Osmanlı Mimarisi ...

OSMANLI MıMARİSİ
Yıldız Demiriz
Mimar Sinan’ın ölümü ile Osmanlı mimarisinde “Klasik Dönem” diye adlandırılan çağ kapanmış, ama bu büyük ustanın etkileri uzun süre devam etmiştir Bu etki, özellikle cami planlarında çok güçlü ve kalıcı olmuştur Mimar Sinan’ın şehzade Camii’nde geliştirdiği dört yarım kubbeli sistem, birçok yapıda yinelenmiştir Bunlar arasında en önemli olanı Sultan Ahmet Camii’dir I Sultan Ahmed’in mimar Sedefkar Mehmed Ağa’ya yaptırdığı bu külliye, Sinan’ı izleyen, onun ekolünü sürdüren yapılar arasında en tanınmış örnektir denilebilir Külliyenin merkezini oluşturan cami, dört yarım kubbeli plan şemasının başarılı uygulamalarından biridir Yapının öteki camilerden ayrılan yönü ise avlunun dört köşesinde ve caminin iki yanında birer olmak üzere altı minareye sahip oluşudur Caminin avlusu da ortasındaki şadırvanı ve çepeçevre revaklarıyla klasik dönemdekilere benzer Ancak ayrıntılarda bazı farklar vardır 17 yüzyılın ilk yıllarına ait olan bu yapıda dikey hatların ön plana geçmeye başladıkları görülür Süslemede klasik motifler ele alınmış, ancak kompozisyon anlayışında bazı küçük farklar belirmiştir Caminin iç mekanı aydınlık ve ferahtır Kubbenin çok iri payelere oturtulmuş olması mekan bütünlüğünü az da olsa zedelemektedir Ama bu durum, aynı tipteki yapıların ortak bir özelliğidir
Sultan Ahmed Camii çinileri açısından da oldukça zengindir Çinilerin tümü galeri biçimindeki üst mahfilin duvarlarını kaplamaktadır 16 yüzyıldaki örneklere göre daha değişik renkler görülür Kırmızılar kiremit rengine dönüşmüş, sırlar maviye çalmaya başlamıştır Kompozisyonlarda ise servi, bahar açmış ağaç motifleri büyük panolar halindedir Ayrıca, sonsuz düzende tekrarlanan motiflerin yer aldığı bitkisel süsleme görülür Natüralist üslupta çiçekler arasında lale, karanfil, sümbül ve gül ön plandadır Kapı ve pencerelerde ise yüksek kaliteli ağaç işçiliği karışmıza çıkar Bunlarda özellikle sedef ve fildişi kakmalara yer verilmiştir
Yapının hemen yanındaki hünkar mahfili bugün Halı Müzesi olarak kullanılmaktadır Caminin yakınında bulunan Sultan I Ahmed’in Türbesi ise kare planlı oldukça büyük bir yapıdır Çinileri ve alçı üzerine yapılan “Malakâri” denilen süslemelerinin yanında sedefli kapısı da dikkati çeker
Yapımına 1603 yılında başlanıp 1663’te bitirilen Eminönü’ndeki Yeni Cami, Osmanlı mimarisinin en uzun sürede tamamlanan camisidir Bu cami de dört yarım kubbeli tipin bir örneğidir Bugün Mısır Çarışsı adıyla tanınan arasta aslında Yeni Valide Camii Külliyesi’nin bir parçasıdır Bir yolla ayrılmış olduğu için ilgi kurmak biraz güçtür ama Turhan Valide Sultan Türbesi de külliyeye aittir Caminin yanında ise belki de Osmanlı hünkar mahfillerinin en görkemlisi yer alır Başlıbaşına bir mimari yapıt olan bu mahfil, çini ve sedef süslemeleri bakımından da önemli örneklere sahiptir Yeni Camii’nin içi Sultan Ahmet Camii ile aynı planda olmasına rağmen bir hayli loıtur Klasik döneme oranla dikey hatlar artık gelişmeye başlamıştır Yapının, özellikle de hünkar mahfilinin çinileri, 17 yüzyılın ilk yarısına ait en zengin koleksiyonlardan biridir Bu çinilerde mavi renkler egemendir Kompozisyon bakımından çok zengin örnekler olmakla birlikte teknik açıdan bir gerileme söz konusudur
