Sanat Terimleri Sözlüğü

Sanat Terimleri Sözlüğü
Sanat Terimleri


SANAT TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ
A

AÇIK KOMPOZİSYON (Open Composition) : Resim düzlemi üzerinde betimlenen gerçekliğin gerçekte resmin sınırları dışında da sürüp giden doğal gerçekliğin bir parçası olduğu izlenimini verecek şekilde kompoze edilmesi Kapalı kompozisyonun tam karşıtı bir sanatsal davranış biçimidir Açık kompozisyon asıl gerçekliğin tüm öğelerini resim düzlemi içine sığdırmayı amaçlamaz Tersine böyle bir çabanın olanaksız olduğunu varsayar Açık kompozisyon doğadaki gerçeklik düzleminin bir kesimini içeren bir çerçeve gibi de düşünülebilir Rönesans'ın aksine Barok açık kompozisyonu yeğlemiştir

AKADEMİZM (Academicism) : Akademizm sözcüğü bir sanat dalında her türden yeni atılımı yadsıyarak değişmez olduğu varsayılan onaylanmış standartlaşmış ilke ve kurallara uygun olarak çalışmak anlamında kullanılır Yeni sanatsal arayışlara karşı çıkan bir tutumu ifade ettiği için sözcük olumsuz niteliktedir

ALLEGORİ (Allegory) : Bir öykü bir düşünce ya da kavramın figüratif bir simge halinde betimlenişi

ALTIN ORAN (Golden Section) : "Altın Bölüm" ya da "Altın Kesit" de denir Herhangi bir geometrik biçimde varlığı ESTETİK bir üstünlük sayılan ORAN Parçalar arasındaki orantıda küçük parçanın büyük parçaya oranı büyük parçanın bütün parçaya oranına eşittir Cebirsel olarak; a/b= b/ (a/b) biçiminde ifade edilir Parçalar arasındaki oranın değeri olan 1618 ya da ykş 3/5 "altın sayı" adını alır Altın Oran geometrik olarak iki kareden oluşan bir dikdörtgenin köşegeni aracılığıyla kurulur Antik Çağ' dan bu yana matematikçilere ve sanat kuramcılarına konu olan Altın Oran bu adı 19yy' da almıştır Eski Yunanlılar' ın kısaca bölüm olarak adlandırdıkları bu orana İtalyan matematikçi Luca Pacioli divina proportine; LEONARDO DA VINCI ise sectio aurea adını vermiştirAltın Oran' ın aritmetik cebir ve geometri özellikleri taşımasının yanısıra doğada müzikte ve insan vücudunun organları arasında varolan çeşitli oranlarla da yakın ilişkisi bulunduğu bütün öteki oranlara üstünlüğününse çeşitlilik içinde birlik özelliğinden kaynaklandığı öne sürülür Bazı kaynaklara göre insanlar Altın Oran' a yaklaşan orantıları daha çok beğenmektedir

AMORF ( fr Amorfe) : BİÇİM' i belirli bir düzene uymayan Tanımlanması zor düzensiz biçimlerde bulunan mineral madde ya da nesneler için kullanılır

AMULET (İngilizce) : Kötülükleri uzaklaştırdığına uğur getirdiğine hastalıkları iyileştirdiğine ve özel güçlere sahip olduğuna inanılan doğal ya da insan eliyle yapılmış nesne; bir tür nazarlık ya da muska Üstte taşınabildiği gibi çeşitli yerlerde de saklanabilir Değerli taşlar metaller hayvan dişleri ve pençeleri gibi pek çok nesne amulet olarak kullanılmıştır Amuletin kökeni Eski Mısır'a dayanır Mısırllar kendilerini kötü günlerden düşmanlardan ve tehlikelerden korumak için SKARABE engerek başı sembolik gözler ve KARTUŞ gibi amuletler kullanmıştır Pek çok uygarlıkta da hematit yeşim ametis LAPİS LAZULİ ve kantaşı gibi taşların kendilerine özgü koruyucu güçleri olduğuna inanılmıştırBir inanışa göre mercen şeytanın evlerdeki kötü etkisini uzaklaştırma gücüne sahiptir Hristiyanlıkta encolpia denen amulet haçlar aziz kemikleri vb Dinle ilgili RÖLİK' lerdir Boyna asılarak taşınanlar periapta ikiye katlanabilenler pyctacium adını alır

ANKOSTİK RESİM (Encaustic Painting) : Eriyik halde balmumu BAĞLAYICI ile PİGMENTLERİN karışımından elde edilmiş BOYA' larla yapılan RESİM türü Romalı bilgin ve yazar Yaşlı Pilinus' a (MS 23-79) göre mermer üstüne yapılan ankostik resimde pigmentler balmumuyla fildişi üstüne yapılanlarda da (cero- strotum/ cestrotum) bitkisel kökenli saydam z***la karıştırılıyor cestrum ya da viriculum adı verilen bir tür SPATULA ile zemine yayılıyordu Cestrum' un bir ucu sivri olduğundan fildişi üstüne ince çizgiler de çizilebiliyordu Cauterium olarak bilinen ve ısıtılarak uygulanan yuvarlak uçlu bir aletle boyalı zemin üstündeki spatula ve fırça izleri gideriliyordu Antik Çağ' daki belli başlı resim tekniklerinden biri olan ankostik resim MÖ 4 yy' da YUNAN sanatçı Pausias tarafından yetkinleştirilmişti Günümüze ulaşan en önemli örnekler MISIR' da el- Feyyum Vahası' nda ROMA dönemine ait mezarlarda bulunan Feyyum Portreleri' dir (2 yy) Ankostik tekniği erken Hristiyan Sanatı' nda da ( GEÇ ANTİK) kullanılmış ancak 8 ve 9 yy' larda unutulmuştur 19 yy' da Fransız koleksiyoncu Kont Caylus' un (1692- 1765) araştırmaları aracılığıyla canlandırılmak istenmişse de başarılı olunamamıştır 19 yy' da Fransa ve İngiltere' de çeşitli karışımlar denenmiş alman Ressam Julius Schnorr von Carolsfeld (1794-1872) orijinale en yakın karışımı uygulamıştır Günümüzde yaygın olmamakla birlikte balmumu ve reçine bağlayıcılı bir karışım kullanılmaktadır

