Etrüsk İmparatorluğu

Roma tarihinin en gizemli halklı hiç kuşkusuz Etrüsklerdi Etrüsklerin tarihi ile ilgili onlar tarafından yazılan metinlerin olmayışı ve Roma döneminde yazılanların da çoğunun kaybolmuş olması Etrüskler hakkında ayrıntılı bilgi sahibi olmamızı engellemektir

Aslında Etrüsklerle ilgili gizem daha Etrüsklerin adından başlıyor Etrüsklerin kendilerine "Rasena " demelerine rağmen Romalılar onları " Tusci " ya da "Etrusci", Grekler de " Tyrhennes " diye adlandırıyorlar


Etrüsklerin yaşadığı ve Etruria adı verilen bölge Orta İtalyada Romalılardan önce yaşamış bir kavim Romalılar bunlara Etrüskler veya Tuskiler derken, onlar kendilerine Rasena derlerdi İtalya Yarımadasına göç ederek Arno ve Tiberis ırmakları arasında yerleştiler Buraya nereden göç ettikleri, ırkî husûsiyetleri ve dilleri hâlâ tartışma konusu olan Etrüskler; merkeziyetçi büyük bir devlet kurup, medeniyet ve güzel sanatlarda kendi asrındaki kavimlerden çok ileriydiler

İtalya'da kuzeyden güneye 250 km, Doğuda batıya da 150 km tutan bir yerdi

Etrüsklerin buraya nereden gelip yerleştikleri bilinmiyor Bu konuda değişik varsayımlar var


Bunlardan birincisi Etrüsklerin İtalya kökenli ve Villanova kültürünün devamı oldukları Bu tezin savunucuları, haklı olarak, Etrüsk kültürünün erken dönemleri ile Villanova kültürünün son dönemleri arasındaki benzerliğe dikkat çekiyorlar

Fakat burada dikkat çekici olan Etrüsk uygarlığının gelişim evrelerini çok hızlı yaşayıp bir anda ortaya çıkması

En çok kabul gören görüş Etrüsklerin buraya sonradan yerleştikleri Fakat Etrüsklerin nereden geldikleri konusunda bugüne kadar fikir birliğine varılabilmiş değil Bu konuda ilk fikir beyan edenlerden biri de Herodotos'tur ve Etrüsklerin aslında kıtlıktan kaçıp yeni yerler bulmak üzere Etruria'ya göç eden Lydia'lılar olduklarını söyler :


" Kendileri anlatırlar ki, bugün gerek kendi ülkelerinde, gerekse de Yunanlılarda oynanan oyunları türetenler de kendileridir ve bu Etruria'nın koloni haline getirildiği zamana rastlar ; bakınız ne anlatıyorlar bu konuda Manes oğlu Atys zamanında kıyıcı bir kıtlık sarmıştı bütün Lydia'yı Bir süre dişlerini sıktılar Lydia'lılar, sonra kıtlık sürüp gittiği için, çareler aradılar, her biri kendince bir çare sürdüler ileriye Bu oyunlar, zar, aşık (kemiği) ve top oyunları,tavladan gayri, hepsi o zaman ortaya çıkmıştır; zira Lydia'lılar tavlayı biz bulduk demiyorlar Bunları bulduktan sonra bakınız ne yapıyorlardı açlıklarını bastırmak için ; yiyecek peşinde koşmayı unutmak için, iki günün birini oyuna veriyorlardı; ertesi gün oyunu bırakıp yemek yiyorlardı On sekiz yıl boyunca böyle yaşadılar Ama kötülük, azalacağı yerde kırımını büsbütün arttırınca kral Lydia'lıları ikiye ayırdı, ? Kim kalacak, kim gidecek kur'a çekilsin' dedi, kaderin kalmak üzere ayırdıkları gene kendi hükmü altında bulunacaktı göç edecek olanlara da oğlunu veriyordu kral olarak, ki adı Tyrsenos'du Böylece ülkeden çıkmak için üzere ayrılmış olanlar İzmir'e indiler, orada gemiler edindiler, işlerine yarayacak şeyleri yüklediler, bir yurt ve yaşama çaresi peşinde kıyı kıyı dolanıp sonunda Umbria'ya yanaştıkları güne kadar denizlerde gezdiler ; orada kentler kurdular ve torunları bugün de orada oturmaktadırlar Lydia'lı adını değiştirdiler, kendilerini yola çıkaran kral adını aldılar ; yeni adları olan Tyrsen'ler sözünü onun adına göre üretmişlerdir" ( I, 94 )


Herodotos bunları MÖ beşinci yüzyılda yazmıştır Ondan sonra gelenler için de de bu görüşü benimseyenler çoğunluktadır Aslında günümüzde de Etrüskler'in Anadolu'dan göçtükleri tezi çok yandaş toplamaktadır