Klasik dönemde, “Külliye” olarak adlandırılan yapılar topluluğunun merkezini cami oluşturmaktaydı 17 yüzyılda ise merkezde cami yerine medresenin yer aldığı bir dizi külliye karışmıza çıkar Bunlar, sultanların değil de devlet ileri gelenleri ve vezirlerin yaptırmış olduğu örneklerdir Bu tipteki külliyelerden biri de 1683-1690 yılları arasında yapılmış olan Divanyolu’ndaki Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Külliyesi’dir
18 yüzyıl, Osmanlı sanatına Batı etkilerinin girdiği, başka bir deyişle Batılılaşmanın başladığı dönemdir Bu dönemde özellikle süslemede Barok, Rokoko gibi Batı kaynaklı üsluplar görülür Ama bu üslupların Osmanlı sanatındaki uygulamasında geleneksel Türk motifleri ve yapı tiplerinden vazgeçilmemiştir
Bu dönemde çeşme ve sebiller birden önem kazanmıştır Topkapı Sarayı yakınındaki III Ahmet Çeşmesi, bu yüzyılın başına ait tipik bir örnektir Çeşme ve sebil işlevlerini birlikte gören bu yapıda, Barok üslupta taş süslemelerin yanı sıra 18 yüzyıl çinilerinden örnekler de vardır Bu çiniler, Tekfur Sarayı atölyelerinde Türk çiniciliğini canlandırma denemeleri olarak yapılmıştır Taş süslemede ise akantus kıvrımları ve çiçekli panolar, Barok üslubun kıvrık hatlarını ve güçlü gölge-ışık etkisini zengin bir biçimde yansıtırlar
18 yüzyılın ilk yarısında Sultan I Mahmud tarafından yaptırılan Tophane Çeşmesi’nde de plastik görüntü veren zengin taş süsleme vardır Mimari neredeyse ikinci plana itilmiştir Taş süslemede saksı içinde meyva ağaçları, vazoda çiçekler zengin bir görüntü sunarlar Bunların yanı sıra palmet ve rumi benzeri motiflere de rastlanır Ancak, artık klasik dönemin çizgiciliğinden eser kalmamıştır
Klasik Osmanlı mimarisindeki plan tiplerinin uygulanmasına 18 yüzyılda da devam edilmiştir 1734’te tamamlanan İstanbul’daki Hekimoğlu Ali Paşa Camii, böyle bir örnektir Bu yapıda da altı dayanaklı plan şeması ele alınmıştır Planın klasik döneme dayanmasına karışlık, üst yapıda ve süslemede farklı bir dönemin özellikleri görülür Yapının yüksekliği artmış, mimariye değişik oranlar girmiştir Bu arada klasik motifler de yeni bir anlayışla ele alınmıştır Mekan içeriden de hayli yükselmiş, böylece aydınlık bir ortam yaratılmıştır ıç süslemede Tekfur Sarayı atölyelerinde yapılan çiniler karışmıza çıkar Sırların mavimtırak bir renk alması, sarının fazlaca kullanılışı bu çinilerin önemli özelliklerindendir

Nur-u Osmaniye Camii ise mimaride Batılı üslupların belirginleştiği bir yapıdır Bu durum, daha planında dikkati çeker Barok üslubun en belirgin özelliklerinden biri olan oval formlar Türk mimarisinde pek kullanılmamıştır Ancak bu yapıda avlunun oval oluşu ile plana Barok bir nitelik kazandırılmıştır Barok özellikler yapının dışında da kendini gösterir Kıvrık yuvarlak kemerler, oval pencereler, “S” biçimindeki payandalar bu türden ayrıntılardır Zaten bu üslup, Türk sanatında kendini daha çok ayrıntılarda hissettirmiştir Oval plan, yapının iç avlusunda da ilginç bir biçimde uygulanmıştır Üslup değişimlerinden en kolay etkilenen elemanlar olan sütun başlıkları ve kemerler, doğal olarak bu yeni üslubun özelliklerini taşımaktadırlar Bu üslup değişiminden yapının portali de etkilenmiştir Ana hatlarıyla klasik portalleri andırmakla birlikte mukarnasın yerini almış olan Barok kıvrımlı kavsara dolgusu, adeta “Türk Baroğu”nun simgesidir Caminin yanında hünkar mahfili, kitaplık gibi ek yapılar da vardır Yapı, çevresindeki dış avlu ile de Kapalıçarış’nın hareketli görünümünden yalıtılmaya çalışılmıştır
