Hakkari İlinin Tarihi Eserler

Hakkari İlinin Tarihi Eserler-

Hakkari'deki Tarihi eserler




Araştırmacı Muvaffak Uyanık, Hakkari bölgesinin batısında yer alan "Guveruk" ve "Tırşin" yaylalarında, kayalar üzerine kazınarak çizilmiş binlerce kaya resmi bulmuştur Adeta açık hava müzesi niteliğinde olan ve çok geniş bir alana yayılı bulunan bu zengin resimlerin benzerliğine, doğuda Azerbaycan ve Kobistan bölgesinde kayalar üzerine çizilen yaklaşık 4000 Adet resimde rastladığımız gibi güneyde de Filistin bölgesinde kayalar üzerine çizilen yüzlerce kaya üstü resimde rastlarız Guveruk ve Tırşin yaylalarındaki kaya üstü resimleri , yaklaşık olarak MÖ 6000-1000 yıllarına tarihlen dirilmektedir Ancak bu resimlerin büyük bir kısmının daha sonraki devirlerde de çizildikleri anlaşılmaktadır Buradaki tasvirlerin büyük çoğunluğu stilize edilerek yapılmışlardır Buna karşılık, o devirlerde bölgede yaşayan zengin av hayvanları hakkında yine de küçümsenemeyecek önemli bilgiler vermektedir Resimlerin büyük bir kısmını, Dağ keçileri, bizon, çeşitli av hayvanları avda kullanılan tuzak sahneleri, sihir ile ilgili motifler, stilize edilmiş şekiller ve eski yarı-göçebe Türk boylarının kullanmış oldukları amblemler meydana getirmektedirÖzellikle daha genç devre ait stilize adilmiş resim ve amblemler, kuzeyde Erzurum yakınlarındaki "cunni" mağarasındaki resim ve amblemlerle, daha batıda ise Kütahya yakınlarındaki Aizanı tapınağının duvarlarındaki büyük taş blokları üzerine hayvan resimleri ile çok büyük bir benzerlik göstermesi yönünden ilginçtir gerek cunni mağarasındaki resim ve amblemleri ve gerekse Kütahya yakınlarındaki Aizanı tapınağının taş duvarları üzerine çizilen hayvan sahnelerini eski Türk boylarının yapmış olduğu kesindir ayrıca, bu bölgedeki tasvirlerin Anadolu dışındaki benzerlerine ise, Azerbaycan, Kobistan ve hatta Sibirya'da son yıllarda keşfedilen binlerce kaya üstü resmi meydana getirir görüldüğü gibi, çok geniş bir coğrafi bölgeye yayılmış olmasına rağmen, şekil ve muhteva yönünden birbirinin benzeri olan bu resimlerin, eskiden göçebe ve yarı göçebe Türk boyları tarafından yapılmış oldukları bugün artık yerli ve yabancı bilim adamlarınca kesinlikle kabul edilmiştirdolayısıyla tarih öncesi dönemlerde bile , Anadolu ve özellikle Doğu Anadolu bölgesi ile Azerbaycan ve Asya bozkırları arasındaki kültür ve sanat merkezleri arasında kopmaz bir birliğin olduğu açıktırBu durum ayrıca, tarih öncesi devirlerden yeni zamanlara kadar Orta Asya'dan Anadolu'ya devamlı olarak göçlerin yapıldığını da açıklar

ZEYNEL BEY MEDRESESİ

Medrese Hakkari'nin Gülereş mahallesinde bahçeler içinde bir dere kenarında yer almaktadır

Bu gün büyük ölçüde yıkılmış olan medrese Hakkari Beylerinden ayni zamanda Kanuni sultan Süleyman ve IISelimin mahzeretine nail olmuş Zeynel bey tarafından yaptırılmıştır Zeynel Bey 1560-1578 yılları arsında Hakkari Beyliğinde kalmıştır Muhtemelen medreseyi bu tarihler arasında yapmıştır İranlılarla yapılan bir savaş sırasında 1585 yılında marendde şehit düsen Zeynel Bey’in naşı 1587 de Çölemerike nakil edilerek kendi yaptığı medresenin avlusuna gömülmüştür