Etrüsklerin İtalya Cumhuriyeti ya da kısaca İtalya (İtalyanca:Repubblica Italiana) Avrupa'nın güneyinde, çizme biçimli bir yarımadanın ve Akdeniz'de Sicilya ve Sardinya adalarının üzerine kurulmuş bir ülkedir Kuzeyinde Fransa, İsviçre, Avusturya ve Slovenya ile komşudur San Marino ve Vatikan şehir-devletleri de bütünüyle İtalyan topraklarıyla çevrilidir İtalya devleti vatandaşı olanlar ya da soyu İtalya ile bağlantılı olan kişilere İtalyan denir

Anadolu'dan göçtükleri tezini savunanların gösterdikleri en önemli kanıt Lemnos ( Limni ) mezar stelidir Etrüsklerin göçünün Herodotos'un anlattığı gibi olduğunu kabul edersek, aynı kavimden başka toplulukların da Anadolu'da kaldığını da kabul etmemiz gerekir ( Bunların mutlaka Lydia'lılar olması gerekmez) Antik kaynaklarda adı geçen Tyrrhen'lerin bu geride kalan topluluk olduğu düşünülmektedir Tyrrhen'ler Lemnos Adası'nı da zaptetmişlerdir 1885 yılında Limni adasında, Kaminia köyünde bulunan bir mezar steli bir anda dikkatleri bu teoriye çekmiştir Stelin üzerinde bir savaşçı resmi ile Etrüsk yazısına çok benzeyen bir yazı bulunuyordu Bu stel MÖ yedinci yüzyıla tarihleniyordu ve adanın Atina'lılar tarafından MÖ 510 senesindeki zaptından çok önce idi Bunun dışında Etrüskler'in ölü gömme adetleri (Örneğin ahşap odalar), toplumsal hayatları (Örneğin kadına verdikleri önem) ve sanatları Anadolu'daki başka toplulukları hatırlatmaktadır


Etrüsklerin Kuzey'den geldikleri, Hint-Avrupa'lı bir kavim oldukları yolunda teoriler de olmasına rağmen çok fazla yandaş bulamamışlardır


Etrüskler hakkında bir ilginç tez de Etrüsklerin Türk oldukları yolundadır Atatürk'ün tarih tezi doğrultusunda Etrüsklerin de Etiler ve Sümerler gibi Türk kökenli olduklarına inanılmıştır Atatürk'ün nezaretinde yazılan "Türk Tarihinin Ana Hatları " adlı kitapta bu konuya da değinilir :

" Özet şudur : Etrüskler, Türsenler, Türkalar Ege adalarında, Anadolu'da önceden oturmuş kavimlerdir Bunlara Akalar, Ekeler, Etiler denildiğini biliyoruz" Bu kavimlerin Türk kökenli oldukları ise daha önceden belirtilmiştir

Adile Ayda da babası, Atatürk ?ün yakın çevresinden Sadri Maksudî 'nin yolundan giderek Etrüskler'in Türk oldukları yolunda pek de yabana atılmayacak deliller sunar ( Kaynakça ) Buna göre Latin dilinde etimolojisi açıklanamayan bir çok sözcük de Türkçe'den gelmektedir

Bu arada Tyrrhen sözcüğü Yunanca'da Turrhnoi şeklinde yazılır ve h' nın eskiden "a" sesi verdiğini hesaba katarak Turan adı ile bir ilişki düşünebiliriz


ETRÜSK TARİHİNİN KAYNAKLARI

Etrüsk Tarihi ile uğraşacakların önündeki en büyük zorluk Etrüskler'den bize kalan belgelerin yok denecek kadar az olmasıdır Bu yüzden Etrüskleri ilişkili oldukları halklarla, Yunanlılarla, Kartacalılarla ve Romalılarla olan ilişkileri çerçevesinde Grek ve Romalı yazarların gözü ile tanıyabiliyoruz İlk Çağ'da Etrüskler için yazılmış kitapların bir çoğunun da günümüze ulaşmadığı hesaba katılınca iş daha da zorlaşmaktadır


Etrüskler hakkında elimizdeki ilk kaynaklardan biri yukarıda da aktardığımız bölüm ile ünlü tarihçi Herodotos'tur Daha önce de gördüğümüz gibi Herodotos Etrüskler'in kökenini Lydia'lılara bağlamaktadır Herodotos'tan sonra gelen antik yazarların hemen hemen hepsi de Herodotos'un tezini desteklemişlerdir


Herodotos'tan hemen hemen beş yüzyıl sonra, Halikarnassos'lu Dionisios bu teze karşı çıkar ve Lydia dili ile Toscan dili arasında benzerlik olmadığını ve Etrüsklerin buranın yerli halkı olduğunu iddia eder

