Geri Git   ForumSinsi - 2006 Yılından Beri > Genel Kültür & Serbest Forum > ForumSinsi Ansiklopedisi

Yeni Konu Gönder Yanıtla
 
Konu Araçları
değildir, kemalizm

Kemalizm Nedir? Ne Değildir?

Eski 08-16-2012   #1
Prof. Dr. Sinsi
Varsayılan

Kemalizm Nedir? Ne Değildir?





RESMİ/GAYRİ RESMİ TARİH ALDATMACASI; BİR DÖNEMİN ARKA YÜZÜ

KEMALİZM NEDİR? NE DEĞİLDİR


Biz daima gerçeği arayan ve onu buldukça, bulduğumuza inandıkça, ifade etmeye cesaret eden adamlar olmalıyız1

MKemal Atatürk



Cumhuriyetimizin tarihini yazanlar, acaba her zaman gerçekleri mi ifade etmektedir? Yoksa, gayrı resmi tarihçilerin değirmenine su taşıyan, resmi! tarihçiler, özel sempati duydukları kişileri veya sırf Mustafa Kemal Atatürk kurdu diye CHP’yi savunurken "gerçekleri söylemekten" mi korkmaktadırlar? "Cumhuriyet’e sahip çıkalım" derken, Cumhuriyet’i ve Kemalizm’i gömmeye çalışanlara karşı koymanın bilimsel araçları etkisiz hale mi getiriliyor? Acaba birileri devrimci bir cumhuriyetin kuruluş felsefesini gerçekten artık bir şekilden ibaret görüp, batı merkezli ideolojilerle siyaset yaparken, M Kemal Atatürk’ün bir ideolog, bir bütünü parça parça çözen bir toplum mühendisi olduğunun ortaya çıkmasından mı rahatsız oluyor? Kişilerin M K Atatürk’ü bir düşünce değil bir kült olarak görmesinin yanında etrafında yer alan adamların hatalarının sergilenmesinden mi rahatsız oluyorlar? Bazı noktalar bilerek mi görmemezlikten geliniyor? Neden Kemalist aydınların çoğu öğrenecek bir şey kalmamış gibi araştırmadan ve olayları irdelemekten uzak? Bunu cevabı aslında belki de çok basit bir nedenden kaynaklanıyor İmam-cemaat geleneğinden eğitilmiş kişiler sorgulama, yanlışlardan kurtulma geleneğinin kendi otoritelerini sarstığını anladıklarından yeni soruların, yeni şeyler öğrenmek olduğunu ve ürettikleri bilginin eskimişliğinin farkındalar Oysa Kemalist olmak, birey ve cemiyet düzenini kavrayan açık toplum yapısını anlamaktan geçer Yanlışlardan surekli kurtularak daha iyiyi arama mücadelesidir Bu makalede, tarih okumayı tercih eden dogmatik kafa yapısını sorgulamak için, tarih değil, tarihi okuduğumuzda nelerle karşılaşabileceğimizin bir örneği olarak "Kemalizm"in varoluş macerası ve karşısına çıkan engeller sorgulanacaktır


Cumhuriyeti bir kül olarak yargılama gayretiyle yazılan kitaplarda M K Atatürk’ten başlayarak oluşturulan garip bir geometriye, Atatürk aramızdan ayrıldıktan sonraki zamanı da kapsatarak Kemalizm adı verilmektedir2 Eleştiri görünüşlü bu yazınlar, aslında M K Atatürk’ün yürüttüğü politikayı küçültüp gizlerken, toptancı bir anlayışla Kemalizm’in zerre kadar sorumlu olmadığı uygulamaları Kemalizm diye yutturmaya çalışmaktadır Bunu yaparken Kemalizm/Atatürkçülük şeklinde yazılan bütün makalelerin yazarları biraz bilimsel ahlak sahibi olsa Atatürkçülük’ün Atatürk’ün ölümünden sonra 50’li yıllarda kimler tarafından neden ortaya konduğunu da yazarlari Fakat bunu yazarlarsa birden Atatürkçülük=Kemalizm zannedenlerin ya da Kemalizm’i reddeden bazı Atatürkçülerin uyanma ihtimali yükselecektir Asıl ilginç olan çalışma ve araştırma cephesini anti-Kemalistlere emanet eden, Kemalizm’i kabul eden ama kullanılmasını gereksiz gören Atatürkçülerin de bu birleştirmeye ve tarihin saptırılmasına alet olmalıdır Bu kişilerin garip bir savunusu vardır M K Atatürk’ün hayatında bile Kemalizm diye bir şeye karşı çıktığı düşüncesidir Acaba bu tür düşünenlerin ellerinden gelen saptırmayı yapmaları için temel malzeme kimler tarafından sağlanmaktadır Herhalde bu kişiler, "tarihi yazanın yapana sadık kalması" sözlerinin anlamını düşünmeden bir tarafgirlik içindeler Bu nedenle ‘kim Kemalisttir, değildir veya Kemalizm var mıdır, yok mudur?’ sorularının cevabı tarihin sayfalarında apaçık dururken, nedense bu sayfaları okuyan ve yazanlar "yapan"ı gözardı etmektedirler



1930 İnkılabın İdeolojisi


Kemalist terimi bildiğimiz gibi ilk defa 1918’de yabancı gazetelerde ve resmi belgelerde Anadolu’da emperyallere karşı direniş yapan savaşçılara verilen bir tanımlamaydı34 Bu tanımı kullananların dışında 1930 yılına kadar da Kemalizm terimine Türkiye’nin yeni rejimini tanımlamaya çalışan yabancı gazetecilerin "Kemalist Türkiye", "Kemalist rejim" şeklinde ki atıflarında da rastlanır Türkiye Cumhuriyeti’nde Kemalizm tartışmaları 1930 yılında başlar Serbest Fırka denemesi başladığı dönemde ilk defa İnkılap gazetesinde, gericilerin SCF’na yığılmasının rejim tartışmalarına yol açması başlangıçtır 1 Eylül’de "İnkılap"5, 18 Eylül’de "Hürriyet isteriz"6, 24 Eylül’de "Türk Gençliği ve İnkılap"7,"Hürriyet İnkılapçının malıdır"8 25 Eylül’de "Memleketin İstediği"9 28 Eylül’de "Fırka İdeolojisi"10 başlıkları altında yazılan bir seri makale "İnkılap"ın korunması için CHF’nın göstermediği reaksiyonu gosterir Bu tartışmalar sürerken, belediye seçimlerinde SCF adayları arasında yer alan gerici unsurların yarattığı tepkiyi fark eden Ali Fethi (Okyar), M K Atatürk ile anlaşarak kurduğu partiyi 17 Kasım 1930’da kapatır M Zekeriya (Sertel), SCF’de yer bulan odakları 1 Şeriatçılar, 2 Emperyalistler, 3 Ekalliyetler, 4 İstismarcı İthalat komisyoncuları, olarak aynı zamanda Türk devriminin en baş düşmanları olarak tanımlar11 Özgürlük kavramının özgürlüğü yok etmeye azmetmiş akımların silahı olması, TCF deneyinde olduğu gibi SCF deneyinde de tekrarlanmış olacaktır Demokrasi deneyi ikinci kez yanlışlanan devrim kadroları, bunda en önemli eksikliği CHF’nın ideolojisi olmamasına bağlamaya başlamıştır 17 Kasım sonrasında 3 aylık bir yurt gezisine çıkan M K Atatürk halkın nabzını tutmuş ve CHF’nın eksiklerini sorgulamıştır12 Bu dönemde Ali Naci (Karacan) bir makalesinde "Rusya’da Nasıl Komünizm İtalya’da nasıl Faşizm varsa bizde de Kemalizm olmalıdır"13 makalesiyle bu tartışmayı başlatır


Aralık ayında devrim kadrolarını sarsan ikinci bir olay da 24 Aralık 1930’da Menemen’de Kubilay’ın şehit edilmesidir Herşeyin yolunda gittiğini zanneden devrim kadroları gericiliğin ve cehaletin uykudan uyanma eğiliminde olmasını artık gözardı edemez CHF’nın içinde ve dışında Cumhuriyet rejiminin en büyük eksiğinin ideoloji olduğu konusunda başlayan tartışmalar, iki elden yürütülecektir M Kemal Atatürk’ün yurt gezisine katılan R Peker devrim ve parti ile ilgili yaklaşımlarıyla öne çıkar ve 9 Mart 1931’de Parti genel sekreterliğine atanır