Medrese kuzey güney doğrultusunda 2220x11720 m ölçülerinde dikdörtgen bir alana oturmaktadır Bu gün temiz olarak kalmadığında planını yapmak mümkün değildir Ancak ortada bir avlu ve bunun dört tarafına sıralanan medrese odaları yer anlaşılabilmektedir Kuzey kösesinin ortası avluya gitmekte, giriş bölümünün iki yerinde köselerde birer oda yer almaktadır Bunlardan kuzey batıdaki Zeynel Beye ait mezarın bulunduğu oda olabilir Avlunun olduğu ve bati kenarlarında ikişer, güney tarafında üç oda yer alır Odalar kare ve dikdörtgen planlı olup üzerlerinde beşik tonuz ile örtülüdür Medresenin tamamında moloz tas ve yontma taslar kullanılmıştır

Ayrıca medresenin etraflarında bazı süslemeli mimari parçalar ile çoğu kırılmış mezar taşlarına rastlanmıştır Medresenin kazı ve restorasyonu yapıldığında Hakkari önemli bir yapısına kavuşmuş olur


MEYDAN MEDRESESİ



Hakkari merkez biçer mahallesinde bulunmaktadır Vakıflar genel müdürlüğü tarafından 1984 yılında yapılan onarımdan sonra ayaktadır Medresenin giriş kapısındaki kitabenin üzerinde H1112M1700-1701 tarihinde yaptırıldığı anlaşılmaktadır Kitabede kim tarafından yapıldığı belirtilmemekle beraber, Hakkari hükümetinin yöneticisi olan İzzetin oğlu İbrahim Bey tarafından yapılmış olabilir



Medrese 2340mx1825m dış ölçülere sahip kareye yakın dikdörtgendir Avlulu, iki katli ve iki kanatlı medreseler grubuna girmemektedir Yapıya güney cephesinin güneyinde girilmektedir

Avlunun dört yanını iki kat halinde revaklar dolanmaktadır Alt kat revaklari değişik başlık ve şekilleri olan sütunlara ikinci kattakiler ise payelere oturmaktadırlar Revak gözleri sivri kemerli, bölümleri ise tonoz örtülüdür

Avlunun doğu batı tarafında asimetrik olarak sıvalanan medrese duvarları yer almaktadır Bati tarafında hem alt hem de üst katta birbirine yakın ölçülerde üzerleri beşik tonoz örtülü dörder oda yer alır Oda kapıları dikdörtgen biçiminde küçük revaklar açılmaktadır Bu odaların bati kenarları mangal pencere diğer duvarlarına da dolap nisleri ve ocak yerleştirilmiştir

Doğu kanatta ise alta üç üstte iki oda yer almaktadır Bu odalar ötekilerden daha geniş tutulmuş, kuzey kenarlarında dershane ve mescit olarak kullanılmıştır Her iki katında bu kenarlarında kuzeye açilmisbirer mihrap nisi bulunmaktadir Alt kat mescit mihrabi yarim daire planlı nis seklinde üst katın ki ise üstten üç delikli kemerle taslandırılmış şeklindedir diğer üst kat mescidi büyük tutulduğundan geriye kalan kısmı bir oda, alt katta ise iki oda yerleştirilmiştir Bu odalarda da dolap nisleri, ocak ve mazgal pencereler açılmıştır küçük tutulmus kapıları düz lentulu ve avluya açilmaktadir

Düzgün kesme taslarla yapılmış yapının güney cepheyi hareketlendiren tas yaprak, sivri kemerli bir görüntü seklindedir Kapı köseden helezonik yivli bir kaval silme ve bunu takip eden mukarenasli bir bordürle kuşatılmıştır Bunu ortasında oldukça küçük tutulmuş, üstte ve yanlarda yekpare blok taslarla oluşturulan kapı, dıştan kabartma vazo ve çiçeklerle süslenmiş üç yandan dolanan bir bordürle sınırlandırılmıştır Gerek mukarnasli ve gerekse içteki bu berdür kahverengi taslarla oluşturulduğunda ayrıca cepheyi hareketlendirmektedir

Kapının üst kesimine dikdörtgen kitabe yerleştirilmiştir kitabe mermer üzerine yerleştirilmiştir Diğer cepheler alt ve üst katlara açılmış pencereler dışında oldukça hareketsizdir