Roma Döneminde Etrüskler konusu ile ilgilenenlerin arasında Nigidius Figidus'u, Varron'u ve Çiçero'yu görebiliyoruz Roma İmparatorluğu döneminde bu konu ile layığı ile ilgilenen ve büyük bir eser veren ise ünlü imparator Claudius'tur İmparator olmadan önce yirmi beş ciltlik Tyrrhenika adlı eseri Etrüsk tarihi üstünedir Claudius'un çeşitli kaynaklara ilk elden ulaştığını ve onun döneminde Etrüsk dilinin hala konuşulduğunu düşünürsek bu eser kaybolmasa idi elimizdeki en önemli kaynak olacağından kuşku yoktur

Orta Çağ boyunca bu konuda çalışmalar yok denecek kadar azdır Orta Çağın sonunda, 1498 de bir Dominiken olan Annio de Viterbe tarafından yazılan Antiquitatum Variarum Volumina XVII ?de Etrüskler ve kitabeleri hakkında bilgi verilmektedir De Viterbe burada Etrüsk yazılarını İbrani'ce yardımı ile okumaya çalışmıştır


Rönesans aydınları Etrüskler hakkında bilgi sahibi olmuş olsalar da ( Örneğin Michael Angelo Etrüsk tümülüslerini ziyaret etmiş ve buradaki figürlerden etkilenerek eserlerinde kullanmıştır ) bu konu üzerine eğilmemişlerdirEtrüskler hakkında elimizdeki ilk ciddi araştırma, on yedinci yüzyılda bir İskoç baron olan Thomas Dempster tarafından De Etruria Regali Libri Septem'dir 1616 - 1619 yılları arasında yazılan bu eser ancak yazarının ölümünden bir asır sonra basılabilmiştir

Etruria'da ilk sistemli kazıların yapılmaya başladığı 1828 yılına kadar sürede Etrüskler hakkında coşkulu fakat dağınık çalışmalar yapılmıştır


1830 - 1870 yılları arasında yapılan kazılarda ise bugün mevcut koleksiyonlarda bulunan bir çok eser gün ışığına çıkmıştır 1870 - 1880 yılları arasında çalışmalar daha teknik bir hal almış ve modern Etrüsk arkeolojisinin doğuşu gerçekleşmiştir

Bugün Etrüskler hakkında en büyük bilgi kaynağımız modern arkeolojinin verileridir Toscana bölgesi hava arkeolojisinin en iyi uygulandığı yerlerden biri olarak geçer Yapılan kazıların yakın gelecekte Etrüsk dili ve Etrüsklerin kökeni hakkında bir çok soruyu yanıtlayacağı umulmaktadır


ETRÜSK TARİHİNİN ANA HATLARI


Etrüskler'in tarihine başlarken ilk söylenecek kuşkusuz Etrüskler'in Roma'dan dört asır önce İtalya birliğini sağlamaya çalıştıklarıdır


MÖ Sekizinci yüzyılda İtalya'nın güney kıyıları Grek tüccarlar tarafından iskan edilmişti Grekler MÖ 750'de Cumae ?yi kurarak kolonileşmeye buradan başlamışlardı İtalya'nın kalan kısımlarında ise daha ilkel bir kültür vardı ve halk tarım ve hayvancılıkla geçiniyordu Etruria diye anılacak topraklar üzerinde ise Villanova kültürü sürmekteydi


MÖ 700 yılı civarında Etruria şaşılacak bir gelişme göstermiş ve yüksek bir uygarlık düzeyine varmıştır Etrüskler bu devirde Doğu ülkeleri ve Yunanistan ile büyük bir ticaret hacmine ulaşmışlardı Etruria hammadde ve gıda maddesi ihraç edip işlenmiş ürünler ve lüks eşyaları alıyordu Yapılan kazılarda da Etruria'da Yunan ve Doğu kökenli bir çok eşya bulunmuştur Grek kolonileri ile ticaretin büyük bölümü deniz yolundan oluyordu, çünkü kara yolu Latin kabileleri tarafından kapatılmıştı Bunun sonucu olarak Etrüskler denizde oldukça kuvvetlenmişlerdi


MÖ Yedinci yüzyıla tarihlenen tümülüslerden çıkan eserler Etrüsklerin bu çağda büyük bir zenginlik içinde olduklarını ve uygarlık ve sanatta ilerlediklerini göstermektedir Ayrıca buralarda Suriye, Urartu, Kıbrıs ve Grek kökenli eşyalar bulunması da Etrüsklerin bu devirlerde diğer ülkelerle olan ilişkilerini göstermektedir