1931 Ocak’ında Türk Ocağı’nda Ş Süreyya (Aydemir) tarafından "İnkılap ve Kadro" başlığıyla verilen konferansla başlayan parti dışı sorgulama ses getirmiş, İnkılap gazetesinde yazan bir kısım yazarlarla birlikte Ocak 1932’de Kadro Dergisi’nde zemin bulmuştur Parti içindeki ideoloji tartışmalarının yükselmesi de bu dönemde başlar İlk iş olarak, bu dönemde 10 Nisan 1931’de Türk Ocakları kapatılarak CHF’ye katılacak ve Halkevleri açılmaya başlayacaktır Halkevleri’nde partinin görüşlerini aktaracak halk hatipleri bulunacaktır 1929 ekonomik bunalımının yıldırdığı kitlelerle gericiliğin, SCF’de birleşmesinin tekrarlanmasının devrimi tehlikeye atacağını düşünenler, aynı tarafta yer almalarına rağmen birbiriyle sinsi bir mücadeleye devam eder Recep (Peker), Necip Ali (Küçüka) gibi üst duzeydeki yöneticilerin yürüttüğü ideolojik yapılanma Kadro Dergisi’nin ideoloji oluşturma talebinden çok rahatsızdır14 Kadro Dergisi’nin yarattığı tartışma ortamında devrimin ideolojisi olması gerektiği vurguları R Peker’i harekete geçirmiş ve Kadro’ya karşı 1932’de Ülkü dergisini Halkevleri yayın organı olarak çıkarmıştır Kemalizm adına yapılan bu tartışmalarda Ülkü (R Peker) ve Kadro aslında ortak noktaları olan argumanlardan yola çıkmaktadır İki taraf da İnkilabın ideolojisini Kemalizm adını telaffuz etmeden Sosyalizm ve Kapitalizm dışında bir ideoloji olarak görmektedir Ayrılık kullandıkları metod ve referans noktalarındadır Kadro metod olarak tarihsel maddeciliği kullanmaktadır Marksist açılımları milliyetçi yorumlarla yapmaktadır Kadro’nun devlet anlayışı ekonomik sistemin ötesinde bir devletçiliktir İnkılapta devletçilik, kültürde devletçilik, ekonomide devletçilik başlıklı değerlendirmeler yapan Kadro için devlet, herkesin ve herşeyin üstünde bir kurum olarak yükseltilmelidir Kadro’ya göre devlet ekonomideki tüm rolleri üzerine almalıdır Benzer görüşleri öne süren Şerif Önay’ın İktisat vekili M Şeref Özkan tarafından Sanayi ve Mesai Umum Müdürlüğü’ne atandığı dönemde bakanın ve İ İnönü’nün güvenini kazanması sonucu olan olaylar, kayda değer bir şekilde M K Atatürk’ün ekonomik görüşlerinin Kadro tipi devletçilik düşüncesinin uygulamalarından ayrıldığını gösterir Ş Önay, sanayileşmeyi devlet tekeline almak için oluşturduğu model için 3 ve 7 Temmuz 1932’de çıkardığı iki kanun ile Devlet Sanayi Ofisi ve Türkiye Sanayi Kredi Bankası’nı kurma kararı alınmasını sağlar Bu durumda her türlü yatırım devlet tarafından yapılacak ve iznine tabi olacaktır Hatta özel sektör fabrikaları kuracak, işletecek, masrafını aldıktan sonra devlete teslim edecektir Bu durumda İş Bankası kağıt fabrikası kurmaya kalktığında engelleyen Ş Önay’ı kötü niyetli bulduğunu bildiren M K Atatürk’ün gösterdiği sert tepki üzerine M Ş Özkan İktisat Vekilliği’nden istifa etmiştir15 Bu olay M K Atatürk’ün ekonomide Türkiye İş Bankası Genel Müdürü Celal Bayar’a 9 Eylül 1932’de görevlendirmesi ile sonlanır Görünen odur ki, Kadro’nun ekonomik görüşleri sadece bir tartışma ortamı yaratmaya yarayacaktır Aynı dönemde R Peker ise yine devlete önemli bir anlam yüklemekte parti dışında kimsenin parti hakkında yol göstermesine dahi izin vermemektedir R Peker de Liberalizm’e ve Kapitalizm’e karşı devletçilik demektedir Mayıs 1932’de İ İnonü ile çıktığı İtalya gezisinin ardından partide konumunu iyice güçlendiren ve İ İnönü’nün ardından gelen en önemli parti sorumlusu olan R Peker, partiye iyice egemen olmaya başlamıştır Bu dönemde parti dışından kimse inkılabı tartışamayacağı gibi parti içinden kimse de tepeden (genel Sekreterden) gelen düşüncelere kendince bir katkıda bulunamıyacaktır16 Aynı yöne aynı doğrultuya bakanların çok sesliliğine tahammülsüz R Peker’in Kadro’nun M K Atatürk’ün desteğinden uzak kalmasında katalizör rolünün olması doğru bir saptama olacaktır Kadro tüm samimiyetine rağmen, V Nedim Tör, R Peker ve N Ali Küçüka’nın kendilerine karşı tavır aldığını, Kadro dergisinde Kemalizm’i telaffuz etmemesine rağmen yıllar sonra "Kadro hareketinin Kemalist bir ideolojik bir sistem halinde gelişmesinden gocunanlar ve onu kendi özel çıkarları için tehlike kaynağı sananlar, uydurdukları çeşitli dedikoduların bir sonuç vermediğini görünce imtiyaz sahibimiz Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nu Arnavutluk’a elçi tayin ederek bizi Çankaya ile bağlantımızdan yoksun bırakmayı denediler" sözleriyle bir ölçüde başarılı olduklarını itiraf eder Aslında Kadro yazar kadrosu bir doktirinden söz etmekte ise de bunu Kemalizm olarak yazmakta çok müşkülpesenttiler Sadece F R Atay, misafir olarak bir kaç yazısında Kemalizm diyordu Nedense Kadro’nun sol Kemalist olduğu yargısı ancak 1960 lardan sonra söz konusu olmuştur Ve Kadrocuların M K Atatürk’ün çekilen desteği konusunda dikkatlerinden kaçan bir şey vardır Aynı dönemde YK Karaosmanoğlu’nun MK Atatürk ile yaptığı bir görüşmede aralarında geçen diyalogdur Bu diyalog MK Atatürk’ün ideoloji oluşturmaya karşı olduğu ve ideolog olmadığı yönünde, yerli yersiz Kemalizm’e karşı olumsuz bir arguman olarak kullanılır Bu diyalogda YK Karaosmanoğlu Kadro dergisinin son yılında yaptığı bir görüşmede CHF’yi kastederek "Paşam partinin bir doktrini yok" sözlerine, M K Atatürk "Elbette yok çocuğum, eğer doktrine gidersek hareketi dondururuz" şeklinde cevap vermiştir Bu görüşmenin ardından da Kadro gözden düşmüş YK Karaosmanoğlu Tiran’a büyükelçi olarak yollanmıştır Bu görüşmede Kadro’nun yaratmak istediği kendi sözleriyle de açıklıkla bir ideoloji değil bir doktrindir Doktrinin ise tahkim edilmiş dogmatik değişmezlerden oluşan bir sistematik olduğunu ŞS Aydemir kendi itiraf etmektedir19 Yıllar sonra Milliyet’te bir köşe yazısında YK Karaosmanoğlu bu sefer aynı diyaloğu ideoloji diye hatırlayacaktır20 Oysa MK Atatürk’ün düşünce yapısının teoriden yaratılacak katı bir sistematiği olan bir doktrine değil, pratikten yaratılacak esnek bir ideolojiyeiii yatkın olduğu "Gerçekten ilkeler namı altında bilinen programımız, karşı çıkanların gördükleri ve bildikleri tarzda bir kitap değildi Fakat esaslı ve uygulamalıydı Biz dahi, uygulamasıyla olanak olmayan fikirleri, kuramsal bir takım ayrıntıları yaldızlayarak bir kitap yazabilirdik Öyle yapmadık Ulusun, maddi ve manevi yenileşmesi ve gelişmesi yolunda, çalışırken iş yapmayı söze ve kurama yeğ tuttuk21" sözleriyle 1927’de Nutuk’ta ifade edilmiş ve daha sonra CHP programlarında da ifade edilecektir 1935-37 Kemalizm yazılıyor


Kadro hareketinin Türk devrimini doktrinleştirme çabası, referans sistemi baştan yanlış olduğundan M K Atatürk tarafından kabul görmeyecektir 1934 yılında R Peker’in Kadro’nun gözden düşmesiyle atağa kalktığı dönemdir Bu dönemde R Peker, Ankara Üniversitesi ve İstanbul Üniversitesi’nde İnkılap dersleri vermeye başlamıştır22 Bu derslerde R Peker ideolojiden söz etmeden ve Kemalizm’e gönderme yapmadan Türk Devrimi’nin ve siyasal sisteminin diğer devrimlere göre konumunu belirlemektedir Bu belirleme esnasında çok açık olan bir anlayış varsa, o da Türk Devrimi ve uygulamalarının tamamen pratik sorunlara çözüm bulmaktan ibaret olduğudur Bu nedenle sağ ve soldaki tüm akım ve partilerden ayrı bir yol izlemiştir Bu yolun ayrı olmasını M K Atatürk’ün sözlerine dayandıran R Peker, bir soru karşısında "bu böyle ama biz kime benziyoruz" diyen bir kişiye "biz bize benzeriz" sözlerine atıf yaparak, M K Atatürk’ün başka rejimlerden kopya fikirlere karşı çıktığını belirtir23 R Peker’in İnkılap Tarihi derslerinde izlediği bağımsız üçüncü yolcu çizgi partideki gücü arttıkça değişir R Peker, 1935’te parti program ve tüzüğüne, etkilendiği İtalyan sistemini aktarmak istediğinde ise M K Atatürk tarafından durdurulacaktır 1935’te ki bu olay, Önder ile kadrolar arasındaki önemli yol ayrımlarından birini oluşturacaktır Terakkiperver Fırka olayı ile yolunu ilk beşlerden ayıran M K Atatürk, ideoloji oluşturma aşamasında da yolunu İ İnönü ve R Peker’den ayıracaktır Bu olay aslında Kemalizm’e yapıştırılmaya çalışılan uygulama alanı bulamamış düşüncelerin, Pekerci faşizm yorumunun reddinden başka bir şey değildir H R Soyak olayın canlı tanığıdır 1935 CHF tüzüğü önüne gelen MK Atatürk sabaha kadar tüzüğü okumuş ve değerlendirmiştir Sabaha kadar çalışma odasının kapısında M K Atatürk’ü bekleyen HR Soyak, sabaha karşı hışımla odadan çıkan MK Atatürk’ün, şekilden ibaret bir meclisin ve üç kişiden ibaret parti hakimiyetinin kurulmak istenmesini, İtalya ve Almanya’daki üniformalı gençlik teşkilatının Kemalizm adı altında getirilmek istemesine içerlemistir MK Atatürk "Kim bu zorbalar, bu kuvveti kimden alıyorlar, kendilerini milletin iradesinin üstünde zannediyorlar, İsmet bunu okumamış herhalde" dediğinde, HR Soyak’ın "efendim imzası var okumamış olması mümkün değil" sözleri üzerine, "Okumamış, okumamış, geri verin iyice okusun" sözleri aradaki düşünce farklılığının yalın bir ifadesidir24 28 Haziran 1935’te başlayan İtalya ve Almanya’ya yaptığı seyahat sonrasında reddedilen tüzükte yazılanları savunmaya kalkan R Peker’i, "her partinin bir ideolojisi var, bizimki Kemalizm olsun" dediğinde MK Atatürk onaylanmayan tüzükteki faşizmi kast ederek "Sen bana hakaret mi ediyorsun" diyerek azarlarlaması nedense gözden kaçırılır Bu sözler, aynı Kadro’nun "doktriner Kemalizm’i" gibi, R Peker’in, Kemalizm tabelalı, faşist partisinin de reddi ve kadrolarının uzaklaştırılmasıdır 1935 Tüzüğü’nün M Kemal Atatürk tarafından yazılan giriş kısmı tüm tartışmalara son noktayı koymaktadır