TAŞ KÖPRÜ



Şemdinli ilçe merkezine 12 km, Nehri köyüne 4 km mesafede Şemdinli deresi üzerinde kurulmuştur



Yüksek dağların arasında derin bir vadide yer alan köprü kuzey güney istikametinde tek açıklık halinde her iki ayağı kayalıklara oturmaktadır Köprü yüksekliği 1080 m, uzunluğu 2120 m, genişliği ise 290 m ölçülerini ihtiva etmekte olup tek gözlü, yolu eğimli köprüler gurubuna girmektedir

Köprünün düzgün kesme taşla yapılmış sivri kemerli açıklığı oldukça yüksek tutulmuştur İki tarafa eğimli yolu da, kenarlardan birer sıra halinde dizilmiş kesme taşlarla oluşturulmuştur Korkuluklarla sınırlandırılmış üzeri sonradan betonla kaplanmıştır Dolgu ve tampon duvarlar moloz taşlarla örülmüş, doğu yüzü, kemerli açıklığın köşesine açılmış birer nişle hareketlendirilmiştir Bugün köprünün iki yanındaki zeminle irtibatını sağlayan dolgu duvarlar kısmen yıkılmış dallarla eğreti yapılmış, kaplamayla geçiş sağlanmaktadır

Köprünün kemer ve gözlerinin iç kısımlarında kesme taş, dolgu ve tampon duvarlarda moloz taş malzeme kullanılmıştır

Kitabesi bulunmayan köprü mahalli kaynaklara göre Nehri’deki Kelat Sarayı’nı da yaptıran Seyyit Mehmet Sıddık tarafından yaptırılmıştır Buna göre köprü 19 yüzyıl sonlarında yapılmış olmaktadır


HALiL KiLiSESi

Hakkari'ye 10 Km mesafede ana yol kenarındaki Halil mevkiinde bulunmaktadır Nasturiler ait olan yapının üzerinde kitabe ve süsleme mevcut olmadığından, hangi tarihte kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir

Kilise670mx1370m dış ölçülerine sahip, doğu batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı ve iki bölümden oluşmaktadır Batıdaki birinci bölüm daha büyük tutulmuş Buraya bati cephesinden bir kapı vasıtasıyla girilmektedir Bu bölümün üzeri doğu bati doğrultusunda uzanan beşik tonozla örtülmüştür Duvarlara dolap nisleri açılmıştır

Doğudaki ikinci bölüme birinci daha büyük olan birinci bölümden iki kapı vasıtasıyla geçilmektedir Kapılardan biri ortaya yakın yerde sivri kemerli bir girinti içerisinde, sivri kemerli bir açıklık seklinde, diğeri ise güney kösesinde sivri kemerli açıklık biçimindedir Oda kuzey güney istikametinde dikdörtgen biçimli ve tonoz örtülüdür Bu bölümün doğu duvarına kapı eksenine gelecek şekilde sivri kemerli bir nis yerleştirilmiştir Yan duvarlarda dolap nisleri bulunmaktadır

Yapının tamamında tas malzeme kullanılmış olup, diş cephelerde düzgün sıralı kaba yönü taslar görülmektedir Yapı oldukça sağlam dıştan düz toprak dam örtülüdür

DERAV KiLiSESi

Zap vadisinde üzümcü köyünü ilerisin de derav mevkiinde bulunmaktadır Zap suyunun karşı taraftaki sırtta eğimli bir arazide kurulmuştur Nasturilere ait olduğu kabul edilen yapının üzerinde kitabe veya süsleme olmadığından yapının tarihi ve dönemi bilinmemektedir oldukça küçük olan yapı 685mx1000m dış ölçülere sahip olduğu bati doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir plandır Doğu batı doğrultusundan dikdörtgen planlı odanın üzeri beşik tonozla örtülüdür Bati tarafı açılmış mazgal pencerelerden yapı aydınlatılmıştır İkinci odaya buradan sivri kemer açımlıklı iki demir bir kapıdan girilmektedir Burası kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen planlı ve beşik tonoz ile örtülüdür Doğu tarafından beşik tonoz kaylıklara oturmaktadır Iki yan duvarına dolap nisleri açılmıştır Yapının tamamı moloz taslar ve kayalardan yapılmıştır Dıştan üzeri toprakla örtülüdür, yer yer duvarları yıkılmıştır Buna rağmen sağlam bir yapıdır

