Osmanlıda Eğitim Sistemi/Osmanlıda Eğitim Sisteminin Önemi Hakkında

OSMANLI EĞİTİM SİSTEMİ
Osmanlı devleti de diğer devletler gibi kendi vatandaşlarını kendi düşünceleri doğrultusunda yetiştirmek amacıyla eğitim-öğretim müesseseleri kurmuşturDevlet ve çoğunlukla vakıflar aracılığıyla kurulan ve devletin kuruluşundan yıkılışına kadar çeşitlenerek gelişen bu müesseseleri iki ana guruba ayırabiliriz
I)Örgün Eğitim Müesseseleri
II)Yaygın Eğitim Müesseseleri

I)Örgün Eğitim Müesseseleri:
Bu müesseseler belirli yaş ve bilgi seviyesine gelmiş insanları belirli zaman ve disipline göre yetiştirmek amacıyla kurulmuş müesseselerdirBu eğitim müesseseleri askeri ve sivil olmak üzere iki kısma ayırabilir
1)Sivil Eğitim Müesseseleri:
a)Sibyan Mektepleri:
İlk tahsil veren bu okullar 5-6 yaşlarındaki çocuklara okuyup yazmayı bazı dini bilgileri ve dört işlemden ibaret olan matematik dersini verirdiİslam’dan öncede küttap adıyla Hire de varlığı görülen bu okullar daha önceki Türk devletlerinde ve Osmanlı Devletinde çeşitli adlarla anılmıştır(Darul Talim,Mektep mahalle mektebi vs)Osmanlılarda bu okulların hocalarına muallim veya şakirt denirdiTalebelerine de talebe suhte,tilmiz gibi isimler verilirdi
1846’ya gelindiğinde dört yıllık eğitim veren Sibyan mekteplerinde elifba,Kur’an ,ilmihal,tecvit,harekeli Türkçe,Muhtasar Ahlakı memduha risalesi,sülüs,ve nesih yazıları öğretiliyorduTanzimat’tan sonra 3 yıllık mektebi iptidai olarak faaliyet göstermeye başlarOsmanlılar devrinde kız çocukları da bu mekteplerde erkeklerle birlikte okumuşlardırBununla beraber Osmanlı da kız ve erkek çocuklarının ayrı ayrı okuduğu okullarda mevcuttu
Sibyan mekteplerinde öğretim görevlisi olarak medrese mezunları görev yapmışlar daha sonra ise bu ihmal edilmiş, medrese mezunu olmayan kişiler de hocalık yapmaya başlamışlardırKızlara ait mektepler de ise yaşlı kadınlar öğretmenlik yapmıştır
b)Medreseler:
İslam tarihinde medrese orta ve yüksek seviyede eğitim ve öğretim veren müesseselerinin ortak adıdırDaha önceki devirlerde olduğu gibi Osmanlı’da da şahıslar tarafından tesis edilen ve yaşaması için vakıflar kurulan medreselerin hocalarına müderris ve yardımcılarına muid denirdiMedrese talebelerine ise danişmend,suhte veya talebe diye adlandırılırdıOsmanlıda ilk medreseyi Orhan Gazi 1331’de İznik’te kurulmuşturOsmanlı Medrese teşkilatında ilk köklü değişim Fatih Sultan Mehmet zamanında olmuşturFatih kanunnamesini hazırladığı sırada Molla Hüsrev ve ali Kuşçunun içinde bulunduğu bir maarif komisyonuna “kanuni talebe-i ulum”u hazırlatmış böylece Osmanlı medrese sistemi hazırlanmış oldu
Osmanlı medreselerini umumi medreseler ve ihtisas medreseler olarak ikiye ayırabilir:
Umumi Medreseler
1Haşiye-i Tecrit(Yirmili)Medreseler:Bu medreseler Seyyid Şerif Cürcani’nin Haşiye-i Tecrit adlı eserinden almıştırDaha çok fıkhi eserlerin okutulduğu bir medrese olarak eğitim vermiştir
2Miftan(otuzlu) Medreseleri
3Kırklı Medreseler
4Ellili Medreseler
5Sahn-ı Seman Medreseleri:Bu medreseler fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’da kurduğu külliyede bulunan 8 medresedirBu medreselerde fıkıh,usulü fıkıh,hadis,tefsir,astronomi(heyet),hendese,tıp gibi ilimler okutulmuştur
6Altmışlı Medreseler
7İhtisas Medreseleri
a)Darul Kura
b)Darul Hadisler
c)Daru’ş şifalar