"Cumhuriyet Halk Partisinin programına temel olan ana fikirler, Türk devriminin başlangıcından bugüne kadar yapılmış olan işlerle, yalın olarak ortaya konmuştur


Bundan başka, bu fikirlerin başlıcaları, 1927 yılında parti kurultayınca kabul olunan tüzüğün genel esaslarında, ve Genel Başkanlığın, aynı kurultayca onanmış olan bildiriğinde ve 1931 kamutay seçimi dolayısıyla çıkarılan bildirikte saptanmıştır


Yalnız birkaç yıl için değil, geleceği de kapsayan tasarılarımızın ana hatları burada toplu olarak yazılmıştır


Partinin güttüğü bu esaslar Kemalizm prensipleridir25"


1935 Kurultay’ında M K Atatürk’ün söylevi ve Genel Sekreter R Peker’in söylevi arasındaki farklar artık yol ayrımının en açık kanıtıdır 1935 programının dilde özleştirme üzerine yayınlanan yeni halinin (1937’de hazırlanan 1939 program taslağı) sadece giriş kısmında "Partinin güttüğü bu esaslar Kamâlizm prensipleridir" satırları ile Kemalizm’in yıllardır ortaya konan sorunları pratikte çözerken inşa edilen bir ideoloji olduğu gerçeği tescillenir


MKAtatürk, 1935 yılında Partinin devleti özümsemesini isteyen ve başaramayan R Peker’in tüm kadroları yönettiği gerçeğiyle karşı karşıyadır R Peker sürekli Atatürk’e birilerinin hakkında dosyalar getirmekte ve partide anlaşamadığı kişileri tasfiye etmeye çalışmaktadır Kazım Dirik hakkında böyle bir dosya ile gelen R Peker’in artık M K Atatürk’ün sabrını taşırdığını söyleyen H R Soyak, "buna artık bir son vermek gerekir" düşüncesini ifade ettiğini hatırlamaktadır26 Bu olayın ardından M K Atatürk, Ankara’da bir yemek daveti verir Bu yemekte İçişleri Bakanı Şükrü Kaya M K Atatürk’ün yanında oturmaktadır Yemek esnasında, Edirne’de yolsuzluk yapan bir parti müfettişinin görevden alınmasını istediği halde neden görevden alınmadığını, R Peker’i azarlayarak söyleyen M K Atatürk, beklediği tepkiyi alır Kendini partiye adadığını söyleyen R Peker, yüksek sesle konuşarak masadan kalkacak ve gidecektir Bu ilk defa olan bir olaydır27 M K Atatürk yanındaki Ş Kaya’ya döner ve bir kağıt kalem getirmesini ister ve söyleyeceklerinin yazılmasını ister (15 Haziran 1936) "Vilayetlere ve Halk Partisi teşkilatına –Recep Peker- Genel sekreterlikten çıkarılmıştır Bu görev İçişleri Bakanlığı üzerinde kalmak üzere Şükrü Kaya’ya verilmiştir" sözleri Peker’in önerdiği partinin devlete el koymasının tam tersine devlet partiye el koymuştur Ancak iki gün sonra 18 Haziran 1936’da bir tamimle bu tasfiye yayınlanır28 Bu tasfiye aslında Faşizm’i Kemalizm’e yaymaya çalışanların tasfiyesidir İçişleri Bakanı’nın Genel Sekreter, Valilerin il başkanı olması yıllardır CHP’ye yığılmış kendini devletten validen üstün gören Peker kadrolarının tasfiyesi için bir mecburiyetten başka bir şey değildir29 Devleti partinin hegemonyasına almaya çalışan, "trium vira" hayalleri içinde programlar hazırlayan ve imzalayanların hevesi kursağında kalmıştır Oysa birçok araştırmacı Peker’in Partinin devleti içselleştirme çabasının tam tersini, devletin partiyi ele geçirmesini aynı anlamda sonuçlandırır30 ve Peker’in düşüncesinin ürünü zannederler Oysa Parti aracılığı ile devlete el koymak isteyen faşizan kadrolar, devletin partiye el koymasıyla tasfiye edilmiştir31 İkinci Cumhuriyetçi saptırmalar bunla kalmaz, HR Soyak’ın da belirttiği gibi çöpe giden 1935 programında olmayan bir şey M KAtatürk’ün el yazılarıyla ortaya konan Kemalizm ve program, zerre kadar benzerliği olmamasına rağmen Peker’in eseri gösterilir32


Bu dönemde reddedilen 1935 tüzüğünü okuyup imzalayan İ İnönü ise diğer bir direnç noktası olarak halen başbakandır İ İnönü de ekonomik uygulamalarda yavaş davranmaktadır I Sanayi Planı sona ermek üzeredir 9 Mayıs 1935’te Mecliste M K Atatürk "Endüstrileşme programımız, normal gidişindedir Bununla beraber yurdun endüstrileşmesine daha çok hız verilmesi ve yakın çağda yeni bir ikinci programa başlanması lüzumuna dikkatinizi uyandırmak isterim" demesine rağmen bir hareketlilik yoktur Bunun üzerine, C Bayar’a emir veren M K Atatürk İkinci Programı görüşmek üzere Ankara Birinci Sanayi Kongresi’nin Ocak 1936’da toplanmasını sağlar Bu tarihte 1935 Parti programının bir yorumunu yapan, Atatürk’ün çevresinde bulunanlardan biri Aykut Şerefi, Kemalizm’in ekonomik bir kalkınma ve diriliş ideolojisi olduğunu yazacaktırv33 Kongre sonuçlarından II Beş Yıllık Sanayi Planı Projesi hazırlanır 1 Kasım 1936’da M K Atatürk "Endüstri programının tatbiki ciddi olarak devam ediyor Her yeni endüstri eseri muhitine refah ve medeniyet ve bütün memlekete haz ve kuvvet vermektedir İkinci program hazırlıkları şevkle ilerlemektedir" sözleriyle Başbakan’ı atlayarak İktisat Bakanı ile yaptığı işleri meclise bildirmektedir II Beş Yıllık Sanayi Planı Projesi Kasım 1936, Baş Vekalete 111845000 TL bütçeyle sunulur II plan I plandan daha farklı, üretim ekonomisine yönelik bir kalkınma programıdır II Plan Atatürk ve İnönü arasındaki yöntem farkının su yüzüne çıkmasına neden olacaktır C Bayar’ın Şark Raporu ile ekonomide de sorunlar ortaya konacaktır Doğuda ayaklanmalar ve açlığın hüküm sürdüğünü anlatan Şark raporunu okuyan, ülkenin üretimden uzak ve eğitimsiz kaldığını gören M K Atatürk, 10-11 Haziran 1937’de Trabzon’da ülkenin her yerinden gelen temsilcileri dinler ve ülkede ekonominin gidişatının kötü olduğu kanaatine ulaşır34 Bu tarihte M K Atatürk, İ İnönü’ye telgraf çekerek bütün mallarını ve çifliğini millete bağışladığını bildiren telgrafı çeker35 Hükümetten memnun olmayan M K Atatürk ve İ İnönü arasında görüş ayrılıkları Lyon Konferansında ortaya çıkar R Aras ile devamlı bağlantıda olan M K Atatürk, edilgen bir politika isteyen İ İnönü’den farklı olarak Akdeniz’de etkin rol almamızı ister Bundan çok rahatsız olan İ İnönü tepkisini belirtir36 Daha önce de İçişleri Bakanı Ş Kaya aracılığıyla parti yönetimine el konmasını sindirememiş, gereken tamimi yayınlamak için iki gün beklemiştir Daha sonra M Kemal Atatürk’ün bakanlarla bire bir ilişkisini ve görevden almaları "iptidai" bulduğunu söyleyecektir37 O’nu bekleyen kader de aynı Peker’in ki gibi olacaktır Ekonomide C Bayar’ın, Peker olayında İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın ve en son olarak Lyon konferasındaki R Aras’ın M K Atatürk’e odaklı siyaseti, iki arkadaşın siyasi yollarını ayırır Bu yol ayrımı Lyon konferasından sadece 6 gün sonra Orman Çiftliği konusundaki bir diyalogla kesinleşecektir M K Atatürk, hızla gelişen Atatürk Orman Çiftliği’ni bir özel teşebbüs olarak yapılandırmış, artan kârına rağmen biraz borçları olmasından dolayı hükümetin kontrolüne gönüllü olarak bırakmıştır Bu bırakma öncesinde Çiftlik içindeki Bira fabrikası üretime geçmiş ve gelişmektedir Fakat Bira Fabrikası bu devrin dışında tutulmuştur Bu arada hükümet çiftliği ihmal etmektedir Fakat ihmal daha farklı bir boyutu da içermektedir Bu, Bomonti Bira fabrikasının kamulaştırılması problemidir Devlete devri gereken, Bomonti Bira fabrikası sahipleri tarafından devredilmemektedir Bu nedenle Hükümet, mahkemeyle tehdit edilmektedir Bu noktada İsmet İnönü ise fabrikaya dokunulmamasını, mahkemeye verme olasıklarını gündeme getirerek talep etmektedir38 Oysa Ankara, Bomonti Bira fabrikası Yönetim kuruluna İnönü’nün eniştesinin üye olduğunu öğrenmiştir39 Bunu öğrenen M K Atatürk, ŞKaya vasıtasıyla İ İnönü’yü akşam Çankaya’ya çiftlik meselesini bakanlar görüşecek diyerek çağırır Yemekte çiftlik hakkında kendisine sorulan sorulardan rahatsız olan İ İnönü, konunun Bomonti Bira fabrikasına gelmesiyle sesini yukselterek "Daha ne kadar bu ülke bir sarhoşun masasından yönetilecek40" der M K Atatürk, "unutma ki seni bu noktaya getiren söz konusu ettiğin sarhoştur" diyerek cevap verir Oysa o akşam M K Atatürk ağzına bir damla içki koymamış ve içmemiştir Aksine, Çankaya’ya gelmeden bir kadeh içen İ İnönü’dür41 M K Atatürk sofradan kalkarak "paşanın sinirleri yıpranmış" diyerek odadan ayrılır Ertesi gün İstanbul’a trenle gidecek olan iki silah arkadaşı arasında oluşan fikir ayrılıklarına son noktayı koyan bu olay, trende İ İnönü’nün M K Atatürk tarafından istifaya davet edilmesi ile son aşamaya gelir İ İnönü 15 ay izinli sayılarak göreve vekaleten C Bayar tayin edilir (20 Eylül 1937) Fakat asli vekalet 45 gün dolmadan 35 gün sonra Başbakanlığa çevrilir Artık Atatürk ve İnönü arasındaki ilişki iki eski arkadaş olarak mesafeli olarak sürdürülecektir İ İnönü ise olayların nedenlerini anlayamayacak, bu olayda kabahati MKAtatürk’te bulacak, 1936 dan başlayarak Ataturk’ün vefatına giden yılları alkol ve hastalık tesirinde "tebedüllü" kararların yılları sanacaktır42 Oysa bu olaylar, 1932 den başlayarak yöntem farklılığını gösterir M Kemal Atatürk’ün yakın çevresinin anıları Atatürk’ün son koma tarihine kadar ne kadar berrak bir kafayla talimatlar verdiği ile doludur


