Türkiyedeki Mesken Tipleri Nelerdir

Türkiye'de Mesken Tipleri


Türkiye'de en ilkel saz meskenden en modern gökdelenlere kadar çok çeşitli mesken tipleri bulunur Mesken tiplerini çevreden sağlanan yapı malzemesi, ekonomik durum, sosyal ve kültürel gelenekler ile teknolojik birikim tayin etmektedir Ancak coğrafi çevreye en iyi uyan, başka kelimelerle bulundukları çevrenin coğrafi potansiyelini en iyi yansıtan meskenler daha ziyade köy ve kasaba meskenleridir Bu nedenle, Türkiye'deki mesken tipleri ele alınırken, modern inşa teknikleri ile yapılan ve pişirilmiş tuğla, çimento, kiremit gibi modern malzeme ile inşa edilen meskenler konumuz dışında bırakılacaktır

1 Ahşap Meskenler
Ülkemizde Karadeniz Bölgesi ile Marmara bölgesinin Güney Marmara bölümünde orman içindeki meskenlerin çoğu ahşaptır Bu evler ormandan elde edilen malzeme ile yapılmışlardır Çoğunlukla taş bir temel üzerinde yükselen ve genellikle ahır olarak kullanılan zemin kat ile bunun üzerinde yükselen oturma katından oluşur Doğu Karadeniz'de evin kenarında eklenti halinde "serende" denilen ve zahirelerin konulduğu bir ambar bulunur Karadeniz Bölgesindeki çoğu ahşap meskenlerin bir kısmı ağaç gövdelerinin, olduğu gibi üst üsttte koyulması, bazen sadece uçlarına açılan çentiklerle birbiri içine sokulmak suretiyle, bazen de çivilerle çivilenmek suretiyle inşa edilmiştir Bunlara "çantı ev" veya "çatma ev" diyoruz Çantı evlerde çatının üstü "hartama" veya "pedavra" denilen ince kıyılmış tahtalarla örtülür ve tahtaların rüzgardan uçmaması için üzerlerine çoğunlukla taş koyulur Günümüzde bu evlerin yapımından vazgeçilmektedir Kereste doğrama atölyelerinin bulunduğu kesimlerde ise ahşap evler biçilmiş keresteler ile yapılırlar Bu meskenler birkaç katlı ve çok çeşitlidirler Alt kat yine çoğunlukla ahır olarak kullanılır Kasaba ve şehirlerde, ahşap evler daha da çeşitlenir Cumbalar, oymalar, işlemeler ortaya çıkar Gerek İstanbul'daki eski köşkler, yalılar, gerekse Anadolu'da çoğu şehirlerdeki eski evler, konaklar ahşap meskenlerin en güzel örneklerini sunarlar

2 Toprak Meskenler
Yeterli ağaç veya mesken inşaası için elverişli taşların olmadığı İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerindeki kırsal alanlarda topraktan yapılmış olan evler hakimdir Çamurun ot veya samanla karıştırıldıktan sonra özel kalıplara dökülerek kurutulması ile yapılan tuğla biçimindeki "kerpiç", bu evlerin ana malzemesidir Duvarlar ısı yalıtımı için oldukça kalındır Çatı ise çoğunlukla düz dam şeklindedir Damda sebze-meyve kurutulur, kaynatılmış buğdaylar serilir, hatta yazın sıcak günlerinde ev sakinleri serinlemek için gece evin damında bile yatarlar Şanlıurfa ili dahilinde ise dam, kubbe şeklini almaktadır Güneşten korunmak için son derece uygun olan bu meskenlerin kubbesinde ışık ve hava girişini sağlamak için küçük bir pencere bulunur Kubbenin tepesinde ise yakılan tezek dumanının çıkmasını sağlayan bir delik mevcuttur

3 Taş Meskenler
Taş evler Toroslar, Ege Bölgesi ve Doğu Anadolu'da bir yaygınlık gösterirse de sadece taşların üst üste konulması ile yapılmış olanlar hayli azdır Buna karşılık taşların arasına ağaç veya toprak malzeme koyuralak yapılan meskenler kırsal alanda çok yaygındır Taş meskenler, yakın çevrede bulunan taşların cinsine ve bölgenin sosyo-ekonomik özelliklerine bağlı olarak çeşitlenirler Ancak kireç taşı kolaylıkla işlenebilmesinden dolayı çok kullanılan bir mesken malzemesidir Taş evlerin en güzel örneklerini Şanlıurfa, Gaziantep ve Mardin'de yumuşak kireç taşları ile yapılmış iki hatta üç katlı meskenlerde görüyoruz Bunların üstü genellikle düz dam şeklinde olup, duvarlarda veya evin belirli yerlerinde çeşitli figürlere dahi rastlanır Kireç taşlarının açık renkli olması da yaz sıcaklığının evin içine girmesini nisbeten önlemektedir

4 Mesken Tiplerini Etkileyen Coğrafi Faktörler
Türkiye'de coğrafi faktörler, kırsal alanlardaki meskenlerin şekillerini ve kullanılan malzemeyi önemli ölçüde etkilemiştir Gerçekten kır meskeni, her şeyden önce çevre şartlarına yani rölief, yükselti, jeolojik yapı, litoloji, bitki örtüsü, iklim elemanları ve onu inşa edecek kişilerin gelenekleri, mali imkanı ve nihayet ekonomik faaliyet türüne sıkı sıkıya bağlıdır

Fiziki Faktörler
Jeolojik Yapı
Tahmin edilebileceği gibi bir sahanın jeolojik yapısının meskenle olan ilişkilerinden en önemlisi, meskene malzeme temin eden kaynak olmasıdır Dağlık alanlarda genellikle taş malzeme hakim iken, alüvyal sahalar veya ovalarda toprak malzeme daha fazladır

