Anadolunun Bazı Yörelerinde Dövme Geleneği

İnsan bedeninin farklı malzemeler kullanılarak çeşitli uygulamalarla süslenmesi olgusunu tarihin çok eski dönemlerine dayandırmak mümkündür

İnsan neden süslenme gereksinimi duyar Bu durum yalnız beğenilme, güzel görünme isteğinden mi ileri gelmektedir yoksa bunun daha farklı nedenleri var mıdır

Bu yazıda tatoaj olarak adlandırılan süslenme biçimleri arasında yer alan; döğün, veşim, dak ve dağ olarak da bilinen dövme adetinden, bu adetin Anadolu'daki durumundan söz edilmeye çalışılacaktır

Dövme, deri tarafından tümüyle yok edilemeyen bir boya maddesinin belirli bir tek^nikle altderi yüzeyine kadar işlenmesi olarak tanımlanabilir Altderiye ulaşmak için sivri uçlu bir araçla yarıklar veya delikler açılır Açılan bu yarıklara iğne, diken gibi bir araç yardımı ile gerekli boya maddesi konur Ya da Eskimoların kullandıkları bir teknikle, deri iğneyle delindikten sonra, ise bulanmış bir iplik deriye geçirilerek, boya deri al^tına yerleştirilir Diğer bir teknik, açılan yarıklara barut veya güherçile içeren karışımları ya¤¤¤¤¤ bunları ateşlemektir Bu işlemlerden, özellikle derinin yakılması işleminden sonda deride hiçbir zaman çıkmayan açık ya da koyu mavi renkli bir yanık izi oluşur

Dövme yapılırken en çok kullanılan boya maddesi istir İsle birlikte çivit, antimuan tozu, kavrulup dövülmüş kemik tozu, çeşitli bitki özleri, safran ve kına da kullanılır Bu malzemelere göre deride beliren izler kırmızıya yakın bir tonda olabilir

Yaptıranın uzun süre acıya katlanmasını gerektiren dövmenin yapıldığı mevsim de önemlidir İyi bir dövme elde etmek için ilkbahar en uygun mevsim sayılır

Kaynaklar ilk çağlarda kamış ve yaprak boyaları ile yapılan dövmelerden söz etmek^te, 10 2000’lerden kalma Mısır mumyalarında dövmelere rastlanıldığını belirtmektedir

Hun kurganlarında çıkan cesetlerde son derece kıvrak çizgilerle ve dekoratif bir an^layışla yapılmış düşsel yaratıklar ve koç figürlerinden oluşan dövmeler görülmektedir Dinsel-büyüsel kaynaklı bu dövmelerin is olduğu ihtimali bulunan bir boya^nın, deriye şırınga edilmesi ile oluştuğu düşünülmektedir Pazırık kurganında bir başka^na ait cesette bulunan dövmelerde olduğu gibi, Hunlarda da asil ve kahraman kişilerin dövme yaptırabildiği, daha sonraları Kazak ve Kırgızlarda devam eden bu geleneğin yi^ne kahramanlık niteliği taşıyan bireylerce uygulandığı bilinmektedir

Taştık mezarlarında ve daha sonra Altın Yış mezarlarının birinde bulunan cesetlerde vücudun bazı kısımlarının av sahnelerini tasvir eden dövmelerle süslü bulunduğu görülmektedir

Eski Roma’da suçluları ve köleleri tanımaya yarayan dövmelere 19 yüzyıl İngiltere'sinde de rastlanılmaktadır

Cezayirli gemiciler aracılığı ile Osmanlı denizcileri arasında yaygınlaşan dövme; XVII yüzyıldan itibaren Yeniçerilerce bağlı bulundukları “orta”yı simgelemek amacı ile yaptırılmaya başlanmış, Yeniçeri ocağının kapatılışına dek sürmüştür

İlkel topluluklarda dövme yapılırken törenler düzenlenir Dövmeyi yapan kişi birta^kım dinsel ve büyüsel kuralları yerine getirmek zorundadır Çeşitli model ve örneklere göre yapılan dövmelerin deriye işlenişi bazen aylarca kimi zaman birkaç yıl sürebilir

Dövmecilik özellikle Okyanusya adalarında (Markiz, Samoa) ve Yeni Zelanda’da gelişmiştir Deride yara açılarak yapılan dövme tekniğine Avustralya ve Merkezi Afrika yerlilerinde rastlanılmaktadır

Dövmenin estetik yönüne göre çok daha önem taşıyan yanı hemen her zaman dinsel,büyüsel, sağaltıcı, toplumsal ve cinsel rolleri belirleyici, bağlı bulunan topluluğu işaret edici özelliğidir

Anadolu’daki dövme adetinin de bu yaklaşımla ele alınarak incelenmesi daha doğru olur

Dövme adeti özellikle Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerimizde yaygınlık kazanmıştır

1991 yılında Gaziantep Barak bölgesinde iki Türkmen ve bir Kürt köyünde yaptığım araştırmalarda 40-45 yaşın üzerindeki erkek ve kadınların el, yüz ve vücutlarında yörede “dövün” olarak adlandırılan dövmelere rastladım Bu kişilerde el, yüz ve vücudun çeşitli bölümlerinde bulanan dövünler; 18-20 yaş civarı genç kızlarda yalnız sağ yanakta bir nok^ta şeklinde yer almaktadır