ANONİM (Anonymous) : 1 Sanat tarihinde sanatçısı bilinmeyen yapıtlar için kullanılır Özellikle halk sanatı ürünleri anonim niteliktedir 2 Antik Yunan dönemi öncesinde Mısır ve Mezopotamya'da tarih öncesinde sanat yapıtı anonimdir

ATMOSFER (Atmosphere) : Sanat yapıtının izleyici üzerinde bıraktığı etki nedeni olduğu ruh hali

ATÖLYE : Tarihsel Gelişim: Tarih öncesi çağlarda ( PREHİSTORYA) zanaatçıların nasıl örgütlendiklerine ilşkin kesin bulgular olam***la birlikte EL SANATLARI kapsamındaki ürünlerin önceleri aile işliklerinde üretildiği ama daha zor işlenen metalin ( MADEN SANATI) kullanılmaya başlanmasıyla birlikte aile dışı bir örgütlemeye gidildiği varsayılabilir Eski MISIR' da ya da MEZOPOTAMYA' da önemli yapıları inşasında da yapı ustalarıyla işçilerin belli bir hiyerarşi içinde çalıştıkları düşünülmektedir Atölyelere ilişkin ilk arkeolojik bulgular Tel-el Amarna' nın ( Mısır) MÖ ykl 1375' te kuruluşu sırasında kent dolaylarında ustalar için kurulan yaşama ve çalışma alanlarının varlığıdır Aynı dönemde günlük kullanım eşyası genellikle evlerde ve aile reisinin denetimi altında üretilirken özel yapım teknikleri gerektiren metal eşya çoğu kez gezgin ustalar tarafından ve geçici kurulan atölyelerde yapılmıştır Yunanistan' da Antik Çağ' da üretilen SERAMİK' lerin üstün niteliği bu kapların geçici değil yerleşik atölyelerde üretildiğini kanıtlamaktadır Bu dönemde babadan oğula geçen aile ilişkileri giderek ortadan kalkmış yerine özellikle ünlü ressamların açtığı özel atölyeler yaygınlaşmaya başlamıştır Büyük yapı projeleriyse genellikle yapı alanında toplanan ustalarla sürdürülmüştür ROMA döneminde de ilk atölyeler aile işletmeleriydi Daha sonra geç Cumhuriyet Dönemi' nde bu işlikler aile egemenliğinden çıkarak aynı atadan gelen soy gruplarının (gens) eline geçmiş ve bu gruplar uzun yıllar saray ayrıcalıklarından yararlanmışlardır Kuşaklar boyu zanaatçı yetiştiren Roma dönemi atölyeleri bir süre sonra bir anlamda seri üretime geçmiş dönemin beğenisini yansıtan farklı üsluplara bağlı olarak çalışmışlardır İlk heykel atülyeleri de yine Roma döneminde açılmıştır Roma' nın sanat atölyeleri genellikle babadan oğula geçerdi ama aile bireylerinden çok yöreden toplanan usta ve çıraklarla döndürülürdü

GEÇ ANTİK VE ERKEN HRİSTİYAN dönemiyle BİZANS döneminde sanatsal değerde üretim yapan atölyeler saray çevresinde toplanmaya başlamış ve giderek daha bürokratik bir örgüt niteliğine bürünmüştür DUVAR HALISI DOKUMA ve mücevherlerin yapıldığı bu tür büyük atölyeler desteklenirken özel atölyeler yok olmuştur Büyük Constantinos ( I Constantinus) döneminde (306-337) ustaların aileleri ve atölyeleriyle birlikte imparatorluğun her yanından Konstantinopolis' e ( İSTANBUL) gelmeleri özendirilmiş aynı işle uğraşan atölyeler kentin aynı bölgesinde yerleşmiştir Ortaçağ boyunca atölyeler LONCA' larla birlikte hem üretim hem de eğitim merkezleri olmuş saray manastır ya da kentler tarafından desteklenmiş ve korunmuşlardır Bu tür büyük atölyelerde ya az sayıda müşteri için üstün nitelikli küçük eşya üretilmiş ya da yapımı uzun yıllar süren KATEDRAL' ler gibi büyük yapı projeleri yürütülmüştür Ismarlayanlarla projeyi yürütenler arasında kurulan yakın ilişki sonucunda yeni yapım sistemleri denenebilmiş ROMANESK ve GOTİK gibi birçok ÜSLUP bu atölyelerdeki denemelerin de etkisiyle biçim bulmuştur Ayrıca birer merkezi planlama ünitesi olarak da işlev gören ve mimari bezemelerle ilgili daha küçük atölyeleri bünyesinde barındıran bu tür atölyeler önceleri Fransız keşiş Suger gibi aydın din adamlarının denetimi altında çalışmış daha sonra bu görevi kilise meclisi ya da İtalya' da olduğu gibi sivil yönetim üstlenmiştir