Etrüskler artık İtalya'da yayılma siyasetine de girişmişlerdi Etrüskler ilk önceleri on iki şehir devletinden oluşan bir konfederasyon oluşturarak birleşmişlerdiAdı geçen bu ilk şehir devletleri Arretium, Caere, Clusium, Cortona, Perusia, Populonio, Rusellae, Tarquinii, Vetulonia, Volaterra, Volcii ve Valsinii ?dir Daha önceleri Falerii ve Veii şehirlerinin de bu birliğe dahil oldukları tahmin edilmektedir


MÖ Yedinci yüzyılın ikinci yarısında ise Etrüskler bölgede birlik sağlayıp Roma'ya kadar ulaşmışlardı MÖ 616 yılında ise Etrüsk kökenli Tarquin sülalesi Roma'da yönetimi ele geçirmişti Bu durum Roma'da Cumhuriyet'in kuruluşuna, yani MÖ 510 senesine kadar devam edecekti


MÖ Altıncı yüzyılda ise Etrüskler bölgede büyük bir güç oluşturmuşlardı Roma yazarları da Etrüsklerin parlak zamanlarını tanırlar Titus Livius Etruria için " Tanta opibus Etruria erat ut jam non terras solum sed mare etiam per totam Italiæ longitidunem ab Alpibus ad fretum siculum fama nominis sui implisset / Etruria o kadar kudretli idi ki, yalnız karada değil denizde de, Alpler'den Messina Boğazına kadar, bütün İtalya boyunca şöhreti yayılmıştı " diye yazmıştır( Ab Urbe Condita I, 2)


Bu dönemler İtalya'da ve Roma'da Grek etkisinin en yoğun olduğu dönemlerdir İşte bu dönemde Grek kültürü bölgeye tam olarak nüfuz edebilmiştir


MÖ 550 yılı civarında Roma büyük bir Etrüsk şehri görünümünü almıştı Arkeolojik veriler de bunu desteklemektedir Bu dönem Roma sanatı Toscanyalı bir karakter almıştı ve yazıtlardan anlaşıldığı kadarı ile Latince'nin yanında Etrüsk dili de konuşuluyordu Capitol'deki tapınak ise Etrüsk karakterinde idi Şehir büyük bir refaha kavuşmuştu Mezarlardan çıkan altın, gümüş, fildişi eserler, bulunan Grek eserleri, şehirciliğin, özellikle de lağım sisteminin gelişmiş olması bunun göstergelerindendir


Etrüsklerin bu yayılma siyaseti kaçınılmaz olarak Grekler'le karşı karşıya gelmelerine neden oldu Aslında Etrüskler daha önce Korsika kıyılarında Grekler'le çatışmışlardı ve yeni bir savaş kaçınılmazdı


MÖ 565 senesinde, Korsika'nın doğusunda, Etruria'nın tam karşısında Alalia şehri kurulmuştu MÖ 545 senesinde ise Pers akınlarına dayanamayarak buraya kaçan Foçalılar Etruria için tehlike oluşturuyordu Etrüskler bunun üzerine Grek yayılmasından endişe duyan Kartaca ile ittifak kurdular Aristo Politika adlı eserinde buna değinmektedir ( III, 9, 36 ) :


" Devlet, bir karşılıklı koruma sözleşmesinden ya da mal ve hizmetleri değiş tokuş etmek için yapılan bir anlaşmadan da fazla bir şeydir ; çünkü öyle olsaydı, Etrüskler, Kartacalılar ve birbirlerine sözleşmeden kaynak olan yükümlülüklerle bağlı bulunan ötekileri tek bir devletin yurttaşlar saymak gerekirdi Elbette bunların arasında ticaret anlaşmaları, saldırmazlık sözleşmeleri, ve bağlaşmalarını tanımlayan yazılı belgeler vardır Fakat bu tek bir devlet, tek bir yurttaşlıktan çok farklıdır"


Kaçınılmaz savaş MÖ 540 senesinde Alaia'da patlak verdi Herodotos bu savaşı ve öncesini şöyle anlatır :


"[ Phokaia'lılar ] ( Foça'lılar ) Kyrnos'a ( Korsika'ya ) vardıkları zaman beş yıl, oraya ilk olarak yerleşmiş olan kolonlarla ortak yaşadılar, tapınaklar kurdular Bütün çevrede çapul yaptıkları için, Etrüsk'ler ve Kartaca'lılar aralarında anlaşarak, bunlara karşı yürüdüler Bir deniz savaşı oldu; bu Phokaia'lılar için bir çeşit Kadmos yenilgisiydi, zira gemilerinin kırk tanesi batmış, kalan yirmisinin de mahmuzları kırılmış, işe yarar hali kalmamıştı Alalia'ya dönerek kadınlarını ve çocuklarını aldılar, eşyalarından gemiye yüklenecek ne varsa hepsini yüklediler, sonra Kyrnos'u bırakarak Rhegium'a gittiler " ( I, 166 )