Yörede “gurbet” adı verilen, geçimini boncuk, iğne gibi ufak tefek gereçler satıp, karşılığında yumurta, arpa, buğday vb alarak karşılayan küçük gezici gruplar tarafından, 15-20 yıl öncesine kadar isteyenlere dövün yapıldığı, şimdi ise bu uygulamanın de^vam etmediği belirtilmiştir Dövün yapılmadan önce, dövmeyi yaptıracak kişi veya “gurbet” tarafından belirlenen şekiller yanmış kibrit çöpü yardımı ile vücut üzerine çizilir Üç ya da dokuz adet halinde (bu rakamların mistik özelliği bilinmektedir) bir araya getirilerek sıkıca bağlanan iğnelerle deri dövülür; koyun ödü ve kazanların altından toplanan isle hazırlanan karışım, bu dövülme sırasında altderiye yerleştirilir Kabuk bağlayan bu yara zamanla iyileşir ve desen belirir

Dövün, kadınlar tarafından özellikle çene, çene altı, ayak bileği, boyun, göğüs ve el üstlerinde tercih edilmekte, erkeklerde ise burun üzeri ve alın ortasında, el üstlerinde, el bileğinde ve kollarda dövüne rastlanmaktadır

Bilinen dövme motifleri arasında, kadınlarda el üstü ve ayak bileklerinde rastlanan tarak ve ayna; genellikle yüze yapılan yıldız ve ayak bileklerinde halka motifleri önemli yer tutmaktadır Bunlarla beraber 60 yaş civarındaki birkaç kadında dikkati çeken, çene altından başla¤¤¤¤¤, boyunda devam eden ve iki göğüste şekillenen ceren motifidir

Erkeklerde daha çok şakaklarda ve kollarda yoğunlaşan Arap harfleriyle yazılmış isim ve ibarelere, arslan, yılan, ay gibi şekillere rastlamak mümkündür

Dövmelerin ne için yapıldığı sorusuna genel olarak süslenme yanıtı verilmekle bera^ber, 60 yaş üzerindeki kadın ve erkekler uğur getirdiği, kazancı artırdığı, bereketi sağla^dığı inancı ile dövme yaptırdıklarını belirtmişlerdir Ayrıca çocuğu olmayan kadınların bellerine yaptırdıkları dövme sayesinde çocukları olacağına ilişkin inanç mevcuttur An^cak kentlerde çok yadırgandıkları, torun ve çocukları tarafından çağdışı bulunduğu için büyük bir çoğunluğu dövmeyi sevmediğini söylemektedir Asitli maddelerle yüzlerinden bu izi çıkarmak istemişler ancak başarılı olamamışlardır

1994 yılında Çankırı’da bir Türkmen köyünde yapılan çalışmada ise 50-55 yaş civa^rındaki kadınlarda, burnun üst kısmı ve alnın ortasında bulunan ay-yıldız şeklinde döv^menin dışında vücudun başka hiçbir yerinde dövmenin bulunmaması dikkati çekmiştir Bu dövmenin özelliği ise kız sütü (yeni doğum yapmış ve kız çocuğu olmuş bir annenin sütünün) isle karıştırılması, bu karışımın dövmede kullanılmasıdır Dövme yapılırken yine üç iğne bir araya getirilmekte, kaynak kişiler bunun atalarından kalma bir süs oldu^ğunu belirtmektedirler

Urfa, Mardin ve Diyarbakır’da dövme; dak ya da dek olarak da anılmaktadır Bu yö^relerde en fazla dikkat çeken dövme motifi özellikle şakaklarda görülen beş parmağı stilize eden şekildir Bu şekillere Gaziantep’te de rastlamak mümkündür Bu motif SV Örnek’in de belirttiği ve Kızılcahamam’da “Yenge Mezarı” olarak anılan kadın mezarlarının başucuna konulan tahta işaretlerle büyük benzerlik taşır

Dövme motiflerinde mezar taşlarından, dokumalarımıza, mimarimizden işleme tekniklerimize kadar uzanan ve hemen hepsinde dinsel, büyüsel, mitolojik; sosyal ve cinsel statü, aşiret işareti niteliği taşıyan motiflerin benzerlerini bulmak mümkündür Bu mo^tiflerin kişiyi rahatsızlıklardan, nazardan koruduğuna; güzellik ve yiğitlik getirdiğine olan inanç halen devam etmektedir

Günümüzde Batı’da çok yaygın bir uygulama alanı bulunan dövme, kentsel yaşam^da özellikle gençler arasında giderek daha çok ilgi çeken bir süslenme biçimine dönüşmüştür

İstanbul’da dövme yapan iki kişi dövme yaptıkları makinenin batma derinliğini ayarlayabildiğini, steril koşulların dövme yapımında büyük önem taşıdığını belirtmekte^dir Bu kişilere göre dövme yaptıranlar cinsel bakımdan daha çekici görünme kendini güçlü hissetme, dikkat çekme, farklı olma ve süsleme amacı ile bu uygulamaya başvur^maktadır Sahte dövmeler dışında vücuttan çıkarılması ancak bir operasyonla gerçekle^şen dövmelerin genellikle bayanlar arasında yaygın olduğu belirtilmektedir

Kısa bir değerlendirme yapıldığında Anadolu’da dövme adetinin;

- Dinsel-büyüsel Kökene

- Bir aşirete olan bağlılığa yani bir anlamda damga niteliği oluşuna

- Süslenme olgusu taşımasına

- Hastalık ve nazardan korunma

- Uğur ve tılsım niteliği bulunma

gibi çok genel başlıklar altında toplanan nedenlere dayandığı söylenebilir Günü^müzde geleneksel kesimde önemini kaybetmiş durumda bulunan dövme adeti kentsel kesimde giderek yaygınlık kazanmaktadır