13 yy' ın sonlarında atölyeler bir yandan projeler üretirken bir yandan da bunları gerçekleştirmek için gerekli ustaları da bulmaya başlamıştırÇoğu gezgin olan ustalar atölyenin başıyla birlikte kent kent dolaşırlardı Üslupların bir bölgeden öbür bölgeye yayılmasında bu gezici atölyelerin önemli katkısı olmuştur 14 yy' da sanatçı yaşam öykülerinin yazımına geçilmesiyle birlikte (VASARI) atölyelere ilişkin bilgiler de kesinlik kazanmaya başlamıştır Atölyelerdeki usta yardımcı ve çırak düzeni de yasalarla belirlenmişti Usta hem atölyenin başıydı hem de yanında çalışanların eğitiminden sorumluydu Çıraklık 13-14 yaşında başlar beş- altı yıllık bir eğitimle sona ererdi Bu süreyi izleyen üç- dört yıllık ikinci çalışma döneminden sonra zanaatçı artık usta sayılır ve dilerse kendi atölyesini açabilirdi Eğitim işlevini 15 yy boyunca ve 16yy' ın başlarında sürdüren atölyeler 16 yy içinde akademilerin ortaya çıkmaya başlamasıyla yalnız üretime yönelmiştir 18 yy ortalarında Endüstri Devrimi' yle birlikte KÜÇÜK EL SANATLARI makinelerde üretilmeye başlamış sanatsal değerdekilerse tek tek sanatçılar tarafından üretilmiştir

Ortadoğu' da da atölyeler çoğu kez saraya bağlı çalışırdı Özellikle MİNYATÜR CİLT ve TEZHİP' in yanısıra HALI dokumacılığı gibi sanatlar bu saray atölyelerinde geliştirilmiş ve üsluplaşmıştır Öte yandan Osmanlılar' da ilk saray atölyesi Fatih Sultan Mehmet (hd 1451-81) döneminde Topkapı Sarayı' nda açılmıştır " Nakkaşhane" (OSMANLI Klasik Dönem) adıyla anılan bu atölyede küçük el sanatları üretiminin yanısıra İstanbul dışındaki bazı atölyeler için de desenler üretilmiştir İznik ÇİNİ ve seramiklerinin doruk noktasını yaşadığı dönemlerde desenler Nakkaşhane' de geliştirilip üretim için İznik' e yollanıyordu Osmanlı' nın HASSA MİMARLAR OCAĞI da benzer bir örgütlenme şeması içinde imparatorluğun hemen tüm mimarlık etkinliklerini yürütmüştür

B

BAKIŞ AÇISI ( Viewpoint Vantage Point) : Sanatçının bir konuyu resmetmek için baktığı varsayılan nokta

BİÇİM (Shape) : Bir nesnenin görme ya da dokunma duyuları ile algılanmasını sağlayan kendine özgü gerçekliği

BİÇİM BOZMA (Distortion) : Özellikle GÜZEL SANATLAR'da fotoğrafta (FOTOĞRAFÇILIK) ve dansta verilerini doğadan alan ve belirli normların ya da normal (olağan) biçimlerin bulunduğu kabul edilen görüntülerde biçimi abartarak sunma " normal" in göstergelerini tümüyle yok etmeden değiştirme Biçimbozmada amaç daha güçlü bir etki yaratmak ya da güçlü bir anlatım sağlamaktır DIŞAVURUMCULUK ya da GOTİK sanat gibi duygu ve anlatımın vurgulandığı izleyiciyle iletişimin etkili olmasının amaçlandığı sanat türlerinde biçimbozma yoğun olarak kullanılmıştır Öte yandan özellikle 20 yy' ın serbest yaklaşımı içinde PICASSO ya da H MOORE gibi bir çok sanatçı biçim olanaklarını artırmak için kaynakları doğa olsa bile biçimbozmayı bir araç olarak kullanmışlardır GERÇEKÜSTÜCÜLÜK' teyse biçimbozma duygu ve düşlerdeki gerçekleri anlatabilmenin aracı olmuştur Öte yandan YENİ- DIŞAVURUMCULUK gibi "normal" kavramlara bağlı olmayan ve doğanın tüm görüntü kullanımlarından bağımsız biçim yaratan sanat üsluplarında biçimbozmadan söz edilemez; çünkü bu üsluplarda normalin ne olduğu hakkında belli ilkeler yoktur Fotoğrafta biçimbozma çekim sırasında aynalar ya da merceklerle ya da çekimden sonra baskı sırasında mekanik ve kimyevi yöntemlerle görüntüyü değiştirerek elde edilir

BİYOMORFİK BİÇİM (Biomorphic Form) : SOYUT SANAT'ta geometrik biçimlerden çok bitki ya da hayvan biçimlerini anımsatan eğrisel dış çizgilerle oluşturulmuş biçimler En tipik örnekleri ARP'ın resimlerinde görülür

BİRLİK (Unity) : Resimde tüm öğelerin koordinasyonu ile asıl temanın amacın vurgulanacağı bir birlik yaratılması