Savaş Etruria - Kartaca ittifakının zaferi ile bitmişti Fakat Etruria bu zaferden Kartaca kadar yararlanmasını bilemedi, bundan yararlanan Kartaca oldu Böylece Etrüsler'in denizdeki hareket sahaları güneyde Yunanlılar doğuda Kartacalılar tarafından kısıtlanmış oldu


MÖ Altıncı yüzyıl boyunca Etrüsk yayılması kuzeye doğru da gerçekleşti Kuzeyde daha Villanova kültürünü yaşayan halklar bulunmaktaydı Buralarda yapılan kazılar, bu yayılmadan sonraki Etrüsk etkisini açıkça göstermektedir Bunun sonuçlarından biri de kuzeydeki verimli topraklar sayesinde Etruria tarım ürünleri deposu haline geldi Kuzeye doğru ticarette çok gelişmişti Kelt ülkelerinde yapılan kazılarda Etrüsk ve İtalya kökenli eşyaların çıkması bu ticaretin ne kadar geliştiğini göstermektedir


Bu yüzyılın sonunda Etruria gücünün doruğuna ulaşmıştı Etrüsk hanedanının Roma'dan kovulması da bu zamana rastlar Titus Livius bu olayı şöyle anlatır :


Roma Etrüsk hanedanından kurtulduktan sonra saldırıya da geçmeye başlar MÖ 496 da Latium bölgesinde hegemonya sağladıktan sonra MÖ 485 - 474 seneleri arasında Veies ile savaşır MÖ 474 ?te üstünlük Roma'ya geçmiştir


Aynı yıl Etrüsk donanması Cumae'de büyük bir bozguna uğrar Sicilya'lıların da yardımı ile Cumae'liler Etrüsk donanmasını yok ederler Roma'nın kaybı ile karayolunu kaybeden Etrüskler'in donmanın kaybı ile de güneye ulaşmaları iyice olanaksızlaşır Bu arada Pers baskısı İtalya'daki Grek ticaretinin gerilemesine de yol açmaya başlamıştır Bunun sonucu olarak bu döneme ait mezarlarda Grek eserleri oldukça azalmıştır Etruria artık giderek fakirleşerek içine kapanmaya başlamıştır Samnitler'in istilaları ise Etrüskler'i iyice zayıflatır


Roma - Veies savaşı MÖ 438'de yeniden başlar ve MÖ 395 de Roma'nın kesin Zaferi ile noktalanır Bundan sonra Roma Etruria topraklarında ilerlemeye başlayacaktır


Bu arada Etrüskler için yeni bir tehlike doğmuştur ; bu Kuzeyden gelen Keltlerdir


Keltler'in savaş biçimlerine alışkın olmayan Etrüskler topraklarını Keltler'e kaptırmaya başlarlar MÖ 350'de Mediolanum ( Milano ) bir Kelt şehri olarak kurulur


Keltler MÖ 390'da Capitol'e kadar ulaşmışlardır Kuzeyde Keltler, güneyde de Romalılar arasında kalan Etrüskler, Roma'nın Kelt istilaları altında zayıflamasını fırsat bilerek son bir çaba da bulundularsa da başarılı olamazlar


MÖ dördüncü yüzyılın ortalarında Etrüsk İmparatorluğu artık bir hatıra olmuştur Etrüskler iyice sıkışıp güçlerini kaybetmişlerdir


MÖ 293 yılında Keltler'in Roma tarafından bozguna uğrayıp İtalya'yı terketmesi ile bölge Roma'ya kalmıştır Bir birlik sağlayamayan Etrüsk toplulukları ise Roma önünde düşmeye başlar MÖ 280'de son Etrüsk toplulukları olan Vulci ve Volsini'lerin bozgunu ile Etruria tarihten silinir Buna rağmen Etrüsk halkı varlığını daha uzun seneler sürdürecektir


Romalılar Etrüsk halkını da Romalılaştırmaya başlar Eski Etruria'dan Via Aurelia, Via Clodia, Via Cassia gibi önemli yollar geçmeye başlar Etrüskler Roma hakimiyeti altında sakin yaşamaya başlarlar


MÖ 91 senesinde Roma lejyonları yanında yer alan Toscanlar Lex Julia ile şehir olma hakkını kazanırlar Marius ile Sylla arasındakiş iç savaşta ise Etrüsk şehirleri Marius'un tarafını tutarlar Sylla'nın kazanması ile Etrüsk şehirleri şiddetli bir şekilde cezalandırılırlar


Artık Etrüsk kültürü de silinmeye başlamıştır Hristiyanlığın ilk zamanlarında bölgede Etrüsk dili yerini tamamen Latince'ye bırakmıştır Ve böylece Etrüskler tarih sahnesinden çekilirler