1937-1938 Kemalizm’in kısa ve hızlı koşusu


Yeni bir yönetimi yapılandıran M K Atatürk 1 Kasım 1937’de meclisi açarken, geleceğe yönelik ekonomik ve siyasi çerçeveyi çizmiştir Fakat en önemli nokta "Beş yıllık ilk sanayi planının geri kalan ve tüm hazırlıkları bitmiş olan birkaç fabrikasını da süratle başarmak ve yeni plan için hazırlanmak icabeder" sözleriyle II Sanayi Planı uygulama hazırlıklarını yönlendirmektedir "Elde bulunan madenlerin en muhimleri için üç yıllık bir plan yapılmalıdır" sözleriyle de madencilik sektörüne ana plan dışında bir plan önermektedir Yeni kurulan Hükümetin Başkanı olarak 8 Kasım 1937’de meclis kürsüsünde C Bayar, 44 defa Önder’e atıf yaptığı ve ilk defa Kemalizm ve Kemalist rejim sözlerini sarf ettiği hükümet programında, 1 Kasım’da gösterilen yolu izlemek için yapacaklarından söz etmektedir 1 ve 8 Kasım konuşmaları Cumhuriyet tarihinde Kemalizm’in sorunları çözmeye yönelik pratikten kaynaklanan ideolojisinin en önemli imzasıdır Daha sonra İsmet İnönü tarafından, MK Atatürk’ün vefatının hemen ardından bu konuşmalarvi "Hükümet için 1937 teşrin(kasım) nutukları ve sonraları baştan başa sansasyon ve demogoji oldu" sözleriyle eleştirilecektir43


Başbakan 8 kasım’da kürsüden "Bildiğiniz gibi ilk beş yıllık sanayileşme planımız 1934’de neşredilmiştir Geniş manasıyla en rasyonel çalışma esasını da ihtiva eden bu ilk plan hazırlıkları bitmiş ve onların da inşalarına geçilmesi, gün meselesi haline gelmiş bir iki fabrika istisna edilirse tamamen ve şimdiden realize edilmiştir, denebilir Bunların, milli ekonomi bakımından temsil ettiği kudret hakkında bir fikir vermek için reorganize ettiğimiz Bakırköy bez ve inşâatı plan dahilinde ilerlemekte olan Karabük demir ve çelik fabrikaları da dahil edilmek suretiyle gayri safi imalât kıymetlerinin 150000000, safi istihsâl kıymetlerinin 129000000, kullandıkları ham madde kıymetlerinin 21000000, tahsis olunmuş sermaye yekununun 60000000 Türk lirası olduğunu ifade edebiliriz 1 inci 5 senelik program harici olarak Karabük demir çelik fabrikaları grubuna şehirlerimizin muayyen devre zarfında içme suyu tesisatına malik olmaları hakkındaki kanunu nazara alarak bir çelik boru fabrikası da ilâve edilmiştir Yine ilk 5 senelik program harici olarak suni gübre imali, dolayısıyla, memleketin zirai kalkınmasıyla alâkalı bir hamızı azot fabrikası Doğu ve Orta Anadolu çimento ihtiyaçlarını karşılamak üzere 60000 ton istihsâl kudretinde bir çimento fabrikası, Doğuda 10000 iğlik bir iplik fabrikası kurulması hakkındaki mesaimiz hayli ilerlemiştir


Şefin emrettiği ikinci endüstrileşme planı için hazırız Bütçe imkânlarını temin ettikten ve tali tetkiklerini de tamamladıktan sonra huzurunuza geleceğiz Şefin emrettiği üç senelik plan derhal yapılacak ve yine bu kürsüden emrettikleri kömür istihsalâtımızın üç senelik plan, devresinde en az bir misli artırılması ve Divriği’de bulunmuş olan yüksek tenörlü demir madeninin Karabük planı haricinde kalacak miktarlarının ihracı işine başlanacaktır"


Hükümet programının okunmasının ardından 11 kasım 1937’de MK Atatürk "Millete yepyeni bir program bildiriniz Bu program benim millete vaad ettiğim hususlardır Celal Bayar ve Arkadaşları benim Millete vadettiklerimi yapacaklarını bana ve millete vaadettiler Ben milletle beraber Celal Bayar’ın ve arkadaşlarının programının nokta nokta tatbik edildiğini takip edeceğim Daha iyi izah edeyim: Ben Türkiye reisicumhuru Atatürk ve Türk milleti, başvekil Celal Bayar’ın ve onun hükümet programını takip ediyoruz ve fiili neticesini görmek istiyoruz44" sözleriyle yepyeni bir anlayışı müjdelemektedir Bu anlayış, İ İnönü dönemi yönetim anlayışının sona ermesidir


Bu demeçten bir gün sonra MK Atatürk, C Bayar, Ş Kaya ve A Çetinkaya ile 8 gün sürecek doğu gezisine çıkarlar Gezinin ardından Lyon konferansındaki pasif tutumun tersine, Hatay konusunda kararlılık ve Hatay’ın bağımsızlığa kavuşması "yepyeni" anlayışın parçası olarak görülecektir Bu dönemde uluslararası 11 ticari ve siyasi anlaşma yapılmış, Başbakan ve Dışişleri Bakanı 4 dış gezi yapmış, 11 yabancı heyet MK Atatürk’ü ziyaret etmiş, 3 adet uluslarası siyasi konferans düzenlenmiştir Bu mekik diplomasisi sonucu bağımsızlığına kavuşan Hatay Cumhuriyeti Başbakanı’nın "Programımızın ruhu ve esası Kemalizm rejimi ve bütün icabatıdır45" demekte olması çok anlamlıdır Bekle gör politikası ile Fransızlarla savaştan kaçınan bir önceki hükümet anlayışının yerinde yeller esmektedir