BOYUT (Dimension) : 1 Bir nesnenin uzunluk ölçüsüyle ifade edilebilen büyüklüğü 2 Sanat yapıtında boyut kavramı onun algılayıcıyla olan ilişkisini anlatmaktadır Örneğin resim sanatı iki boyutludur Resmin betimlediği obje yüzeysel olmasa bile sanat ürünü onu iki boyutlu bir yüzey üzerinde sunmakta ve izleyicide onu iki boyutlu algılamaktadır Buna karşılık heykel üç boyutlu bir sanat yapıtıdır Mimari ürün ise dört boyutlu sayılmaktadır Çünkü mimari ürünü kullanan kişi onu yalnızca eni boyu ve derinliği bulunan bir obje olarak değil içinde eylemde bulunulan bir yapıt olarak algılamaktadır Kişinin yapıt içindeki ya da dışındaki sürekli devingenliği onu tek bir noktadan algılanan diğer sanat ürünlerinden ayırmaktadır Mimari mekan zaman içinde değişen konuma göre farklı sanatsal yaşantılar edinilmesini sağlar O halde en boy ve derinlik boyutlarına ek olarak mimari yapıtta bir de zaman boyutu söz konusudur

C

CHIAROSCURO (Chiaroscuro) : Yağlıboya resminde keskin karşıtlıklar yaratacak biçimde düzenlenmiş ışık-gölge dağılımı İlk kez İtalyan ressamı Correggio tarafından 16 yüzyılın başında kullanıldı Caravaggio ve izleyicileri bu tekniği geliştirdiler Georges de la Tour bu alanda ilginç örnekler verdi Rembrandt ise en büyük chiaroscuro ustası sayılır

ÇEŞİTLİLİK (Variety) : Resimdeki ana temanın birliğinin çerçevesi içerisinde canlı ve zengin bir çeşitliliğin de elde edilebilmesi resmin albenisini arttıran önemli bir unsurdur

ÇİZGİ (Line) : Nokta olarak başlarlar ve her yönde "düz kıvrımlı kırık kalın/ince koyu/açık" olabilirler

ÇİZGİSEL (Linear) : 1 Bir yüzey üzerinde bir çizgi doğrultusunda yapılmış ya da düzenlenmiş betileri ve ya öğeleri niteler 2 ince kontur çizgileriyle oluşturulmuş betileri ve bu tür betileri içeren resimsel yapıtları niteler

ÇİZGİSEL KOMPOZİSYON (Linear Composition) : Hareket eden bir noktanın yüzeyde bıraktığı iz olarak tanımlanabilecek olan çizginin kompozisyonda üstlendiği formu ortaya çıkaran hareketi ifade etme dokuyu verme dengeyi sağlama gibi rollerin başat olduğu türdeki kompozisyonlar "çizgisel kompozisyonlar" olarak tanımlanır

Sanatın ilk adımlarının Lascaux mağarasında olduğu gibi çizgiyle atıldığı ve çizginin özellikle perspektif kurallarının henüz yeterince bilinmediği Rönesans öncesinde önemli olduğu bilinir Barok dönemde ışık-gölge kullanımının devreye girişiyle çizgisellik ışığın imkan verdiği ölçüde kullanılır Bu dönemde konturlar çizgisel kompozisyonlarda olduğu gibi belirgin olmaz 19 yy'da Neo-klasik dönemde yeniden önem kazanan çizgi ve çizgisel kompozisyon Romantizm ile birlikte nerdeyse kaybolmuştur Empresyonistler tarafından da tamamen kaldırılmıştır Sanatçıların bireysel çıkışlar yaptığı 20 yy'da ise Henri Rosseau Paul Klee gibi sanatçılar tarafından kendi belirledikleri amaçlar doğrultusunda kullanılmıştır

D

DEĞER (Value) : Bir nesnenin maddi ya da parasal karşılığı değişim ortamı ya da benzeri bir standarda göre tahmin edilebilen miktar; ayrıca nesnenin gerçek ya da olması gereken kıymetine YARARLIK'ına ya da önemine göre göreceli statüsü Felsefe hukuk işletme matematik dilbilim psikolinguistik resim müzik sibernetik televizyon gibi alanlarda "değer" sözcüğü değişik anlamlar taşımakta ve farklı tanımlanmaktadır Felsefenin bir dalı olan "aksiyoloji" değerlerin estetikte dinde ahlakta ve metafiziksel alandaki tip ve nitelikleriyle ilgilenmektedir Değer kuramıysa kıymetleri önem sırasına göre ayırıp sınıflandıran bir görüştür Değerlerin nicel olarak ölçülebilme durumuna göre nesnel ve öznel değerlerden söz edilmektedir Sanat ve mimarlık alanında mimari bir yapıya bir sanat nesnesine ya da endüstri ürününe ilişkin iki tür değer tanımlanmaktadır : Kullanıcının gereksinimini karşılamaya yönelik ürünün faydasıyla tanımlanan "kullanım değeri" ve mimarlık ya da sanat ürününün özellikle pazarlama ürünü olarak ortaya çıkmasıyla belirlenen "değişim değeri" Kullanım değerine ilişkin değer yargıları kişiden kişiye gruptan gruba değişebilmektedir Örneğin bir sanat nesnesinin ESTETİK değerinden söz edildiğinde o ürünü oluşturan bileşenlerin KOMPOZİSYON'u BOYUT'ları ölçeği RENK'i DOKU'su UYUM'u vb Sanat ve estetik kavramıyla ifade edilen öznel nitelikli göreceli kıymeti anlaşılmalıdır Bir mimarlık ürününün ön kullanım değeriyse o ürünün PERFORMANS' ı yani kullanım sırasında ortaya çıkan fiziksel psikolojik örgütsel estetik vb gereksinmelere yanıt verebilme durumuyla tanımlanabilmektedir Ayrıca herhangi bir ürünün bir olarak ekonomik değerinden (değişim değeri) söz edilebilir