Üsküdar’daki 1760 tarihli Ayazma Camii’nde de Barok özellikleri mimariden çok ayrıntılarda karışmıza çıkar Yüksekçe bir yerdeki camiye daire planlı merdivenlerle çıkılır Bu, plana yansıyan tek Barok özelliktir denilebilir Yapının yalın dış süslemesinde en çok dikkati çeken ayrıntı, cephelerdeki kabartmalardır Bu kabartmalarda aleme benzer biçimler bulunmaktadır Caminin içinde ise minber ve vaaz kürsüsü hemen dikkati çeker Biçim bakımından klasik dönemdeki örneklere benzeyen minberin süslemesi ise çok değişik bir üsluptadır Eski örneklerde görülen geometrik süslemelerin yerini, burada Barok kıvrımlar almıştır Yeni üslubun bir minber kompozisyonunda bile ana formda değil de ayrıntıda yer aldığı görülür
1763 gibi hayli ilerlemiş bir tarihte yapılmış olmasına rağmen Laleli Camii’ndeki Barok üslubun çok çarpıcı olmadığı söylenebilir Bu yapıda da kubbenin sekiz dayanağa oturduğu klasik şema yinelenmiştir Barok özellikler kıvrık hatlar, dalgalı yuvarlak kemerler, pencereler gibi ayrıntılarda karışmıza çıkar Barok üslubun bu yapıdaki etkileri, özellikle kubbeyi destekleyen “S” biçimindeki payandalarda görülür Yoldan bir hayli yüksek konumdaki Laleli Camii’nin altında büyük bir arasta yer alır Burası günümüzde de çarış olarak kullanılmaktadır Bu özelliğiyle yapı, “Fevkani” olarak adlandırılan yükseltilmiş camilerin bir örneği durumundadır
1778 tarihli Beylerbeyi Camii ise ahşap kubbelidir Yapı 1983 yılında bir yangın geçirmiş ama daha sonra onarılmıştır Bu yapıda da özellikle ayrıntılarda Batılı üslupların etkileri görülür Yangından hasar görmüş olmasına rağmen, caminin fildişi ve sedef kakmalı ahşap minberi dikkate değer bir yapıttır Çünkü erken Osmanlı döneminden sonra minber yapımında ahşaptan vazgeçilmiş ve mermer tercih edilmiştir Beylerbeyi Camii’nin minberi, geç dönemdeki nadir ahşap örneklerden biridir
Barok üslubun egemen olduğu dönemde yeni bir külliye biçimi de ortaya çıkmıştır Bir türbe sebilden oluşan bu külliyelere tipik bir örnek, Fatih’deki Nakışdil Sultan Türbesi ve Sebili’dir 1818 tarihli bu yapıtta Barok ve Rokoko üsluplar bir arada görülür Duvarlar düzlemsi niteliklerini yitirerek, içbükey ve dışbükey yüzeyler halini almışlardır
19 yüzyıl başlarında ise bir üslup karmaşası karışmıza çıkar Bu dönemde Ampir, Barok, Rokoko ve klasik Osmanlı üsluplarının hepsinin bir arada kullanıldığı yapılar bile vardır
Tophane’deki Nusretiye Camii’nde ise Ampir üslup ağır basmaktadır Ampir, sözcük olarak “İmparatorluk Üslubu” anlamına gelir Esinini Yunan ve Roma gibi klasik üsluplardan alan bu anlayış, eski Mısır biçimlerinden de etkilenmiştir Napoleone Bonaparte zamanında ortaya çıkan bu üslubu daha sonra Osmanlılar da benimsemiştir Nusretiye Camii’nde Ampir üslubun yanı sıra Barok üslup da görülmektedir Perde motifleriyle süslü korkuluk levhaları ve soğan biçiminde kaideye sahip minarede Barok üslup egemendir Nusretiye Camii’nde oranlar da değişmiştir Ana kitle ve kubbenin çok yüksek olmasından dolayı minareler ince ve uzundur Yapıda bu dönem camilerinin ortak özelliği olan ferah ve çok aydınlık bir mekan yaratılmıştır ıç süslemesinde ise mihrap ve minberin yanı sıra kubbe eteğini çevreleyen yazı kuşağı da dikkati çeker

Sultan IŞ Mahmud’un bulunduğu semte de adını veren türbesi, Ampir üslubun İstanbul’daki en tipik örneğidir 1840 tarihli türbe, bu özelliğinin yanı sıra sekizgen planı ve kubbe ile örtülü olmasıyla klasik Osmanlı türbe şemasına da bağlıdır Bu yapıda ayrıntılarda karışmıza çıkan ve bir çeşit Batı Neo-Klasiği olarak da adlandırılan Ampir üslup, ülkemize Batı’daki biçimiyle yansımıştır Türbenin cephesindeki palmet dizisi ise Yunan-Roma sanatını yeniden canlandırmak isteği ile kullanılmış motifler olarak sanatımıza girmiştir