Ekonomide başlayan kararlılıkla fabrikalar hızla bitirilmekte, bir yandan C Bayar hükümeti üç yıllık Madencilik planını yürürlüğe koymaktadır Çok geçmeden üç yıllık madencilik planını içeren ve genişletilmiş yeni planı Sayı:2/9624 (Gizli) Kararname ile 16/09/1938’de kabul edilirvii Artık sağlığı çok kötüleşmesine rağmen M K Atatürk "yepyeni" programını, millete vaat ettiği hususları izlemektedir 3 Ekim 1938’de Bayar’ın ziyaretinde II Sanayi Planı hakkında bilgi alır ve önerilerde bulunur Bu görüşmede Bayar’ı dinlerken gösterdiği canlılıkla hastalığı yokmuş gibi dinçleşen MK Atatürk, Bayar’ın ardından Aİnan’a "Dünyanın harbe gittiği bu devirde bizim iktisaden kuvvetli olmamız lazımdır" diyerek ülkesinin kurtuluşunuviii ekonomide, dolayısıyla yeni II planda gördüğünü belirtmiştir46 M K Atatürk’e 26 Ekim’de yapılan 40 dakikalık ziyarette ise 1 Kasım’da C Bayar’ın okumak durumunda kalacağı Meclis açılış söylevini tamamlamıştır Bu söylev M K Atatürk’ün tam anlamıyla Bayar Hükümeti tarafından yapılanların arkasında durduğunun göstergesidir47 Bu konuşmada vurgu yaptığı ekonomik konular içinde dört senelik II Plana (III Program)ix göndermeler yaparak plana olan ilgisini göstermektedir


"Birinci beş yıllık planımız muvaffakiyetle bitmek üzeredir Buna ilaveten üç senelik bir maden işletme programı tanzim edilmiş ve tatbikine başlanmıştır Bu üç senelik maden programının büyük bir kısmını içine almak ve şeker sanayiini genişletmek suretiyle makina, kimya, gıda maddeleri, toprak su mahsulleri, ve mahrukati sanayi ile liman inşasını ve nakliye vasıtalarının çoğaltılmasını ve deniz işleri için duyduğumuz ihtiyaçları ifade eden dört senelik üç numaralı yeni program yapılmış ve ilan edilmiştir


Bu plan için sarf olunacak para 85-90 milyon lira arasında olduğu tahmin edilmektedir Gereken kredi bulunduğu malumdur48


Ülkede taşımacılık kapasitesi artmaktadır Çeşitli malların gönderilmesini kolaylıkla sağlamak için yeni taşıt araçları sipariş edilmiş ve 3 numaralı programda da bu konuya ayrıca yer verilmiştir49"


Ayrıca Planın bütçesi için sağlanan kredileri de belirterek, planın ekonomik kaynaklarından da meclisi haberdar etmektedir


"Cumhuriyet Hükümeti geçen seneden beri muhtelif devletlerle iktisadi münasebetlerini tanzim eden mukavele ve anlaşmalar imza etmiş bulunuyor Bu meyanda İngiltere hükümetiyle akdedilen ticaret anlaşması ve aynı zamanda 16 milyon İngiliz Liralık bir ticaret ve teslihat kredisi mukavelesini zikretmek isterim ki esasen buna müfteri kanun yüksek tasdikinize iktiran etmiştir Birkaç gün evvel memleketimizi ziyaret eden İktisat Nazırı Bay Funk ile 150 milyon marklık (13 milyon sterlin) bir kredinin esaslarında mutabakat hasıl oldu50"


1 Kasım 1938 söylevinin ardından 5 Kasım M K Atatürk’ün C Bayar’dan son kez hükümet ve program hakkında bilgi aldığı gün olacaktır 1930’da başlayan Kemalizm’in oluşturulması ve şekillenmesi programının yapıcısı artık komada kalacak ve 10 Kasım’da aramızdan ayrılacaktır 10 Kasım’dan sonra Kemalizm’i ağzına hayatı boyunca almayan, siyasal ve ekonomik yöntemi M K Atatürk’ten farklı olan birinin dönemi olacaktır Bu İnönü dönemidir



11 Kasım 1938 Kemalizm’den uzaklaşma dönemine giriş


11 Kasım’da İ İnönü cumhurbaşkanı seçilir seçilmez, aynı gün Bayar, kurduğu yeni hükümette 6 kez M K Atatürk’ü anacak ve bir kere Kemalist rejim diyecektir Türkiye Cumhuriyeti tarihinde bundan sonra kurulan hiç bir hükümet Kemalizm’i ağzına almayacaktır Sadece Ulus gazetesinde Falih Rıfkı Atay bir yıl kadar Kemalizm diyebilecektir Övgülerle anlattığı II dört yıllık planı hatırlamayacaktır İ İnönü, Atatürk’ün yaptıklarını 1960 ihtilalinden sonra 1962’de Atatürk Islahatları diyerek yanlış hatırlayacaktır51 1938’den sonra 1946 ve 1950 yıllarında Atatürk’ü anlatanların durumunu ortaya koyan F R Atay ancak bazı şeyleri yazabilmek için 1969’u bekleyecektir Aslında bu gariplik sadece F R Atay’da değil diğer Atatürk devri adamlarında da görülür Hemen hemen hepsi anılarını 1946’dan sonra yazmayı duşünmüş ancak 60’lı yıllarda yazmışlardır


10 Kasım 1938’den sonra olan olaylar, çok kısa zamanda, 1932’de başlayan görüş ayrılıklarına Atatürk hayatta iken cevap veremeyen İ İnönü’nün cevabıdır Cumhurbaşkanı seçilen İ İnönü ilk olarak Başbakan CBayar’dan M K Atatürk’ün son 8 yılında beraber çalıştığı Şükrü Kaya’nın İçişleri Bakanlığı ve parti genel sekreterliğinden, Tevfik Rüştü Aras’ın Dışişleri Bakanlığı’ndan alınmasını istemiş ve bunu Başbakan Bayar’a kabul ettirmiştir 1932’de İnönü’nün ekonomi anlayışına karşı ekonomi bakanlığına getirilen ve tamamen M K Atatürk’ün güdümünde bir ekonomik politika izleyen Bayar ise İ İnönü tarafından demagojiye fazla yer veren bir politika uygulamakla suçlanacaktır52 İ İnönü hatıralarında "Hükümet için 1937 teşrin(kasım) nutukları ve sonraları baştan başa sansasyon ve demagoji oldu53" düşüncesinin devamı olarak bu ekonomik politikanın uygulanmasını hatalı bulduğunu onaylayan bir eda ile "Atatürk zamanında geçen bu usulu artık düzeltmek lazım idi Zaman geçtikçe düzelmeyecek bir hale gelebilirdi54" diyerek kendi döneminin başladığını belirler Atatürk’ün içişleri, dışışleri ve ekonomiden sorumlu kıldığı üç adamla 1932’den başlayarak etkin olarak kendisi dışında devleti yönetme tarzını hedef alarak uyguladığı tasviye hareketi, H R Soyak’ın köşkteki görevinden uzaklaştırılması ile sürecektir 26 Aralık 1938’de toplanan CHP olağanüstü kurultayında görevden alınan genel sekreter Şükrü Kaya’nın yerine Refik Saydam getirilecektir Refik Saydam’ın önerisiyle kabul edilen tüzükte M K Atatürk’e kurucu ve ebedi başkan sıfatı verilirken, İ İnönü "Milli Şef","değişmez" genel başkan olarak ilan edilecek vefat, vazife yapamayacak kadar hastalık ve istifa dışında hiçbir şartta CHP başından ayrılmasına gerek olmayacağı tescil edilecektir55 1939 seçimlerinden sonra ise Atatürk’ün kader arkadaşı Salih Bozok ve yakın dostu Fuat Bulca artık TBMM’de olmayacaktır 29 mayıs 1939 da yapılan kurultayda yapılan ilk işlerden biri MK Atatürk’ün Peker tasfiyesinde yaptığı uygulamaları kaldırmak olmuştur Bu kurultayda alınan kararların Subat 1939’da ki İ İnönü’nün el yazısı ile biraktığı anıları arasındaki uyum ve mantık bu değişikliklerini nedenini çok iyi anlatır


MKAtatürk son yıllarında İ İnönü’ye göre "malul ve hasta56"dır Bu nedenle uyguladığı politikaların da doğru olmadığını düşünmektedir Oysa o politikalar, bir donemin İnönü uygulamalarının eleştirisidir 1939 CHP kurultayında İ İnönü’nün isteklerinin temsilcisi olan Refik Saydam’ın, CBayar yerine göreve getirilir getirilmez kurduğu hükümetin ilk icraatı II Plan’ın yürürlükten kaldırılması için İktisat vekilliği aracılığı ile 1 ve 8 Mart’ta yaptığı ‘II Plan’ın incelenmesi’ isteğidir Bu istek 4 gün sonra kurulan bir komisyonca bir gün içinde değerlendirilerek sonuçlandırılır 13 Mart 1939’da gizli bir kararname ile II Plan hemen yürürlükten kaldırılır57 Böylece "malul ve hasta" bir adamın desteklediği demagojiye dayanan bir plan sona erdirilir Bu plan savaşa hazır olmak içindir İnönü ise savaşa hazır olmayı bambaşka bir yolla, ekonomiyi güçlendirmek yerine küçültmekle yapar "Dünyanın harbe gittiği bu devirde bizim iktisaden kuvvetli olmamız lazımdır" diyen Atatürk’ün vasiyetlerinden biri daha algılanamamıştırx Vasiyete söz konusu olan -bugün artık sadece kabulu ve reddi ile içeriği hakkında bilgi edinebildiğimiz- II Plan’ın dış kaynaklı kredilerinin tamamı Merkez Bankası kasasına girmiştir Bu krediler aynı günümüz kredilerinin akıbetine uğrayacak, yerine harcanmayacaktır İkinci Dünya Savaşı sonunda R Saraçoğlu altın ve kurtlanmış buğday stokları ile övünecektir Bu stoklar yaratılırken sıkıntı çeken halk, CHP’yi ilk fırsatta iktidardan uzaklaştıracak, bu tasarruf sonucunda yaratılan (büyük bir kısmı II Plan kredisi) kaynak, Demokrat Parti tarafından yerli yersiz saçılacak, Cumhurbaşkanı seçilen C Bayar, 1937 politikalarını hatırlamayacaktır