DEKALKOMANİ : 1930' larda Oscar Dominguez' in (1906-58) GERÇEKÜSTÜCÜLÜK akımının OTOMATİZM kavramından yola çıkarak oluşturduğu teknik Bu teknikte boya kalın bir fırçayla ince bir kağıdın üstüne sıçratılır ve kurumadan ikinci bir kağıtla yavaşça sürtülerek gelişigüzel dağılması sağlanır Daha sonraları ERNST tarafından YAĞLIBOYA' ya uygulanan bu tekniğin en önemli özelliği yapıtın ön tasarımsız oluşturulmasıdır

DEKOLAJ : Duvarlara üst üste yapıştırılmış afiş ya da benzerlerinden koparılan parçalarla yapılmış bir tür KOLAJ İlk kez 1950' lerde Alman sanatçı Wolf Vostell (d 1932) bu türde çalışmalar yapmış ayrıca Fransa'da AFİŞÇİLER de bu tekniği uygulamıştır

DENGE (Balance) : Dengenin sanatta nasıl kullanıldığı "tahtaravalli"yi modeli ile kolayca anlayabilirsiniz Aynı kilodaki iki kişi "simetrik" olarak oturduklarında oluşan denge farklı kilolardaki kişilerle de "asimetrik" oturmalarla sağlanabilir; bu ikinci hal "dinamik denge" olarak da nitelendirilebilir

DERECELENDİRME (Gradation) : Tonlarla taramalarla vb ile dereceli etkilerin yaratılması

DERİNLİK (Depth) : Resimde oluşturulan planlar ile elde edilen derinlik duygusu veya yanılsaması

DETRAMP : Kuru sıva üzerine z***lı boya ile yapılan duvar resmi

DEVİNİM (Movement) : Resim sanatında resim düzlemi üzerinde yer alan betilerin yoğunlaşıp seyrelmesinden ve pozlarından kaynaklanan durağan dengenin bilinçli biçimde bozulması etkisi

DIŞ SINIR (Contour) : Bir biçim (shape)in veya hacim (form)in dış çizgisi veya en dış kenarı ('siluet'i)

DİMETRİ (Dimetry) : Aksonometrik perspektifin bir türü Üzerinde çizimi yapılacak nesnenin en boy ve yükseklik ölçülerinin alındığı eksenler dimetride birbirleriyle izometridekinin aksine eşit açılar yapmazlar Dolayısıyla nesnenin iki boyutunun ölçüleri aynı oranda küçültülerek çizilirken üçüncü boyutu bunlardan farklı oranda küçültülür

DOKU (Texture) : Bir sanat yapıtının yüzeyinin görünümü ve/veya hissedilmesi ki düz ve/veya parlaktan kaba ve/veya mata kadar çeşitlenebilir

DÜZLEM (Plane) : MEKAN'ın iki boyutlu düşey ya da yatay bir uzantısı Mimari kompozisyonlarda somut değeri olsa da RESİM'de mekan ve hareket yanılsamasının ön koşuludur HEYKEL'de ise çok yalın geometrik biçimler dışında düzlem çokça ilgilenilen bir öğe değildir Resimde tuvalin yüzeyi resimdeki mekanın en yakın boyutu olarak hissedilmekle birlikte bu yüzeyin alt bölümü izleyiciye en yakın en üstüyse en uzak mekanı içeren bir yer düzlemi olarak da yanılsanır DERİNLİK yanılsamasını amaçlayam KOMPOZİSYON'larda ön plan orta plan arka plan anlatımları bunları algılatan farklı derinlik düzlemlerinin vurgulanmasıyla oluşturulur

E

EKLEKTİSİZM (Eclecticism) : Farklı sanatsal dizgelerden alınan öğelerin yeni bir dizge içinde yeniden kullanılması eylemi Sanatta farklı çağ ve üsluplardan seçilip devşirilen öğelerin yeni bir tasarım ya da ürün oluşturmak için ele alınması olgusunu ifade eder Bu durum 19 yüzyılda çok yaygın biçimde görülür Bununla birlikte eklektisizm bir üslup değil bir davranış biçimi olarak değerlendirilmelidir Ancak farklı eklektisist üsluplardan söz edilebilir Bu üslupların hepsinde davranış biçimi ortak olduğu halde biçim malzemesinin devşirildiği çağ ya da üslup ve bunların yeniden düzgeleştirilişi farklıdır

EKORŞE (Ekorche) : İnsan ya da hayvan figürünü kas yapısını göstermek amacıyla derisi yüzülmüş olarak betimleyen anatomik çizim 15yy'da Batılı sanatçıların anatomiye ilgilerinin artmasıyla atölyelerde bu türden yapma modeller kullanma geleneği yerleşmişti Özellikle LEONARDO DA VINCI gibi birçok sanatçı böyle modellerden çizim yapmıştır Ekorşe figür çalışmalarının en önemli örneği George Stubbs'ın (1724-1806) Anatomy of the Horse (1766; Atın Anatomisi) adlı ASİDE YEDİRME BASKI dizisidir Stubbs bu çalışması için yaklaşık 10 yıl boyunca hayvan kadavralarını incelemiş ve 18 ay da çizim yapmıştır Özgün çizimleri bugün Londra Kraliyet Akademisinde bulunan bu dizi özellikle veterinerler ve hayvan ressamları arasında gerçeğe uygunluğuyla ün yapmıştır 20yy'da PARIS OKULU'ndan SOUTINE Derisi Yüzülmüş Öküz (1920 Grenoble Müzesi) adlı resminde olduğu gibi bazı yapıtlarında ekorşe figürler kullanmıştır