Meskenler bakımından jeolojik yapının bir başka eseri ise mağara meskenleridir genellikle karstik bölgelerde bulunabilen bu tür meskenler oldukça ilkeldirler ve içlerinin karanlık olmasından dolayı daha çok ağıl olarak kullanılırlar Buna karşılık Ürgüp, Nevşehir, Göreme dolaylarındaki volkanik tüflerin oyulması ile oluşturulan meskenler oldukça konforlu olup, iki hatta üç katlı olanlarına dahi rastlanılabilmektedir

Bitki Örtüsü
Ülkemizin hiçbir bölgesinde, bitkisel malzemenin katılmadığı bir kır meskenini bulmaya hemen hemen imkan yoktur Evlerin duvarları için fazla önem taşımayan ağaç malzeme, damın inşaası sırasında vazgeçilmez bir malzeme olarak ortaya çıkar Ancak tahmin edilebileceği gibi mesken inşasında kullanılan bitkisel malzeme oranı, ormanlık sahalarda en üst düzeyde iken, ormandan uzaklaşıldıkça bu oran düşer ve çok çeşitli ev tipleri ortaya çıkar Ağaç gövdelerinden "karkas" kurmakla başlayan evlerde, karkasın arası yakın çevre şartlarına bağlı olarak taş, toprak, yonga vs ile doldurularak "dolma ev" denilen mesken tipleri meydana gelir Bundan sonra taş, kerpiç, tuğla ve ağacın değişik oranlarda kullanılmasından, çoğunlukla çift katlı olan "bağdadi", ahşap, yarı ahşap, örgü(ev) gibi mesken tipleri doğar

Yeryüzü Şekilleri
Mesken tipleri ve dağılışında yeryüzü şekilleri de etkili olmaktadır Yüksek sahalarda kış dönemi soğuk geçtiği için, evlerin duvarları kalın, pencereleri küçüktür Hatta daha iyi ısınma için ahırın üstündeki oda oturma odası olarak kullanılır Yamacın bakı durumu da meskenler üzerinde etkilidir Ülkemizin büyük bir bölümünde evlerin güneye bakan yamaçlarda kurulduğunu, pencerelerin ve kapının çoğunlukla evin güney cephesinde açıldığı dikkati çeker Çünkü güney yamaçlar daha iyi ısınmakta, daha fazla güneş ışığı almaktadır

İklim Faktörleri
İklim elemanlarından ısı, rüzgar, güneşlenme, yağış ve nemlilik kır meskenlerinin inşasında ve şekillenmesinde oldukça etkilidir Örneğin nemli sahalarda düz damlı evleri görmeye imkan yoktur Bu sahalarda evin duvarları toprak sıvadan çok ağaç ile kaplıdır Çok sıcak bölgelerde evler, rüzgara karşı gelecek şekilde yapılırlar ve evin içindeki hava akımını sağlamak için koridorlar inşa edilir Daha önce de belirtildiği gibi, soğuk arttıkça evlerin duvarları kalınlaşır, pencere boyutları küçülür ve sayısı azalır Çok nemli bölgelerimizde ise zemindeki nemden kaçmak için direkler üzerine inşaa edilmiş meskenlere rastlanır

Sosyo-Ekonomik Faktörler
Sosyal etkenler ülkemizin mesken tipleri üzerinde özellikle Cumhuriyet devri öncesinde çok etkili olmuştur Gerçekten, eski köylerimiz, çoğunlukla dar, dolambaçlı ve çıkmaz sokaklar arasına yığılmış ev topluluklarından meydana gelmiş olup, belli bir planları yoktur Evlerin içi de plansız ve karmaşıktır Gizli bir takım yollarla birbirine bağlanmış olmaları da ilginçtir Kuşkusuz bu durum, geçen asırlarda mevcut olan dış tehlikelerden korunma amacına yöneliktir Anadolu dışından ülkemize gelen göçmenlerin meskenleri de gerek planları ve gerekse yapı malzemeleriyle eski yerleşik toplulukların evlerinden hemen ayrılırlar Örneğin, ülkemize göç eden Kafkas göçmenleri, meskenlerinin inşasında beklenenden daha az ağaç kullanırlar "Peç" denilen ve evi kış boyunca ısıtan ocak, Balkan göçmenleri tarafından Anadolu'ya getirilmiştir Kırım göçmenlerinin kerpiç kır evinde dam iki tarafa hafif eğimli iken, Anadolu'nun eski yerleşiklerinin kerpiç evleri düz damlıdır

Sosyal faktörler kadar kır insanının ekonomik faaliyetleri ve mali gücü de evin malzemesini, mimari tarzını ve planını önemli ölçüde etkilemektedir Ancak ekonomik faaliyetler, evin oturulan kesiminden daha ziyade eklentiler üzerinde rol oynarlar Örneğin, zeytin üretimi ile uğraşan bir ailenin meskenine ait eklentide zeytin salamurası için kullanılan büyük fıçıların koyulduğu bir mahzen ortaya çıkar Bazen de zeytinyağı imalatı için küçük bir atölye bulunur Bağcılıkla geçimini sağlayan ailelerde evin eklentisi çok uzakta ve bağın içindedir Ziraat ile uğraşan ailelerde eve bir ambar eklenirken, hayvancı ailelerde ambar yerini ahıra bırakır Tütüncülerin meskenlerinde ise alt katlar çoğunlukla oturma yeri olarak kullanılırken üst katlar tütünlerin kurutulup, depolandığı yer olur