Sonuç: Kemalizm’in 1930-1938 arasındaki ilerleyişi ve hızla yükselişi için, ulusu uygarlığa taşımak için, en hızlı koşuyu yapan MK Atatürk’ün 10 Kasım 1938’de yarışı terk etmesiyle durmuştur Bu dönemin sonrasını bir unutturma, dönüştürme ve tasfiye dönemi olarak tanımlamak doğru olacaktır C Bayar, İ İnönü’nün cumhurbaşkanı ve partinin "değişmez genel başkan"ı seçilmesinin ardından 8 Kasım 1937’de -1 Kasım 1937’de M K Atatürk’ün vaad etiği politikalara dayanarak- ilan ettiği hükümet programının arkasında durmamıştır Bunun en önemli nedeni 1932’den bu yana iç, dış siyasette ve ekonomide egemen olan M K Atatürk anlayışına arka çıkacak kadar güçlü bir karaktere ve birikime sahip olmamasıdır İ İnönü hayatı boyunca Kemalizm’den söz etmemiştir O’na göre M K Atatürk’ün yaptıkları bazen devrim bile değil ıslahatlardır58 Kemalizm’den söz eden ve rejimi Kemalist olarak tanımlamaktan çekinmeyen C Bayar ise 10 Kasım 1938’den sonra ağzına Kemalizm’i bir kere alacak ve bu son olacaktır C Bayar’ın Kemalistliği 11 Kasım 1938’de biten bir Kemalistliktir CHP ve İ İnönü’nün politikalarını 1938’den sonra Kemalist saymak ve İnönü anlayışı ile yapılanları Atatürk’ün Kemalizm’ine yıkmak, Kemalizm düşmanlarının en önemli silahıdır Buna karşı çıkmamak ve 1930-1938 arasını anlamadan İnönü CHP’sini Atatürk’ün CHP’si ile karıştırmak, devrimin önderine yapılan en büyük haksızlıktır İ İnönü, aynı K Karabekir, A Fuat Cebesoy ve diğer bazı silah arkadaşları gibi nefesi yettiği yere kadar M K Atatürk’ü izlemiştir Kimse Ulusal Kurtuluş savaşı esnasında bu kişiliklerin yararlılıklarını red edemez Ama kabul edilmelidir ki, Atatürk’ü izleyememelerinden kaynaklanan anlamamazlıklar, bazen istemedikleri zararları vermelerine yol açmıştır İ İnönü maalesef 1937’deki Atatürk’ü anlayamadığı gibi "malul ve hasta" yakıştırmasıyla yaptığı her şeyi ortadan kaldıracak politikaların yolunu açmıştır "Tarihi yazacak" Kemalistlerin görevi "tarihi yapana sadık" olmaktır Bu nedenle Kemalizm’i anlayabilmenin yolu M K Atatürk’ün yaptıklarını izlemekten geçiyor Günümüzde bu dönemi tartışmak istemeyen resmi tarihçiler, gayrı resmi tarihçilere İnönü dönemi siyasetini de Kemalizm’e mal etmenin yolunu açmaktadırlar Bu nedenle Kemalistler, sanki 1938’den sonraki CHP’yi tartışmakla Atatürk’e ihanet ettiklerini düşündürülecek kadar bilgi karmaşasına itilmektedir Oysa 1938’den sonra ilk önce Atatürk’ün içişleri, dışişleri ve ekonomiden sorumlu adamları görevden alınmış, Atatürk’ün başyazarı FR Atay, Ulus’ta etkisizleştirilmiş, yıllar harcanarak yapılan II sanayi planı bir günde gizli olarak iptal edilmiş, Atatürk’ün para ve pullardan resmi kaldırılmış, Atatürk’ün ardından dört ay sonra İnönü’nün başbakanı Refik Saydam hükümet programında, 1938’in Atatürk’ünü ve Kemalizm’ini hatırlanmamıştır59 Bu tarihten sonra 1961’e kadar da hiçbir hükümet programında Atatürk Devrimlerini hatırlanmayacaktır 1936’dan beri çıkan bir devlet yayını olan ve yurt dışına gönderilen "La Turquie Kemalist"in önce bir yılda yapılan baskı sayısı azaltılacak; 1938’den sonra da bir süre çıkartılacak ve kapatılacaktır Atatürk tarafından, Cumhuriyet’e muhalefetlerinden dolayı uzaklaştırılan eski silah arkadaşlarının aralarındaki olaylar kişisel çekişme gibi görülüp meclise geri çağrılacaktır60


Kemalizm için üç dönem vardır; ilki 1919’dan başlayarak ulusal kurtuluş için savaşanlara verilen Kemalist tanımlamasıyla temsil edilen bağımsızlık mücadelesi dönemidir İkinci dönem ulusla devletin yapılanması ve devrimler dönemi olan 1923-1930 arasında dünyanın MK Atatürk Cumhuriyeti’ni Kemalist Cumhuriyet olarak tanıdığı dönemdir 1930 sonrası Kemalizm’in sistematikleşme döneminde, devrimlerini sürdürecek ve bütünleyecek politikaları da yaratmak isteyen MK Atatürk, eleştirel akılcı metodu izleyerek deneme-yanılma yolu ile Kemalizm’i yapılandırmaya başlamış ve 1935’te sol ve sağ tandanslı ideolojilere yamanmış bir anlayışın Kemalizm olmaması için gereken tedbirleri almış, bunu sulandıracak ve durduracak kadroları, isterlerse yakın arkadaşı olsun tasfiye etmekten çekinmemiştir 1935 ve 1939 programlarında Kemalizm prensiplerini ve geçmişte izlediği yolu göstererek tanımlayan MK Atatürk, Kemalizm’in ne olma yolunda olduğunu, 1935-1938 arasında uyguladığı politikalarla ve yaptığı tasfiyelerle göstermiştir 1938 sonrası Devrimci Kemalizm dönemi değil aksine ıslahatçı ve muhafazakar İnönü dönemidir Bu dönemin nasıl her şeye hızla nüfuz ettirildiğinin en anlamlı belgelerinden biri MK Atatürk’ün 1937’de yazdığı program metni61 ile 1939 kurultayında onanan metnin62 arasındaki farktır Bu fark bir başlangıcı göstermektedir Atatürkçülük ise İnönü döneminin sonunda ırkçı milliyetçiler tarafından CHP Kemalizm’i unuttuğu için sola kayan gençliği, soğuk savaş döneminde komünizmden korumak için icad edilecektir63 Ne acıdır ki faşizmi CHP ye sızmasının önünü kesen Ataturk’ün adı bir faşistin bayrağı olacak, bu bayrak Ataturk Düşüncesini savunanlar tarafından Kemalizm karşıtlığının aracı olacaktır


Bu durumda halen 1938 sonrasını Kemalizm saymak, toptancı Kemalizm ve Atatürk düşmanları ile pasif bir işbirliği içinde olmaktır İ İnönü, MK Atatürk’ün silah arkadaşıdır, ama bütün fikirlerini benimsemiş bir fikir izleyicisi asla olmamıştır İki ayrı karakterin, iki ayrı düşünce dünyasının ve iktidar yöntemine sahip kişinin yaptıkları sonucu elde edilenleri, iki ayrı dönem olarak değerlendirmek zorunludur Bu tarih yazmanın ve bilimsel bir metodun gereğidir M K Atatürk’ün silah arkadaşlarının çoğu onu uzun yıllar izlemiş, fakat metod ve hedefte anlaşamadıklarında yolları ayrılmıştır Bunların içinde en sondan bir önceki isim İsmet İnönü’dür En son isim ise M K Ataturk’ün kendine gösterdiği hedefleri ve "ulusa vaatleri"ni 11 Kasım 1938’de çarçabuk unutan C Bayar’dır Bazı kişilerin sempatizanları, İnönü döneminin irdelenmesini hoş karşılamamakta, Atatürk’ü eleştiremeyenlerin İnönü Dönemini yargılayarak bunu yapmaya çalıştığını iddia etmektedir Bayar’ı tutanlar ise Bayar’ın da Atatürk düşüncesini nasıl terk ettiğini görmek istememektedir Kemalizm konusunda ikinci Cumhuriyetçilerin ağırlıklı olduğu bir kitapta64 Kemalizm/Atatürkçülük adı altında Atatürk düşüncesinin eseri olmayan dönemler, uygulamalar ve kişiler, Kemalizm’e mal edilmektedir Oysa bu kişiler hiçbir zaman 1938 sonrasında Kemalizm’i savunmamış ve sahip çıkmamıştır 1943’de Kurultay’da Altıok’un birini devrimcilikten evrimciliğe evirenler, programın giriş kısmında "Kemalizm" prensiplerine gerek kalmadığına karar vermiştir 1942’de Halkın Partisi milletvekilleri, memur ile halkı ayıran yasalara imza atmış65, Atatürk’ün mirası ‘halkçılık’ ilkesini terk etmiştir