EKSENSEL (Aksial) : Bir eksen doğrultusunda ya da bir eksene göre oluşturulmuş kompozisyonları nitelemek için kullanılır Örneğin Rönesans resimleri eksensel bir düzen gösterir

ETNOGRAFYA (Ethnography) : Toplumların kültürlerini inceleyen bilim dalı Çoğunlukla ilkel toplulukları ve halk kültürünü ele alır

EX LIBRIS (Ex libris) : Bir kitabın başlık sayfasında yer alan ve sahibinin kim olduğunu gösteren özel simge ya da damga

F

FİGÜRATİF SANAT (Figürative Art) : Resim ve heykel sanatlarında yalnızca gerçek varlık ve nesnelere gönderme yapan betileri kullanan sanat anlayışı Soyut yada nonfigüratif sanata karşıt bir yönelimdir

FROTAJ : OTOMATİZM doğrultusunda çalışan Gerçeküstücü sanatçıların uyguladığı "sürtme" tekniği ERNST tarafından geliştirilen bu teknikte ahşap taş ya da dokuma gibi dokulu bir yüzey üstüne yerleştirilen kağıda siyah ya da renkli bir malzeme sürtülerek dokunun kağıda geçmesi sağlanır Böyle elde edilen rastlantısal desenler resimsel tasarımın temelini oluşturur Türkçe'de "sürtme" ya da "ovalama" terimleriyle de karşılanır

G

GEÇİŞ : Yan yana gelen BİÇİM'lerin farklı nitelikleri arasında uyum ve algı sürekliliğini sağlayan geçiş ya da uyarlama için kullanılan terim; özellikle klasik KOMPOZİSYON'larda bütünlüğü bozmamak için önemlidir

GÖLGE-IŞIK IŞIK DÜZENİ ya da DAĞILIMI (Light and Shade Effect) : Yalnızca batı resim sanatına özgü bir kavram olan "gölge-ışık düzeni" sanatsal gerçekliğin yeniden üretilmesi için gerekli olan bir yanılsama tekniğidir Resimsel yapıtın içerdiği tüm betiler bu teknik sayesinde bir kısmı gölgeli diğer kesimleri ise aydınlıkmış izlenimi verecek biçimde betimlenirler Böylelikle bir yüzey sanatı olan resmin üç boyutlu nesneleri ifade etmekteki yetersizliği bir ölçüde giderilmek istenmiştir Gölge-ışık düzeni Batı sanatının çeşitli dönemlerinde farklı bir tutumla gerçekleştirilmiştir Örneğin Rönesans resimlerinde betiler tek ve noktasal bir ışık kaynağından aydınlatılmış nitelikte betimledikleri halde Barok'ta hemen hemen her beti ayrı ışık kaynaklarından aydınlanmış gibi resmedilmiştir İzlenimci resmin ortaya çıkışı sonrasında gölge-ışık düzeni bütünüyle kullanım alanından çekilir ve Modern Sanat'ta hiç görülmez Son yıllar Yeni Gerçekçilik gibibazı figüratif akımlar bu tekniği yeniden gündeme getirmeyi denemektedirler

H

HACİM (FORM) : Heykel gibi mekanda yer işgal eden bir kütleye veya hacime dairdir Bu yanılsamayı sağlayabilmek için sanatçılar modle etme (modelling) veya tarama(hatching) gibi teknikler kullanırlar

HAREKET (MOVEMENT DYNAMISM) : Enerjisi veya gücü var gibi görünen resimlerin devinim halinde olduğu izlenimi veren yanları Bu devinim aslında gerçekte yoktur; ancak öznelerin akla getirdiği gayretkeş eylemlerin yarattığı yanılsamadır

HAVA PERSPEKTİFİ : "Atmosferik Perspektif" olarak da bilinir Resim sanatında fon farklılıklarıyla yaratılan derinlik YANILSAMA'sı Uzaktaki nesnelerin havanın etkisiyle daha açık tonla algılanması temeli üzerine kurulmuştur Atmosferdeki nem toz parçacıkları ve benzeri maddeler ışığın saçılmasına neden olur Bu saçılmanın derecesiyse renge yani ışığın dalga boyuna bağlıdır Kısa dalga boyuna sahip olan mavi en fazla saçılım yarattığından renklerin uzaklaştıkça maviye çaldığı görülür Uzun dalga boyuna sahip olan kırmızıysa en az saçılıma olanak tanıdığından uzaktaki parlak nesnelerde mavinin azalmasına ve renklerin kırmızıya çalmasına neden olur

Bir terim olarak ilk kez LEONARDO da VİNCİ tarafından kullanılmakla birlikte hava perspektifi Antik Çağ'dan beri bilinmektedir ROMA döneminde Pompei'deki duvar resimlerinde kullanılmış 8yy'daysa ÇİN resimlerinde görülmüş ve en yetkin düzeyine Song dönemi manzara resimleriyle ulaşmıştır Bütün Ortaçağ boyunca unutulan bu teknik 15 yy'da Flaman ressamlarınca yağlıboya resimle birlikte yeniden kullanılmaya başlanmıştır 16 yy'da Vinci'nin dışında bu teknikten yararlanan en önemli RÖNESANS ressamları CORREGGİO ve TIZIANO'ydu 17 yy'da RUBENS CLAUDE LORRAIN Albert Cuyp ve HOBBEMA özellikle MANZARA resimlerinde hava perspektifini ustaca kullanmışlardır Bu tekniği bütün olanaklarıyla doruk noktasına çıkaran sanatçıysa JMWTURNER olmuştur Turner' in resimlerinde sonsuza uzanan MEKAN duygusu ve buğulu atmosfer daha sonra MONET ve İZLENİMCİLİK'in öbür temsilcileri tarafından da kullanılmıştır