KELAT SARAYI

Şemdinli'ye 17 km uzaklıktaki eski ilçe merkezi Nehri'nin güney batısında dere kenarında kurulmuştur saray(konak) büyük ölçüde yıkılmış olup halen ayakta kalan iki kemer ve bir duvar bulunmaktadır

Üç katlı ve muntazam bir yapı olduğu günümüzde güney duvarı kısmen ayakta kalmış diğer kısımları tamamen yıkılmıştır Sarayın doğu cephesinde her kata dokuzar pencere açıldığı, kuzey cephesinde ise ortada üç kata tekabül eden sivri kemerli iki açıklık, bunun yanındaki katlarda da üçer pencere açıldığı görülmüştür Yapı kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen planlı olduğu ve üç katlı olduğu anlaşılmıştır

Sarayın günümüze kadar ayakta kalan güney duvarındaki kalıntılardan, cephenin ortada kapı ile bunun yanındaki pencereler ile hareketlendirdiği görülmektedir cephenin ortasındaki kapı anıtsal bir portakal şeklinde düzenlenmiştirİç içe kademelendirme yapan sivri kemerli açıklığa sahip kapı dıştan taşıntılı kuşatma kemeri ile sınırlandırılmıştır

Sivri kemer özengi seviyelerine ise kademeli yerleştirilmiş iki kademeli konsolsu çıkmalarla vurgulanmıştır kapının iki yanındaki yüzeylerde biraz üst kısımda yer alan pencereler,dik dörtgen çerçeveli olup, sivri kemerde son bulmaktadır

Konağın ayakta kalan kalıntılarında duvarların düzgün kesme taşlar kalkandan ( kireç taşı ) yapılmıştır

Yapının kesin tarihini veren kitabe ve herhangi bir yazılı belge mevcut değildir ancak mahalli kaynaklara göre Seyit Ahmet Sıddık tarafından yaptırıldığı bilinmektedir

Seyit Taha-i Hakkari'nin torunlarından olan Seyit MSıddık,Seyit Übeydullah'ın oğlu olup 1878-1903 yılları arasında yönetimde etkili olmuştur

KAYME SARAYI




Saray Nehri'deki eski yerleşmelerin kuzey tarafında, bugünkü köy evlerin batısında yer almaktadır iki katlı yapılmış olan saray,1880+24mölçülerinde kuzey güney doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturmaktadırGünümüzde sarayın kuzey ve batı duvarları ekseriyetle,doğu ve güney duvarları kısmen ayakta kalabilmiş,örtüsü tamamen yıkılmıştır

Yapının zemin ve birinci katları birbirinin aynı, ortada dikdörtgen iki salon ile bulunduğu batı taraflarında sıralanmış dörder odadan meydana gelmiştir Sarayın kuzey ve güney cephelerinde ortalarına açılmış kapılardan girilmekte,odalara hem salondan hem de birbirlerinden geçmektedir

Yapının yıkılmış doğu cephesi dışındaki kuzey güney ve batı cephelerinin kapı ve pencerelerle hareketlendirildiği görülmektedirkuzey cepheye sivri kemerli bir girinti içerisindeki, sivri kemer açıklıklı kapı ile bunun iki yanında altlı ve üstlü olmak üzere dört pencere açılmıştır pencereler bir girinti içerisinde yer almaktadır ayrıca kapının üzerinde üst kaşa açılan ahşap konstrüksiyonlu bir balkon olduğu anlaşılan açıklık bulunmaktadır

yine bu cephede tek süsleyici unsur olarak karşımıza çıkan kapı kuşatma kemerinin sağ ve sol üst köşelerine birer kitabe yerleştirilmiştir Kitabeler mermer üzerine ikişer satır halinde sülüs hatla yazılmıştır

Sağdaki kitabede; (1332-1910) tarihi yazılı olup şu ibare yazılmıştır

"deki kapılarında hamd vardır

Oraya emniyet ve selametle giriniz "

Sonraki kitabede;