Kemalizm’i savunmanın, özellikle hak etmediği suçlamalardan ve uygulamalardan kurtarmanın yolu, 1938 sonrasını ve CHP’yi Atatürk’ün partisi diyenlerin pasifizayonlarıyla eleştirmemek, ya da İsmet İnönü Kurtuluş Savaşı’na katıldı ve silah arkadaşıydı diye yapılanları görmemezlikten gelmek değildir Aksine bu konular açıklıkla tartışılmadığı sürece köktendinciler, muhafazakar sağcılar, ikinci cumhuriyetçiler, sosyalistler, yukarıda anlatılan olayları saptırarak istedikleri gibi at koşturacakları bir tartışma alanı bulacak, sistemli olarak Cumhuriyet’in kuruluş ideolojisini kirletecek ve soysuzlaştıracaklardır Bunu yaparken İnönü uygulamalarını hak etmediği şekilde Kemalizm’in siyasi ve ekonomik felsefesinin yükseliş dönemine taşıyabilirler Bazıları bunu kabul ederek Kemalizm’i savunur gibi yaparken, (Atilla İlhan tipi sosyalistler) kendi siyasi görüşünü ve felsefesini Kemalizm’e yakıştırmak için yapabilir Oysa Kemalizm’in ne olduğu 1907’den başlayan 1938’de durdurulan inanılmaz hızlı uygarlık koşusunu anlayarak bilinebilir Karşımızda doğa bilimlerinin ışığında, deneme ve yanılma metodunu izleyen, doğada sadece sosyal bilimciler tarafindan geçerli olduğu varsayılan geçersiz diyalektik yerine eleştirel akılcılığın yanlışlama metodunu66 kendi yazınıyla ve sözleriyle ifade eden, sağ ve sol kavramlarına yüz vermeyen bir Kemalizm var Ne kadar çaba harcansa da M K Ataturk’ün uygulamalarının çağındaki yöntem ve izlencelerden farkı ortadadır Sağ ve sol kavramlarına din gibi yapışanların, bu kavramları yaratan doğa bilimleri görüşlerinin geçersizliğini görmemesi ve Kemalizm’den Sosyalistlik, Faşistlik ve Sosyal Demokratlık çıkarma çabaları, Liberallik çıkarma çabası gibi beyhudedir Bu çerçevede Kemalistler, ne zaman eleştirel bir bakış açısıyla kendi tarihlerindeki olayları "toptancı" bir kafa ile değerlendirmeden tarihi okuyup, yazacaklar, işte o gün, tarihi yapanın izinden yürümeleri gerçekleşecektir Aydınlanma 1923’ün misyonu ve yazını bugüne dek Kemalizm’i yapıcısını izlerinden takip etmekti Bu nedenle 6 oku, ilkelerin anayasaya girişini, Kemalizm’i ortaya koyan ve yapanı hiçe sayanları bilmemiz gerekir Kemalizm’i Kadro, Peker, Engin, İnönü gibi kurum ve kişiliklere mal eden anlayış, aslında en büyük desteği Kemalizm’i ortadan kaldırıp Atatürkçülük’ü yerine ikame eden, elmalarla armutları toplayan anlayışı savunanlarda bulur



TC

EK-1

Başvekalet Kararlar Dairesi Müdürlügü

Sayı:2/9624 16/09/1938

Gizlidir

Kararname


İktisat vekilliğinden yazılan 16/09/1938 tarih ve Hususi kalem 55/2 sayılı tezkerede; memleketin hayati davası halini almış tanzim ve tesrii maksadiyle 1933 senesinde hazırlanarak bir program halinde hükümetçe prensip kararlarına iktiran ettirilip İktisat vekaleti’nin nezaret ve mesuliyeti altında tatbikine girişilen Birinci Sanayi Programının, daha geniş mikyasta olmak üzere tahakkuk ettirildiği ve bu muvaffakiyetler yeni bir programa çalışmayı teşvik eylemiş olduğu cihetle, 1936 senesinde hazırlanan beş senelik programda, ferrokrom, petrol rafineri, ölçü aletleri, ve teneke sanayi çıkarılmak , Ereğli taş kömür havzası işletmesini yeni ihtiyaçlar dolayısıyla daha ziyade genişletmek, Çatalağzı ve Trabzon’da olmak üzere Karadeniz’de iki liman tesisi, İstanbul limanının ıslah ve teçhizi ile İskenderun’da serbest bir mıntıka ihdası nazarı itibara alınmak, deniz ticaret filosunu yenilemek için muhtelif tiplerde 23 yeni gemi yapmak ve yaptırmak, ve ayrıca matlup evsafı haiz olmak şartı ile müstacelen beş gemi satın almak ve bir motor, dört şeker, bir hafif maden (alüminyum) fabrikası kurmak gibi tadilat yapılmak suretiyle dört senelik yeni plan hazırlandığı ve Sümerbank, Etibank, Denizbank ve Toprak Mahsulleri Ofisi gibi devlet müesseselerinin dört sene zarfında tatbikine memur edilecekleri bu planın istilzam ettiği mali karşılıkların da bu müesseselerin sermayelerine bütçeden her yıl imkana göre ilave edilecek paralarla ve kendi kanunları ile haiz oldukları selahiyetlere istinaden ihraç edecekleri obligasyonlar ve aktedecekleri istikrazlarla temin edilmesinin düşünüldüğü ve bu meyanda İngiltere’den alınan uzun vadeli krediler ile diğer memleketlerden alınabilecek mümasil kredilerin de nazara alındığı ve maliye vekaleti mutabık kalınarak bu mali karşılıkların sureti teminine ait bir de tablo hazırladığını bildirmiş ve bu dört yıllık plan da evvelki beş senelik program gibi tatbik edilmesi için Hükümetçe prensip kararına bağlanması istenmiştir


Bu iş için İcra vekilleri heyetinin 16/09/1938 tarihli toplantısında tetkik ve mütalâa edilerek hazırlanan dört senelik ikinci sanayi planının iktisat vekilliğinin tetkiki veçhile tatbik ve tahakkuk etmesi onanmıştır


* Dr Cenk Yaltırak Jeoloji Muhendisi, Deniz Jeolojisi Uzm Araştırma Gör



DİPNOTLAR


i Bu konuda ilk eser veren 1940’larda faşizmden aldığı etki artan bir kişi Saffet Engin’dir Eserlerinin başlıkları bile bize Atatürkçülük kelimesini hangi kafanın icat ettiğini gösterir Kemalizm kelimesinin neden nasıl ortadan kaldırıldığını tartışırken Atatürkçülük adı altında nelerin savunulduğunu ve bu fikirlerin sonunda başlayan karmaşanın bugüne kadar nasıl geldiğinin yanıtını arayanlara çok önemli ipuçları verir Özellikle bugün anti-faşist olduğunu iddia edenlerin, mücadeleci Atatürkçülük adı altında solcu olduğunu ifade edenlerin, kendilerine bu ismi verenin kimliğini bilmeleri çok faydalıdır Aşağıda örnek vereceğimiz yazarın bazı eserleri gelecekte yanıtını vereceğimiz Atatürkçülük=Kemalizm tartışmasının başlangıcını oluşturur Sadece milli kütüphanede Atatürkçülük başlığındaki 214 eserden 46’sı bu yazara aittir Bu eserleri, Atatürk döneminde yazdığı "Kemalizm İnkılabının Prensipleri" isimli kitabından 15 yıl sonra vermeye başlamıştır Kemalizm’i terk eden Arın Engin’in çok basit, sadece din-antikomünizm- kana dayalı bir Türkçülük üzerine kurulu kitaplarıyla başlattığı çabalar Kemalizm’den kopuşun yazınsal dönüm noktasıdır Çünkü bu kitaplara karşın gösterilen tepkiler gerçek Atatürkçülük o degil budur olmus ve anlam kayması başlamıştır Bugün Atatürkçülük bir ideoloji değildir diyenler AEngin ile paralel bir düşünceyi savunurlar Cünkü Arın Engin kitaplarında dilde-dinde-kanda özleştirme savunmasındadır Bu nedenle Kemalizm yabanci dildir diyerek terk etmiştir Arın, E, 1953 Atatürkçülük ve Moskofluk-Türklük Savaşları [Atatürkçülük Devriminin Ilkeleri-Tutam 3 (2 Baskı), 376 s Atatürkkent (Istanbul) Arın E,1955, Atatürkçülük'te Dil ve Din, Istanbul : Atatürkkent, 68 s


ii Kadro ciltlerinde ana kadronun yazılarında yapılan taramada Kemalizm’e rastlamadım Gözden kaçırmış olabileceğimden yola çıkarak neredeyse yok denilebilir


iii Mustafa Kemal Atatürk’ün olayları çözümlemede ve sorunlara çözüm bulmada doğrulama yöntemi ile değil yanlışlama yöntemine göre sorunlara çözümler bulduğunu ve bu çözümler yanlışlandıkça çağdaş uygarlık hedefinden sapmadan çözümler bulduğunu biliyoruz Bu nedenle katı kurallar koymanın gereksizliğine inanan M K Atatürk metod olarak doğrulamacı pozitivist dogmacılığı değil yanlışlamacı eleştirel akılcılığı seçmiştir BkzYaltırak, C, 1997 Kemalizm’in Kuramsal Çerçevesi Aydınlanma 1923, 17, 4-13


iv Mustafa Kemal Atatürk’ün bu anlayışı, sadece Halk Fırkası’nın 9 ilkesinin yazılmasında değil daha sonra 1931, 1935, 1939 CHP tüzüklerinin girişinde "CHP’nin programına temel olan ana fikirler, Türk devriminin başlangıcından bugüne kadar yapılmış işlerle yalın olarak ortaya konmuştur" şeklinde ifade edilmiştir Bunlar, 1935 ve 1939 tüzükleri giriş kısmında Kemalizm prensipleri olarak nitelendirilecektir