I-İ

İDEALİZM (Idealism) : İdealizm en basit deyişle standartlaşmış biçim anlamına gelir Sanat alanında maddesel bir nesneyi değil de onun zihinsel kavramının tasarımını karşılayan sanat yapıtı aslında bir idea' nın tasarımıdır Platon' a göre idealar tek gerçekliklerdir ve sanatın gerçek işlevi de tek gerçeklikler olan bu ideal biçmlerin yansıtılmasıdır Böylece mimesis ( öykünme taklit) kuramı oluşur Mimesis kuramının oranlara klasik armoni kurallarına ve geometriye dayalı ilgisinin yüzyıllardır insan zihninde yer alması sanatçıları seçme yapmaya zorlamış ve mutlak güzellik anlayışına ulaşmak için ideal biçimler yaratılmıştır

İdeal sanatın kurucuları Yunanlı sanatçılardır Yunan tanrı ve tanrıçalarında Roma' da imparatorluk tasvirlerinde Rönesans' ta genel figür anlayışı içerisinde kullanım bulan bu anlayıştan modern dönemde de lider tasvirleri söz konusu olduğunda yararlanılmıştır

İKONOGRAFİ (Iconography) : (1) Dinsel içerikli sanat yapıtlarında dinsel olay ya da kişi ile ilgili tipleşmiş hatta bir ölçüde standartlaşmış biçim düzenlerini veya kalıplarını inceleyen bilimsel disiplin (2) Simgesel dil

IŞIK - GÖLGE (Chiarascuro) : Tek renkli resimlerde ton farklılıklarıyla elde edilen aydınlık ve karanlık alanları tanımlar Resimden önce ağaç baskıda uygulanan ışık- gölge karşıtlığı figüre heykelsi bir görünüm kazandırır Resim alanında önce Leonardo da Vinci' nin yapıtlarında uygulanmakla birlikte Barok dönemde yaygınlık kazanır ve Romantik dönemde de yoğun duygusal etki yaratmak amacıyla kullanılır

Çizgisel bir kompozisyonda ışık genel anlamda kullanılırken Leonardo sonrasında ve özellikle de Barok dönemde genellikle kompozisyonun bir köşesinden geldiği düşünülen diagonal ışık kullanımı söz konusudur ve kompozisyonun ışıklı kısmı belirginlik kazanır Böylelikle Barok resim bir tiyatro sahnesi kullanılan ışık da takip ışığı gibi algılanır Işığın verdiği imkanlar çerçevesinde sınırlanan kontur çizgisinin eriyip arka fondaki gölgeli kısma geçmesi ışık- gölge kullanımına dayalı kompozisyonların tipik özelliğidir

İZOKEFALİ : Bir KOMPOZİSYON'da tüm figürlerin boy ve önem farkı gözetilmeksizin başları aynı hizzaya gelecek biçimde yerleştirilmesi Özellikle YUNAN sanatının Klasik Dönem kabartmaları için kullanılan bu terim RESİM ve GRAFİK SANATI'nda da geçerlidir

J

JANR-TÜR RESMİ (Genre): 17 yy itibariyle burjuva kesiminin gündelik yaşamını gerçekçi bir biçimde betimleyen küçük boyutlu resimler için kullanılmaktadır Tür resminin konusunu orta sınıfın ve de özellikle de köylülerin yaşamı oluşturur 17 yy Hollanda' sının Protestan kesiminde öne çıkan bu tür resimler boyutları itibariyle burjuva kesiminin evlerine de girebilmiştir Karşıt görüşler bulunmakla birlikte bu resimlerde Protestan ahlakının yüceltildiği ve resimlerin herbirinin ahlaki çıkarımlar sağladığı bilinir

K

KADRAJ : Her türlü resimsel düzenin çerçeve sınırlarının belirlenmesi işlemi Özellikle fotoğraf sanatı ürünleri için kullanılır

KAPALI KOMPOZİSYON (Closed Composition) : Resim sanatında bir yüzey üzerinde betimlenen tüm "gerçeklik"in kompozisyonun sınırları içinde bulunması durumu Böyle bir kompozisyonda betinin tümü resim düzlemi içinde bulunmak zorundadır; sadece bir kesiminin resmedilmesi söz konusu olamaz Doğal gerçeklik düzleminde betimlenmesi amaçlanan tüm nesneler düzenli bir "istif" içinde bakış açısı içinde yer almazlar Kapalı kompozisyon bunları sanatsal gerçeklik düzleminde yeniden ürettiği zaman hepsi bakış açımız içinde bulunuyormuşçasına betimler

Kapalı kompozisyonun en belirgin örnekleriyle Rönesans sanatında karşılaşılır Bu tür örnekler resim düzlemi üzerinde betimlenenin dışında dışın da kalan dünyayla ilgili hiçbir ipucu vermezler Buna karşılık karşıt uç olan açık kompozisyonda ve onun en yoğun kullanıldığı Barok'ta betiler doğadan alınmış bir kesitmişçesine kompoze edilir Doğal gerçeklik kompozisyonu sınırlarının ötesinde de varlığını sürdürmektedir; resim bu izlenimi vermeyi amaçlar