ETRÜSK YAZISI VE DİLİ


Etrüsk dili kuşkusuz Roma İmparatorluğu'nun ilk zamanlarına kadar bölgede konuşulmuştu Romalılar arasında, kendi dillerinden çok farklı olan bu dille ilgilenenler vardı Fakat İlk Çağın sonlarından itibaren bu dil unutulmuş ve günümüze bir kaç anıt ve Latin yazarları tarafından yapılan alıntılar dışında yazılı metin kalmamıştır Yazıtlar ise çok kısa olup çok az sayıda kelime geçmektedir İlginçtir, elimizdeki tek Etrüsk el yazması On dokuzuncu yüzyılın ortasına İskenderiye'de bir Hırvat tarafından bulunan bir Mısır mumyasının üzerindeki sargılardaki yazılardır Zagreb Müzesi'ne götürülen bu yazılar geç dönem alfabesi ile yazılmış olup Hellenistik dönem öncesine tarihlenmektedir


Günümüzde Etrüsk dili, son gelişmelere rağmen daha tam olarak çözülebilmiş değildir Eğer çok önemli arkeolojik keşifler yapılmazsa daha da sırrını koruyacağa benzemektedir


Bunun yanında Etrüsk yazısı büyük ölçüde okunabilmiştir Etrüsk alfabesi Grek alfabesi ile yakınlık göstermekte olup tıpkı Grek alfabesinde olduğu gibi her ses bir işaretle gösterilmektedir


Elimizdeki en eski örnek Marsiliana'dan çıkan bir fildişi tabletteki yazıdır ve MÖ 700 yıllarına tarihlenmektedir Bu alfabede 26 harf vardır Bunlardan yirmi ikisi Fenike alfabesinden gelme olup, diğer dördü Grekler tarafından eklenen harflerdir


Cumae ve Etrüsk alfabesinin birbirlerine çok benzemeleri Etrüsklerin alfabeyi buradan aldığını düşündürtmüştür Fakat Etrüsk alfabesinde Grek alfabesinde olmayan ve eski zamanlarda kaybolmuş Fenike harflerinin bulunması Etrüskler'in alfabeyi İtalya'nın Grek kolonizasyonu öncesinde aldığını düşündürtmektedir


Alfabeyi çözerken karşılaşılan kolaylıklar, Etrüsk dilini çözerken yardımcı olamamaktadır ; çünkü Etrüsk dilini karşılaştırabilecek bir başka dil yoktur Türk araştırmacılar bu dilin Türkçe ile akraba olduğunu ve Türkçe yardımı ile çözülebileceğini öne sürmüşlerse de Dünya'daki önemli Etrüskologlar arasında yandaş bulamamışlardır


Eski yazıların çözülmesinde en çok kullanılan yöntem çift dilli yazıtların çözülmesidir Ne yazık ki Etrüsk dili için bu durum söz konusu değildir Bu yüzden Etrüskologlar başka bir yöntem geliştirmişlerdir Etrüskler başka halklarla, Yunanlılarla, İtaliklerle, Latinlerle yakın ilişkilerde bulundukları için bazı dini formüller ve mezar yazıtları ortak olabilirdi Buradan yola çıkarak bazı mezar yazıtları okunabildi fakat bunlar hem çok kısa oldukları hem de bir takım kalıpları kullandıkları için Etrüsk dili hakkında beklenen bilgileri vermedi


Etrüskologlar, Etrüsk dilinin tam olarak çözümü için arkeologların çift dilli bir yazıt çıkartmalarını beklemekteler


ETRÜSKLERİN İNANÇLARI


Din Etrüskler'in hayatında büyük bir yer tutmakta idi Titus Livius onlar için "Gens eo magis dedita religionibus quod excelleret arte colendi eas " demektedir


Etrüsklerin inançları, doğal olarak dillerine oranla daha iyi bilinmektedir Latin yazarları onların dini hakkında yeterli olmasa da bilgi aktarmışlardır Etrüsklerin dini "vahiy edilmiş" bir din idi Latin yazarları bu yönde bilgiler vermişlerdir


De Divinatione adlı eserinde Çiçero bunu ilginç bir şekilde anlatır :


Çok eski zamanlarda ( Diğer yazarlar Tarquinia'nın kurucusu Tarchon zamanı diye belirtirler) bir köylü ( belki de Tarchon'un kendisi ) toprağı sürerken topraktan bir çocuk fırlar Tages adındaki bu yaratık çocuk görüntüsünde olmasına rağmen kendinde bir yaşlı adama yakışan bir bilgelik vardır Etruria'nın her yerinden toplanırlar ve Tages de Etrüskler'e Haruspici ( Kurbanın karaciğerine bakarak fal ) sanatını ve dinin esaslarını açıklar ( Tages quidam dicitur in agro Tarquiniensi cum terra araretur et sulcus altius erat impressus, exstitisse repente et eum affratus esse qui arabat Is autem Tages, ut in libris est Etruscorum, puerili specie dicitur visus sed senili fuisse prudentia ? Tum illum plura locutum multis audientibus qui omnia ejus verba exceperint litterisque mandaverint?De Divinatione II,23 )