v Aynı tarihte Tekin Alp, "Kemalizm" adlı eserini yayınlayacaktır İki eser de Kemalizm’i açıklama çabasında ilk eserler olacaktır Saffet Engin bu eserlerden 2 yıl sonra "Kemalizm İnkılâbının Prensipleri : Büyük Türk Medeniyetinin tarihi ve sosyolojik tetkikine methal" başlıklı iki ciltlik kitabını yayınlayacaktır


vi 1 Kasım 1937 konuşması bu sayıda yayınlanmıştır 8 Kasım 1937 Hükümet programı içinhttp://wwwtbmmgovtr/ambar/HP9htm adresindeki metin ile karşılaştırıldığında 8 Kasım metninin 1 Kasım metninin genişletilmiş hali olduğu kolayca anlaşılacaktır Afet İnan bu programın Atatürk’ün denetimi ile hazırlandığını anılarında belirtecektir Bkz İnan, A,1984 Atatürk Hakkında Hatıralar ve belgeler, İş Bankası Yay 4 Baskı, s 291-297


vii Bu Hükümet kararı belgesi yatırımların boyutunu anlatmak açısından Ek-1 olarak sunulmuştur


viii Bazı araştırıcılar ikinci planı II Dünya savaşı başlayacağı dolayısıyla İ İnönü’nün zorunlu olarak iptal ettiğini öne sürer Oysa II plan ikinci dünya savaşına hazır olma planıdır M KAtatürk savaşta güçlü olmayı güçlü ekonomiye bağlamış, İ İnönü ise savata güçlü olmayı üretimi ve yatırımları kısıp hazinede tasarrufu başarmakta görmüştür


ix II Plan’dan üçüncü program olarak söz edilmesinin nedeni I Sanayi Planı ardından Madenciliği geliştirme için yapılan Üç yıllık ara Madencilik planı ile II sanayi programı üçüncü bir plan olarak yazılmıştır Ek-1 deki kararnamede açıkça bu II Sanayi Planı ile III programın aynı olduğu görülür


x Bazı araştırıcılar ikinci planı II Dünya savaşı başlayacağı dolayısıyla İ İnönü’nün zorunlu olarak iptal ettiğini öne sürer Oysa II plan ikinci dünya savaşına hazır olma planıdır M K Atatürk savaşta güçlü olmayı güçlü ekonomiye bağlamış, İ İnönü ise savaşta güçlü olmayı üretimi ve yatırımları kısıp hazinede tasarrufu başarmakta görmüştür



KAYNAKLAR :


1 İğdemir,U,1963 Sümerbank Dergisi, C 3 S29 s 184

2 İnsel, A,2001 Kemalizm, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C2 İletişim Yayınları762, İstanbul 687 sf

3 The New Encyclopedia Britannica, 1989, Turkey and Ancient Anatolia C28 s 935

4 Duru; O2001, Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları İş Bankası Yayınları s 93-189

5 Karaosmanoğlu, YK,1930 İnkılap İnkılap, 1 Eylül 1930

6 Karaosmanoğlu, YK,1930 Hürriyet İsteriz İnkılap 18 Eylül 1930

7 Karaosmanoğlu, YK,1930 Türk Gençliği ve İnkılap İnkılap, 24 Eylül 1930

8 Karaosmanoğlu, YK,1930, Hürriyet İnkılapçının Malıdır İnkılap, 24 Eylül 1930

9 Belge, BA, 1930, Memleketin İstediği İnkılap 25 Eylül 1930

10 Belge, BA, 1930, Fırka İdeolojisi İnkılap 28 Eylül 1930

11 Sertel, ZM, 1930 Serbest Fırka’nın Hataları, Son Posta, 23 Ekim 1930

12 Gülcan, Y,2001 Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1946) Alfa Yay, İstanbul s155-160

13 Karacan AN 1930 Rusya da Nasıl Komünizm İtalya’da Nasıl Faşizm varsa Bizde de Kemalizm olmalıdır İnkılap, 2 Aralık 1930

14 Karaosmanoğlu, YK,1984 Zoraki Diplomat, 3 Baskı, İletişim Yay, İstanbul, s 45-46

15 Tezel, YS,1982 Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950) Yurt Yay, s 250

16 Tunçay,M,1981, Türkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931) Yurt Y, Ankara, s 455-458

17 Tör, VN, 1973Kemalizm’in Dramı, 2 Baskı, İstanbul, s 130-136

18 Aydemir, ŞS, 1966 Tek Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul, s502

19 Aydemir, ŞS, 1966 Age s 501

20 Karaosmanoğlu, YK,1970 10 Kasım Milliyet, 13 Kasım 1970

21 Atatürk, MK 1927 Nutuk (Söylev) Cilt II, 6Baskı, TDK Yay, Ankara, s 525

22 Peker, R 1935 İnkılap Dersleri, Ulus Matbaası, Ankara, 108 s

23 Peker, R 1935 Age, s 34

24 Soyak, HR, 1974, Atatürk’ten Hatıralar, YKB Yay, İstanbul s 57-59

25 CHP, 1935, Cumhuriyet Halk Partisi Programı, Ulus Basımevi Ankara,

26 Soyak, HR, 1974, Atatürk’ten Hatıralar, YKB Yay, İstanbul s 491-492

27 Özalp,K,ve Özalp, T,1992 Atatürk’ten Anılar , İş Bankası Yay, Ankara, s 63-64

28 Uran, H, 1959 Hatıralarım Ayyıldız Matbaası, Ankara, s 296-297

29 Soyak, HR, 1974, Age s 492

30 Yıldız, A, 2001, Recep Peker, Kemalizm, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C2 letişim Yayınları762, İstanbul s 61

31 Soyak, HR, 1974, Age s 492

32 Yıldız, A, 2001, Age s 60

33 Şerefi, A, 1936 Kemâlizm : CHPartisi programının izahı İstanbul : Muallim Ahmet Halit Kitap Evi, 83s

34 Demirer, A2002 III Sanayi Planı, Türk Tarih Kurumu Konferans metni 18 Ocak 2002

35 Kocatürk, U,1988 Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi ,TTK Basımevi Ankara, s603

36 Özalp,K,ve Özalp, T,1992 Atatürk’ten Anılar, İş Bankası Yay, Ankara, s 59

37 İnönü, İ, 1987 Hatıralar, 2 Kitap,Bilgi Yay Ankara, s 317

38 İnönü, İ, 1987 Age, s 288

39 Atay, FR1969 Çankaya, Doğan Kardeş Matbaası, İstanbul sf 494

40 Yavi,E 2002, Batırılan Bir Ülke Nasıl Kurtarılır? Yazıcı Yayınevi, s 482

41 Yavi,E Age, sf 496

42 İnönü, İ, 1987 Age, sf 317

43 İnönü, İ, 1987 Age, sf 323

44 Atatürk, MK, 1937Yeni hükümet programı demeci, Ayın Tarihi, Sayı 48, s 63

45 Kocatürk,U, 1988, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Kronolojisi TTK yay Ankara, s 625

46 İnan, A,1984 Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, İş Bankası Yay 4 Baskı, s 18-19

47 Atatürk, MK,1938Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri: Beşinci dönem dördüncü toplanma yılı açış nutku, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü yay I Cilt, s 423-432

48 Atatürk, MK,1938 Age, s 426

49 Atatürk, MK,1938 Age, s 427

50 Atatürk, MK,1938Age, s 431

51http://wwwtbmmgovtr/ambar/HP26htm

52 İnönü, İ, 1987Age, s 326

53 İnönü, İ, 1987 Age, s 323

54 İnönü, İ, 1987 Age, s 326

55 Gülcan, Y,2001 Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1946) Alfa Yay, İstanbul s194

56 İnönü, İ, 1987 Age s 326

57 Tezel, YS,1982 Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950) Yurt Yay, s 265

58http://wwwtbmmgovtr/ambar/HP26htm

59http://wwwtbmmgovtr/ambar/HP11htm

60 İnönü, İ, 1987 Age, s 326

61 Perinçek, D, 1999, Kemalist Devrim 3 Altıok s 109-129

62 CHP Programı 1939, Ulus Matbaası

63 Engin, A, 1953, Atatürkçülük ve Moskofluk-Türklük Savaşları [Cilt: 3] (2 Baskı), 376s

64 İnsel, A,2001 Kemalizm, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce C2 İletişim Yayınları762, İstanbul 687 sf

65 Toker, M, 1970, 1944-50 Tek Partiden Çok Partiye, Milliyet 431970

66 Yaltırak,C1997 Kemalizm’in Kuramsal Çerçevesi Aydınlanma 1923, S17 s 4-13

Alıntı Yaparak Cevapla
 
Üye olmanıza kesinlikle gerek yok !

Konuya yorum yazmak için sadece buraya tıklayınız.

Bu sitede 1 günde 10.000 kişiye sesinizi duyurma fırsatınız var.

IP adresleri kayıt altında tutulmaktadır. Aşağılama, hakaret, küfür vb. kötü içerikli mesaj yazan şahıslar IP adreslerinden tespit edilerek haklarında suç duyurusunda bulunulabilir.

« Önceki Konu   |   Sonraki Konu »


forumsinsi.com
Powered by vBulletin®
Copyright ©2000 - 2025, Jelsoft Enterprises Ltd.
ForumSinsi.com hakkında yapılacak tüm şikayetlerde ilgili adresimizle iletişime geçilmesi halinde kanunlar ve yönetmelikler çerçevesinde en geç 1 (Bir) Hafta içerisinde gereken işlemler yapılacaktır. İletişime geçmek için buraya tıklayınız.