19 yüzyıl ortalarındaki Osmanlı cami mimarisinin durumunu açıkça gösteren Ortaköy Camii ise ilginç bir örnektir Tek kubbeli yapı, aşırı ölçüde saydam bir nitelik kazanmıştır Duvar yüzeyleri parçalanmış, adeta yok olmuştur Yapının dışında da düzlem olarak nitelenebilecek bir bölüm kalmamıştır Bu nedenle de caminin içi çok aydınlıktır Yapı adeta deniz manzaralı bir saray pavyonu gibidir Renkli taş minber dönemin karakteristik formunu taşımaktadır Kubbe içinde ise, havali bir mimari görünüm veren renkli nakışlarla güçlü bir derinlik izlenimi yaratılmıştır
Ortaköy Camii ile aynı yıllara ait olan 1853 tarihli Dolmabahçe Camii ise daha ağırbaşlı bir görünüştedir Batı sanatının klasik motifleri, bu yapıda da karışmıza çıkar Ampir üslubun egemen olduğu bu camide çok aydınlık ve dışarıya açık bir mekan yaratılmıştır ıç mekanın insana ferahlık veren bir görüntüsü vardır Caminin minberinde kakma tekniğinde renkli mermer süsleme bu dönem için karakteristik bir durumdur Yapının minaresi de antik sanattan alınmış bir eleman gibidir Bu minare adeta başlığıyla birlikte kullanılmış bir korint sütununu andırmaktadır
Bu tarihlerden sonra Osmanlı sanatında bir “kendine dönüş denemeleri” dizisi izlenebilir Batı Neo-Klasiği yerine Türk Neo-Klasiği uygulanmaya çalışılmıştır Ama bunun ne dereceye kadar başarılı olduğu tartışılabilir İstanbul Aksaray’daki 1871 tarihli Valde Camii bu akımın öncülerinden biridir Bu yapıda birçok üslup bir aradadır Özellikle dış süslemede Batı sanatının Gotik üslubundan, Kuzey Afrika’nın Mağrip üslubuna kadar akla gelebilecek hemen her türden ayrıntı göze çarpmaktadır Ancak buradaki sivri ya da atnalı kemerler, uzak ülkelerin sanatının bir kopyası olarak değil de, olasılıkla iyi anlaşılamamış bir İslam sanatı Neo-Klasik denemesi biçiminde ortaya çıkmıştır Yapıda pek iyi araştırılmadan denenmiş rumili süslemelerin varlığı, bunu düşündürmektedir
Bu ilk denemelerden sonra Türk Neo-Klasik üslubu daha bilinçli bir biçimde yaratılmaya çalışılmıştır Ancak oranların farklılığı, kemer ve benzeri yapı elemanlarıyla süsleme motiflerinin tam anlaşılamaması, ortaya yanlış uygulamaların çıkmasına neden olmuştur Örneğin sivri kemerler, Gotik ya da atnalı biçimindeki Mağrip kemerlerini andırmaktadır Bu dönemin başarılı yapıları arasında, 20 yüzyılın başlarında mimar Kemalettin tarafından yapılan Bebek Camii sayılabilir
Ulusal akım, yine aynı mimarın eseri olan Eyüp’teki Sultan V Mehmed Reşad Türbesi’nde de Osmanlı klasik döneminden alınma motiflerle sürdürülmeye çalışılmıştır Bu dönemin birçok yapısında olduğu gibi burada da çini süslemeye ağırlık verilmiştir Türbenin içini süsleyen Kütahya yapımı çini panolar, eski örneklerdeki desenlerin kopyalarıdır Bu kopya etme o boyuttadır ki, insan dikkatli bir çalışma ile ele aldığı panonun hangi eski yapıdaki, hangi çiniden alınmış olduğunu kolayca anlayabilir Bu tutum Cumhuriyet döneminde de sürmüştür, ancak pek başarılı olunamamıştır Çünkü söz konusu olan yaratma değil, eskinin bazen de pek iyi anlaşılmadan yapılmış kopyasıdır
Ulusal mimari akımı, Cumhuriyet döneminde de bir süre devam etmiş ve yerini uluslararası betonarme mimariye bırakmıştır Son yıllardaki klasik Türk mimarisi tarzındaki çalışmalar ise daha çok sit ve çevre koruması amacıyla yapılmaktadır