmektedir


Kalın, kaba görünümlü zilinin çözgüsü genellikle kıldan hazırlanmaktadır Yörük köylerinde hala dokunmakta olan zililerin dokuma tekniğine her desen uygulanamadığından eski desenlerde değişiklik görülmektedir Zili dokumalar, çeşitli çadır eşyası, ekin çuvalları, minder, yastık, yaygı gibi dokumalarda tercih edilmektedir


Dokuma özelliklerine göre; düz, çapraz, çerçeveli, damalı zili gibi çeşitleri bulunmaktadır


Sumak Dokuma: Sumak dokuma, aynı renkteki desen alanında, desen ipliklerinin çözgü çiftlerine sürekli sarılması ile oluşmaktadır Kendi alanında çözgülere sarıldığı gibi arkadan yana veya yukarı dönerek, diğer desen alanlarında da sarılmaya devam etmektedir Desen iplikleri dokuma yüzeyinde kabarıklık meydana getirmektedir


Atkı ipliğinin kullanılmadığı sumak dokumalarda, cicim, zili, halı teknikleri birlikte görülebilmektedir


Çeyiz çuvalı, namazlağ, heybe, yaygı gibi ev eşyalarının dokumasında tercih edilmektedir


Düz, atkılı ters sumak, atkılı çapraz sumak, balık sırtı sumak gibi çeşitleri bulunmaktadır



B Kirkitli Havlı Dokumalar:


Halı: Pamuk, kıl, ipek, yün ipliklerin halının boyuna yan yana dizilmesinde meydana gelen çözgü iskeletinin her çift teline yün, ipek, floş iplerinin değişik tekniklerle, ilme bağlanıp, üzerine atkı ipliği kirkitle sıkıştırılmak suretiyle dokunan havlı yüzlü dokumadır Halı imalinde atkı sayısı iki veya üçtür Yurdumuzda genellikle iki atkı kullanımı görülmektedir Birkaç sıra dokuma yapıldıktan sonra ilmeler halı makası ile istenilen yükseklikte kesilmektedir Son yıllarda desene göre havları kabartmalı olarak kesilen halılar da görülmektedir Yaygı, örtü, yastık vb olarak kullanılmaktadır


Halı dokumalarda genellikle iki tip düğüm görülmektedir


1- Türk Düğümü (Gördes Düğümü - Çift Düğüm - Kapalı İlme): Manisa'nın Gördes kazasında kullanıldığından bu ismi alan, yurdumuzda halı dokumalarda kullanılmaktadır, dünya literatürüne de Türk Düğümü olarak geçmiştir Bu düğümünde iki türü görülmektedir İç Anadolu'da kullanılan düğüm şeklinde, iplik, çözgü çiftinin önce öndeki sonra arkadaki teline dolanarak bağlanan düğümdür Batı Anadolu'da kullanılan düğümde aynı işlem ters uygulanmaktadır Bu değişiklik halının kalitesini etkilememekte, yalnızca Batı Anadolu'da dokunan halıların hav kesiminde kolaylık görülmektedir


2- İran Düğümü (Sine İlmesi - Tek Düğüm - Açık İlme): Batı İran'daki bir yöreden adını alan Sine Düğümü olarak bilinmektedir Bu düğümde iplik yalnızca çözgü çiftinin önündeki teline bağlanır, diğer çözgünün arkasından geçirilip aşağı doğru çekilerek sıkıştırılmaktadır İran düğümlü halılarda da iki atkı ipi kullanılmaktadır

Uşak, Konya, Bergama (Yağcıbedir), Hereke, Gördes, Kula, Ladik, Sivas, Milas, Antalya (Döşeme altı), Fethiye, Kırşehir, Niğde, Kayseri, Isparta renk, motif, kaliteli halı üretimi yapan önemli halı merkezlerdendir

Hali Dokumaya Örnekler


Dokuma yapılan tezgahları kullanım biçimleri ve tiplerine göre şu şekilde sınıflandırılabilir:


a- Kirkitli Dokuma Tezgahları: Masa tezgahı, yatay tezgah (konar - göçer veya yer tezgahı; bez ayağı dokumaların yapımında kullanılmaktadır), dikey tezgah (halı dokuma tezgahı Sarma tezgah, düz tezgah olmak üzere üç çeşidi görülmektedir)


b- Mekikli Dokuma Tezgahları: Kamçısız tezgahlar (genellikle iki pedallı, mekiğin elle atılması ile dokumalar yapılmaktadır), Kamçılı Tezgahlar (mekiğin kamçının çekilmesi ile atılarak dokuma yapılmaktadır), Çukur Tezgahlar (dokuyucunun oturduğu yer, pedalların bulunduğu kısım çukur içerisindedir), Yüksek Tezgahlar, Armürlü (sekiz gücüden yirmidört gücüye kadar gücü gerektiren dokumalarda kullanılmaktadır) ve Jakarlı (Yirmi otuzikiden fazla gücü gerektiren dokumalarda kullanılmaktadır) Tezgahlar