Bu efsanede dikkat çekici yönlerden biri de Tages'in anlattıklarını dinlemek için Etruria'nın her yerinden gelip toplanmalarıdır Burada bu dinin Etrüskler arasında bağlayıcı olduğunu ve " milli " bir din olduğunu görüyoruz


Başka yazarlar göre bu "vahiy"in bir bölümü bir peri olan Vegoia ( ya da Begoe ) tarafından Etrüskler'e bildirilmiştir Bu peri ayrıca yıldırımları de yorumlamayı öğretmiştir Bu bilgileri kapsayan Libri Vegonici Augustus zamanından itibaren Palatin'deki Apollon tapınağında saklanmıştır


Etrüskler'in kutsal kitapları bunlarla da bitmemektedir Etrüskler'in din esaslarını içeren kitapları üç başlık altındadır :


Libri Haruspicini kurbanın ciğerine bakarak kehanette bulunma sanatını anlatır


Libri Fulgurales yıldırımları yorumlamayı öğretir Etrüskler'de on bir çeşit yıldırım vardır ve sadece dokuz tanrı yıldırım atabilir Bunlardan sadece Jupiter-Tania üç çeşit yıldırım gönderebilirdi Etrüskler yıldırımları inceleyebilmek için gökyüzünü on altı bölüme ayırmışlardı ve gözlemlerini buna göre yapıyorlardı Her bölüm bir ya da bir kaç tanrıya aitti Böylece yıldırımı hangi tanrının gönderdiğini anlayabiliyorlardı ( Aynı şekilde Babilliler de gökyüzünü dört bölüme ayırmışlardı)


Libri Rituales ise çok daha geniş kapsamlı idi dini esasların yanında devletlerin bireyler gibi yaşamı, şehirlerin ve tapınakların kurulması, ordu ve devlet düzeni gibi konuları da içeriyordu Ritüel kitapları arasına Mısır'ın Ölüler Kitabı'na benzeyen Libri Acheruntici'yi ve mucizelerden söz eden Ostentaria ?yı da katabiliriz


Etrüsk dininin özelliklerinden biri de sadece rahiplerin tekelinde olması idi Rahipler soylu ailelerden seçilir ve toplumda etkili olurlardıBütün bu kitaplara rağmen unutulmaması gereken bir nokta da Etrüsk dininin sözlü olarak aktarılması ve inisyatik bir karakteri olmasıdır Bu kitapların MÖ 1inci yüzyılda yazıya geçirildiği tahmin edilmektedir Nigidius Figulus ve Tarquitus bunları Latince'ye tercüme etmişlerdir


Etrüsk tanrıları da Roma inançlarına geçmişlerdir Ancak belge eksikliğini ve Grek etkisini de hesaba katarsak Etrüsk panteonunu tam olarak belirlemek çok zordur


Panteonda en önemli yerlerden biri Tinia'ya aittir Tinia, Roma'lıların Jupiter'i (Bir çok kaynakta Jupiter-Tinia diye geçer) ya da Grekler'in Zeus'u ile bir tutulur Ancak onlardan farklı olduğu bellidir Roma Junon'u ile bir tutulan Uni ve Menerva ile bir üçlü meydana getirir Etrüsk krallar zamanında bu üçlü Roma'ya da girmiştir Roma'da da diğer kültürlerde olduğu gibi üç tanrı için kurulmuş tapınaklar vardıEtrüskler'e göre bir şehir kurulduğunda bu üçlüye tapınak yapılmamışsa, o şehir dini kurallara uygun olarak kurulmamış demektir


Panteondaki önemli tanrılardan biri de Vertumnus'tur Köken olarak Volsinii kökenli olup sonradan Romalılara da geçmiştir Ünlü Latin şairi Propertius Vicus Tuscus yakınlarında heykelini gördüğünü belirtir Propertius'a göre Bahçe ve ürün tanrısı idi Propertius ona Volsinii'yi terkettiğini fakat üzülmediğini söyletir :


Tuscus ego, Tuscis orior nec pænitet inter


pr?lia Volsinios desruisse focos?