Osmanlı Medrese sistemindeki ikinci en büyük gelişme Kanuni Sultan Süleyman devrinde meydana gelen gelmiştirKanuni devri her sahada olduğu gibi medrese teşkilatında da zirveyi ifade ederKanuni Sulan Süleyman ,Süleymaniye külliyesinin inşa ettikten sonra burada tesis ettiği medreselerde Sahn-ı Seman medreselerinin üstünde medreseler kurmayı planlarken diğer tarafından da Osmanlı medreselerinin payelerini yeni bir sisteme göre tekrar tanzim etmiştirBuna göre Osmanlı medreselerinin şu şekli aldığı görülmektedir:
1İbtidai hariç medreseleri
2Hareketi Hariç medreseleri
3İptidai dahil medreseleri
4Hareketi Dahil Medreseleri
5Musile i Sahn Medreseleri
6Sahnı Seman Medreseleri
7İbtidai Altmışlı Medreseleri
8Hareketi Altmışlı Medreseleri
9Musile i Süleymaniye Medreseleri
10Süleymaniye Medreseleri
11Darul Hadis Medresesi
XVve XVI asırda en yüksek seviyelerine ulaşmış olan Osmanlı Medrese sistemi XVII asırdan itibaren gerilemeye başlamıştırXVIIIasırda Süleymaniye medreselerine Musileyi Süleymaniye’den sonra Havarnisi Süleymaniye adıyla yeni bir medrese ,XVIIIasırda da camilerde tedrisatı sürdüren dersiyeler ilave edilmişse de medreselerin kalitelerinin düşmesi önlenememiştir
Medreselerin bozulma sebepleri genelde şu şekilde sıralanmıştır:
a)Meval-i zadelerin zuhuru
b)İlim sahiplerinin ağa ve paşalara intisapları
c)Müderris ve kadıların cehaleti
dCehaletle fazlın birbirinden fark olunmaması
Sistemdeki bozulmanın önüne geçmek için bir çok düzenlemeler yapılmıştırÖzellikle IIMahmut devrinde medreselerin ıslahının mümkün olmaması nedeniyle padişah Avrupa usulu bir eğitimin kurulmasına teşebbüs ettive bir fermanla ilköğretimin mecburi ve parasız olacağı ilan ettiIMeşrutiyet devrine gelindiğinde medreselerde beklenen ıslahatlar yapılmış ve medreselerde Riyaziye,tabiiye,tarih,coğrafya,Farsça,ve Osmanlıca dersleri okutulmaya başlamıştır1914 yılına geldiğinde Islahı medaris nizamnamesi çıkarılmış ve İstanbul medreseleri Darul hilafetil aliyye medreseleri adı altında toplanmıştırBu medreseler Tali kısmı evvel,Tali kımı Sani ve Ali kısmı olarak üç kısma ayırılmış ve her kısmı dört sene olan medreseler toplan 12yıllı bir eğitim-öğretim vermiştir Her üç kısımdada dini ilimler, Arapça Türkçe,Farsça,Tarih,Riyaziye ve Tabiatı Fen dallarında dersler okutulmuştur
MEDRESENİN ELEMANLARI
a)Müderris:Belirli bir tahsilden sonra icazet ve beratla ders veren kimselere müderris denirdiTek haneli medreselerde bir;sahnı seman gibi çok haneli medreselerde ise her haneye bir müderris tayin edilirdi
Osmanlı medreselerinden mezun olan öğrenciler Anadolu da vazife alacaksa Anadolu Kazaskeri Rumeli de görev alacaksa Rumeli kazaskerini meclislerine devam eder ve matlab defterine mülazım olarak kaydedilir ve sırası gelinceye kadar beklerdi buna nöbet denirdiSırası gelen müderris önce yirmili bir medreseye atanır sonrasında terakki etmesine göre kırklı,altmışlı ve daha yüksek payeli medreselere çıkabilirlerdiHer padişah devrinde en yüksek payeli medreseler genelde değişikliklere uğranıştırBir müderris terakki ettikten sonra istekli olduğu medreseye başka talip yoksa hemen oraya nakledilir başka istekli varsa aralarında sınav yapılırdıİmtihan yazılı ve sözlü olarak iki kısımda yapılırdı
b)Muid:Teknik anlamda müzakereci müderrisin derslerini tekrarlayıp izah eden müderris yardımcısı anlamına gelirDanişmendler arasında en liyakatliler arsından seçilen muidler hem müderrisin derslerini tekrarlar hem de öğrenciler arasında disiplini sağlardıGörev süreleri iki yıl olan muidlik müessesesi IIMeşrutiyetten sonra kaldırılmıştır