"Bu ev (girenlere) esenlik verir

Bakanlara hicri"1330 tarihini (1909) müjdele" ibaresi yazılıdır

Yapının batı cephesinde altlı üstlü sekizer pencere ile hareketlendirilmiştirPencerel er birbirinin aynı, sivri kemerli bir girinti içerisinde yuvarlak kemerli açıklık şeklindedirGüney cephesinde ise sadece kapı ve pencerelerin yerleri belirlenebilmektedir

Bunun dışında büyük ölçüde yıkılmış vaziyettedir Sarayın cephelerinde düzgün kesme taş,

içteki odaların bölme duvarlarında moloz taş malzeme kullanılmıştır Cephelerindeki düzgün kesme taş işçilik dikkat etmektedir

Yapının kuzey cephesinde giriş kapısı sağ ve sol köşelerine birer tane kitabe yerleştirilmiştirsağdaki kitabede H1332 (1911) soldaki kitabede H1330 (1909) tarihi yer almaktadırBuna göre Nehri'deki Kayme sarayı 1909-1911 tarihleri arasında inşa edilmiştir

Kitabelerde, yaptırana ilişkin herhangi bir isim yer almamakla beraber Seyit Übeydullah'ın oğlu Seyit Abdullah tarafından yaptırıldığı kabul edilmektedir

Hırvata (Büyük Çiftlik) Kalıntıları
Yüksekova ilçesinin batısında Aroş deresi ağzında Urartular'dan kalma önemli bir kent merkezi olan Musaşirin olduğu sanılmaktadır ancak kazı yapılmamıştır Musaşir,Urartu ve Asur yazıtlarında sık sık adı geçen bir kutsal kenttir Urartular döneminde ispuini ve menua ortak krallıkları arasında Haldi tapınağı yapılmıştır Asur kralı llSargon İÖ 714'te Musaşiri'yi ele geçirmiş ve haldi tapınağındaki ganimetlerin ayrıntılı listesi yapılmıştır Bu listeye göre eşsiz güzellikteki yapıtlar arasında Urartu kralı İspuininin oğlu Sarduri'nin heykeli, tapınağa armağan edilmiş bir boğa ve buzağı bir inek heykeli, vardır



Asur kenti Dur Sargonda bulunmuş bir kabartmada, musaşir kenti ve Haldi tapınağı ayrıntıları ile betimlenmiştirXIXYüzyılda Flandin, günümüzde nerede olduğu bilinmeyen bu ünlü kabartmanın çizimini yapmıştırkabartmada tapınak yanında ki çok katlı yapıların kimi üçgen kimi düz dörtgen mazgal dişlidir Evler yassı çatılı gösterilmiştir Haldi tapınağında beşik çatının ilk örneği ile karşılaşılmaktadır Firikya kaya anıtlarında çatı biçimi, burada da baklava motifiyle doldurulmuştur Bu kabartma Urartularla Frikyalılar arasındaki ilişkinin önemli bir kanıtıdır Kabartmada ayrıca llSargonun yazıtında belirtilen heykeller de açıklıkla görülmektedir Yörede yapılacak kazılarla musaşir Kenti kesinlik kazanabilir


Gagevran Köyü Kilise Kalıntısı

Derav Vadisi Gagevran köyü yakınlarında 2yüzyılda kalma kayalara oyulmuş kiliseler vardır Yapılar 35X55 m ölçülerindedir Duvarlar içten nişler ve HZİsa 'nın yaşamını konu alan Freskolarla süslüdür



Kerpil Köyü Kilisesi Kalıntısı


Kerpil köyünün ortasındaki tepede uzun dikdörtgen planlı iki bölümlü bir klise kalıntısı vardır Duvarlar düzgün, koyu renkli taştandır Yan duvar lardaki yarım payeler tonoz örtüyü taşımaktadır Kapının üstünde bezemeli bir taş vardır Günümüzde bir bölümü ev öbür bölümü samanlık olarak kullanılmaktadır



Dirheler (Dev Evleri)

Dirheler üçü dördü bir arada birbirini koruya bilecek yakınlıkta, yol üstünde, kayalara oyulmuş dev boyutta yapılardır

Dirhelerin Asur saldırılarına karşı haber alma kuleleri yada yaylaya çıkılan sürüleri korumak ve yayla güvenliğini sağlamak için yapılmış küçük savunma kütleleri olduğu sayılmaktadır Bunlar Yüksekova'nın Tırşin yöresinde bulunur