( IV Kitap )


Etrüsk tanrılarından biri de Fufluns idi Etrüsler'in şarap tanrısı olan Fufluns zamanla Grekler'in Dionisos'unun karakterini almıştır Diğer bazı tanrılarda olduğu gibi başlangıçta Etrüsk kökenli olan bu tanrı grekler ile olan ilişkiler sonucunda, özellikle de Dionisos törenlerinin buralarda yayılmasını takip ederek Dionisos'un özelliklerine de sahip olmuştur Etrüskler'de, özellikle törenleri ile popüler olan bu tanrı için yapılan ayinler zamanla **** alemlerine dönmüştür Titus Livius bu adetlerin zamanla Roma'ya da geçtiğini söyler :


Hujus mali labes ex Etruria Roman veluti contagitione morbi penetravit / Bu bela Etruria'dan Roma'ya bir salgın gibi geçti ( XXXIX, 9, 1)


Etrüskler'in ateş tanrısı ise Sethlans idi Bazı yerlerde Grekler'in Hermes'ine benzer bir tanrı olan, tüccarların koruyucusu, ölülere yol gösteren Turms'a benzer bir tapımı vardı Bir başka ateş tanrısı ise Romalılar'ın Vulcanus'una benzeyen Velchans idi Velchans daha korkulan bir tanrı idi


Etrüskler'in savaş tanrısı ise yıldırım atan tanrılardan Maris idiAres'in hikayesi Etruria'da yayıldıktan sonra Maris Turan'ın aşığı olduTuran Roma'nın Venus'üne benzeyen aşk tanrıçası idi Etimolojik olarak Grekçe turannoV (tiran, kral, kraliçe anlamında ) ile aynı kökten geldiği düşünülmektedir Gösterimleri Afrodit'e benzemektedir


Grekler'in Apollon ve Artemis'i ise Etrüsk panteonunda Aplu, Apulu, Aplum, Artemes, Aritimi, Artumi, Artimnes adları ile bulunmaktadır


Diğer tanrılar arasında Saturnus'a eşdeğer Satre de vardı Satre için yapılan vahşice kurban törenleri tapımının en belirgin özelliği idi


Dikkat çeken Etrüsk adetlerinden biri de, Titus Livius'un yazdığına göre, Etrüskler'in her geçen sene için Nortia tapınağına bir çivi çakmaları idi Bu adet daha sonra Romalılar'a da geçmiştir Roma'da da her sene Eylül ayında praetor maximus Capitol Jupiter'inin bölmesinin duvarına çivi çakardı


Etrüsk inançlarında yarı tanrılar ve doğa ruhları da önemli bir yer tutardı Aynalarda ve bronz tabletlerde Turan'a eşlik eden çıplak perilere rastlanmıştır Lases adı verilen bu perilerin bazen Tinia ve Minerva'ya da eşlik ettikleri de görülmüştür


Etrüskler'in öteki dünya hakkında da inançlar geliştirmişlerdir Sanat eserlerinin büyük bir bölümü öteki dünya kültünün bir parçası olarak oluşturulmuştur Elimizde yazılı metinler olmasa da ölülerle beraber konulan eşyalardan, yapılan resimlerden, kabartmalardan öteki dünya inançları hakkında bir fikir sahibi olabiliyoruz Etrüsk inançlarına göre ölen kişinin ruhu kanatlı cinler tarafından öteli dünyaya götürülürdü Bu tema bir çok mezar odasındaki resimlerde işlenmiştir Burada oyunlar oynanıp ziyafetler veriliyordu Burada Etrüskler'e özgü bir çok cin vardı ( Bazen kader kitabını açan Culsu ve Vanth gibi) MÖ dördüncü yüzyıldan itibaren ise bu resimlerde öteki dünyanın efendileri de gösterilmeye başlanmıştır Bunlar Greklerden alınan Eita ( Hades ) ve Phersipnai ( Persefone ) dir Bu yüzyıldan itibaren öteki dünyanın tasvirleri de değişmeye başlamıştır Burası artık eziyet çekilen korkunç bir yer olmaya başlar Charus ve Tuchulcha adında iki korkunç cin de tasvirlerde yer alır Etrüsk Krallığı çökmeye yaklaştıkça tasvirler daha da korkunçlaşır


Romalılar Etrüskler'in inançlarından mundus kavramını da almışlardır Mundus öteki dünya ile bu dünya arasında geçişi sağlayan bir çukurdur Mundus sözcüğünün de Etrüsk dilinden geldiği düşünülmektedir Etrüsk aynalarında görüntü tanrıçası Munqu'nun adı geçer Zaten Latince'de de mundus sözcüğünün ilk anlamı kadın görüntüsü demektir ( Diğer anlamları da Gökyüzü ve Dünya) Roma inançlarına göre religiosi denilen günlerde Mundus açılıyordu ve ruhlar buradan bu dünyaya geliyorlardı Anadolu kelimesi Yunanca güneşin doğduğu yer anlamına gelen "Anatoli"dan doğmuştur Romalılar, kendi topraklarına göre doğuda kaldığından buraya doğu toprağı anlamında Thema Anadolia demişlerdir Anadolu isminin bir bölge adı olması ise Selçukluların Anadoluya gelmesiyle başladı