c)Danişmend:Öğrenci anlamında kullanılmıştırGenelde medrese öğrencileri için kullanılan bir addırDanişmendler Sibyan mekteplerini veya o seviyedeki özel bir eğitimi tamamladıktan sonra medreselere girerlerdiBöylece haşiye i tecrit medreselerinden birinde tahsiline başlayan danişmend daha sonra müderrisinden icazet alarak kırklı bir medreseye oradan da ellili bir medreseye son olarak ta sahnı seman veya Süleymaniye’ye girerek bitirir ve mülazemet için beklerdiOsmanlı medreselerinin en büyüklerinde bile talebe sayısının 20’ye ulaşmadığı görülür
TANZİMAT DÖNEMİNDE EĞİTİM
Bu dönemde bir yanda klasik Osmanlı Eğitim ve öğretim müesseseleri devam ederken bir yandan da her seviyede Avrupa eğitim-öğretim müesseseleri açılmaya başlamıştırİlk önce askeri alanda yaygınlaşan Avrupai mektepler daha sonra sivil sahada da gelişti
I)İlköğretim:
1)İbtidailer Osmanlı klasik çağının Sibyan mektepleridirRüştiyeler açılınca onlara öğrenci hazırlayan mekteplerede iptidai adı verildiBu mektepler 8 Nisan 1847 yılında düzenlenen program ve yönetim şekliyle yeni bir düze kavuşmuştur
Öğretim süresi dört yıl olan bu okullara yedi yaşına basan kız ve erkek çocuklara ilkokul seviyesinde bir eğitim-öğretim verilirdi6 Ekim 1913 Tedrisatı iptidaiye kanunu ile Fransız okulları sistemine uyarak Rüştiye ve iptidaiye birleştirilerek altı yıllık Mektebi İptidai haline getirilmiştirBu okullarda Türkçe,tecvit,ilmihal,hatt,Osmanlı tarih ve coğrafyası,yurttaşlık bilgisi,resim Müzik ve beden terbiyesi programa girmiş ve 1924’e kadar devam etmiştirBu devirde iptidailer yedi yaşına basan çocuklar için mecburi hale getirilmiş ve ceza olarak falaka yasaklanmıştı
II)Ortaöğretim:
1)Rüştiyeler:
IIMahmut döneminde sıbyan mekteplerinin yetersiz olduğu görülerek bu mekteplere sınıfı sani olarak açılırBunlar idadilere basamak olmasından dolayı ortaokul seviyesinde mektepler olarak değerlendirilirÖnceleri dört yıl olan bu okullar daha sonra altı yıl olmuşturRüştiyelerin ilki 1838 tarihinde açılan mektebi Maarifi adliyedir1874-75 döneminde 400’e yakın rüştiye mevcuttu1867’ye kadar bu mekteplere Müslüman çocuklar alınırken bu tarihten sonra ise gayri Müslimler de alınmaya başlanmıştırBu maksatla adaylar Türkçe imtihana tabi olmuşlardırBu okullarda dinin ilimler,hesap,coğrafya,hatt,hendese ,cebir ,usulü defter,resim ,müzik gibi dersler görülmüştür
2)İdadiler:
Orta öğretimde ikinci ademe olarak eğitim-öğretim veren mekteplerdir1869 Maarifi Uumiye nizamnamesine göre idadiler Rüştiye mezunu olan oalna Müslim ve gayri Müslim çocukların bir arada öğretim yaptıkları yerlerdir,1000 haneden fazla yerlere idadi kurulacaktır,idadilerin bütün masrafları vilayet maarif idadisi sandığından karşılanacaktır,İdadileri süresi üç yıl olacak ve şu dersler okutulacaktır:Türkçe,kitabet,Fransızca,mantık kavan iniOsmaniye,coğrafya,tarih,cebir hesapidefter tutma,kimya resim dersleri okutulmuştur
Bu nizamnamedeki hedefler ise maalesef belirlenen sürede tutturulamamıştır
3)Sultaniler:
İdadiler seviyesinde Fransızca ve Türkçe ile eğitim ve öğretim yapaşn bir mekteptir1 Eylül 1868 tarihinde Galatasaray Sultanisinin açılışıyla maarifimize giren bu Fransız modeli mektepler hazırlık devresiyle birlikte 9 yıllık bir süreyi kapsamaktadırBu mektebin açılışı sultan Abdülaziz’in 1867 Paris ziyaretine dayanırSultanideTürkçeFransızca,Grekçe,ahlak ,Lati nce,tarih,coğrafya,matematik,kozmografya,mekanik ,fizik,kimya,ekonomi güzel konuşma sanatı ve resim dersleri okutulurdu,Daha sonra Arapça ve Farsça okutulmuşturDarüşşafaka ve Robert kolej de sultani tipi okullardandır
III)Yüksek Öğretim:
Bunlar üniversite karşılığı olan darülfünun ve yüksek okullardır
1)Daru’l Fünun:
İlk kez 12 Ocak 1863’te açılan darül funun bu tarihten sonra birkaç kez kapanıp açılmış1908 tarihine gelindiğinde İstanbul darülfünunu olarak adı değiştirilmiş ve yeniden teşkilatlandırılmıştır1912 de şubeler fakülteye çevirilmiş ve IDünya savaşında Almanya’dan fen edebiyat ve hukuk alanında 20 profesör çağırılarak üniversitelerin kadroları güçlendirilmeye çalışılmıştır
2)Yüksek Okullar:
a)Mektebi Mülkiyeyi Şahane:
Osmanlıda ilk sivil yüksek okuldurKaymakamlık ve müdürlük gibi mülki idarede görevlendirilecek memurlar için açılan bir yüksek okuldurÖğretim süresi önce iki yıl olarak belirlenmiş daha sonra dört yıla çıkarılmıştır1915’te Darül fünunun hukuk fakültesine bağlanmıştır
b)Mektebi Tıbbiyeyi Mülkiye:
Sivil tabip yetiştirmek maksadıyla kurulmuş bir mekteptirBaşlangıçta beş yıl olan bu okul daha sonra altı yıla çıkarılmıştır1915’te üniversitenin tıp fakültesine bağlanmıştır

c)Mektebi Hukuki Şahane:
Tanzimat sonrası açılan batı tipi mahkemelere eleman yetiştirmek amacıyla kurulan mekteplerdir1909’da Darülfünunun hukuk fakültesi haline geldi
d)Hendeseyi Mülkiye Mektebi:
Memleketin sivil mühendis ihtiyacını karşılamak amacıyla kurulmuşturCumhuriyet döneminde yüksek mühendis mektebi adıyla faaliyetlerine devam etmiştir
e)Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi:
Ziraat ve baytarlık alanında memleketin ihtiyacını karşılamak amacıyla kurulan dört yıllık bir yüksek okuldur
KLASİK DÖNEM ASKERİ MEKTEPLERİ
I)Acemioğlanlar Ocağı:
Pençik ve devşirme usulleriyle toplanan çocuklar Türk-İslam terbhyesine göre yetHştirilmek üzere Türk ailelerinin yanına verilir sonra Acemioğlanlar ocağına alynırlardıBurada!bir taraftan askeri eğitim alırken diğer taraftanda enderuna hazırlayıcı eğitim verilirdiIMurat devrinde Çandarlı Kara Halim Paşa ve Molla rüstem’in tavsiyeleriyle kurulan bu ocak 1826’da Yeniçeri Ocağı kapatılınca bu ocak!ta kaldırıldı
II)Yeniçeri Ocakları:

Ac@mioğlanlar mektebinden sonra titiz bir imtihanla seçilen kabiliyetli gençler Enderun Mektebine$diğerleri de asker olmak üzere!Yeniçeri Ocağına alınırlardı61 bölükten oluşan bu kuvvetler yeniçeri ağasına cağlıydı
III)Enderun Mektebi:
Topkapı sarayı içinde bulunan ve orduya kurmay yetiştiren yüksek seviyede önemli bir mekteptirOsmanlıya has olan bu mektepler ilk olarak IIMurat zamanında Edirne de kurulmuşturFatih Sultan Mehmet zamanında sadece kurmay asker yetiştirmekten başka birde mülki ve idari kadronun da yetiştirildiği bir mektep haline gelmiştirGittikçe zayıflayan Enderun mektebi 1 Temmuz 1909’da lağvedilmiştir
YÜKSEK SEVİYEDEKİ ASKERİ MEKTEPLER
I)Mühendishane-i Bahr-i Hümayun:
Osmanlının batıya açılan ilk kapısıdır1773’te Baron De Tott’un tavsiyesiyle ve Cezayirli Hasan Paşanın gayretleriyle Haliç Tersanesinde açılmıştırBu mektepte ordunun ihtiyaç duyduğu denizci subaylar yetiştiriliyor ve topçu eğitimi veriliyordu
II)Mühendishane-i Berri Hümayun:
IIISelim devrinde kurulan bir yüksek okuldurTopçu subayı yetiştirmek amacıyla Mühendishane-i bahri Hümayun’dan ayrılarak kurulmuşturÖğretim süresi dört yıldır
III)Tıbhane-i Amire ve Cerrahhane-i Ma’mure:
Sadece Müslüman tıp adamlarının yetiştirilmesi amacıyla kurulmuş Darüşşifanın devamı olan okuldurEğitim süresi dört yıldır
IV)Mektebi Fünunu Harbiye:
Açılan askeri okulların ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulmuştur
IIYAYGIN EĞİTİM MÜESSESELERİ:
Her yaş ve seviyedeki insanlara medrese ve mektepler dışındaki yerlerde verilen eğitimdirBu yaygın eğitim kurumları camiler,tekkeler,saraylar,darü’l hikmetİslamiye,darulmesnevi,kütüphaneler,sahafl ar, loncalar,ulemaevleri,kıraathaneler olarak sıralanabilir