KARŞITLIK (Contrast) : Resmin diğer tüm unsurları arasındaki karşıtlıklar resmin anlatım olanaklarının en önemli unsurlarından birisidir

KARŞI SANAT : Dadacılar'ca öne sürülen bir terim Her tür akademikleşmiş sanata karşı olan dada akımı yandaşlarınca günün geçerli tutucu eğilimlerini eleştiri amacıyla üretilen tüm yapıtları niteler Bu eleştirel tutum bir pisuarın sanat yapıtı olarak sergilenmesine dek varmıştır İster eklektisist ister modern doğrultuda olsun sanatta yaratma sorunuyla ilgilenen tüm anlayışları yadsımıştır Karşı-sanat yandaşları için bir biçim bulma ya da oluşturma kaygısı söz konusu değildir Onlar biçimleri veya sanatsal öğeleri ancak çevrelerindeki nesneler arasından seçerler; ama kendileri bir üretime kalkışmazlar

KISALTIM (Rakursi) : Resim sanatında tek bir figürün ya da nesnenin derinlik duygusu verecek şekilde betimlenmesi anlamına gelen terim derinlik dugusunu yanılsama yoluyla yaratması açısından bir perspektif türü olarak kabul edilir Kısaltımda betimlenen nesneye ya da figüre belli bir uzaklıktan ya da alışılmadık bir açıdan bakıldığında ortaya çıkan biçimbozmalar yumuşatılarak tuvale aktarılır Örneğin; yatan bir figürün ayak ucundan bakıldığında ayaklar olduğundan büyük baş da küçük görünür Kısaltımı kullanan sanatçı ayakları göründüğünden küçük başı da o oranda büyük vererek biçimbozmaları yumuşatır Sanat tarihinde kısaltımın en iyi bilinen örneği Mantegna'nın Ölü İsa adlı kompozisyonudur

KITSCH : Özellikle 20 yy içinde üretilmiş çeşitli nesnelerde rastlanan zevksiz kökeni belirsiz ve estetik değer taşımayan bir tasarım anlayışını nitelemek için kullanılan bir terim Türkçe'de yakın anlamlı olarak "rüküş" sözcüğüyle karşılanabilir Kitsch grafikten endüstri tasarımına ve mimarlığa kadar uzanan geniş bir alanda estetik düzey düşüklüğünü nitelemek için kullanılır Stuttgart'ta bu tür ürünleri sergilemek için bir de müze açılmıştır

KOLAJ (Collage) : Dadacılarca yaratılmış bir resim tekniği Elde mevcut her türlü basılı çizili ya da fotografik malzemenin bir yüzey üzerine yeni bir kompozisyon oluşturacak düzende yapıştırılmasıyla elde edilir Böylelikle kendileri sanatsal nitelikte olmayan çeşitli malzemeler yalnızca yeni bir kompozisyon oluşturmak için kullanılmaları sayesinde bir sanat yapıtı meydana getirirler Bu durumda sanatsal üretim süreci sadece bir kompoze etme etkinliğine indirgenmiş olur

KOMPOZİSYON (Composition) : Bir sanat yapıtında öğelerin düzenlenmesi - bir ölçüde iskelete benzetilebilir - vazgeçilemez ancak görünmez olan alt yapı

KONSTRÜKSİYON (Costruction) : (1) Bir yapıda taşıyıcı nitelikte olan ya da olmayan bütün imalatlar Bir inşa etme eylemi sonucunda ortaya çıkan ve bir araya gelerek yapıyı oluşturan öğeler bütünü (2) İnşa etme etkinliği Yapım

KONTRAPOSTO ya da KONTRAPOST (Contrapposto) : Resim ve heykelde insan betisi resmedilir ya da heykeli yapılırken kullanılan klasik duruş (poz) biçimlerinden biri Bu pozda ayakta duran kişi kalçası ve bacaklarıyla gövdesinin üst kesimi hafifçe farklı yönlere dönük olarak betimlenir Sözcüğün kökeni İtalyanca "contrapposto"dur

KONTUR (Contour): Dış çizgi Bir nesnenin dış hatları sınırları anlamına gelen terim nesnelerin silüetlerinin ya da kütle içindeki biçimlerinin çizgisel olarak belirlenmesine yarar

KROKİ (Sketch) : Resim sanatında yalnızca çizgi ile yapılan ve ana hatları gösteren ayrıntılara inmeyen taslak Kroki bir yapıtın ön çalışması niteliğinde olabileceği gibi böyle bir amaç gözetilmeden de yapılabilir "Eskiz" sözcüğü ile yakın anlamlıdır Mimarlıktaysa daha çok bir yapıyı çevresiyle birlikte gösteren ayrıntısız ve şematik bir plan anlamına gelir

KROMATİK (Cromatic) : Sanat yapıtında "renkli" anlamında niteleyici olarak kullanılır

M

MEKAN (Space Espas) : Uzayın sınırlanmış parçası Mimarlık mesleğinin konusunu oluşturur Aynı zamanda mekan bir mimari ürünün vazgeçilmez tek niteliği bir mimari ürünü var eden temel koşuldur Bir mekan oluşturmak için onun mutlaka her yönden kesin engellerle sınırlanması gerekmez Mekanı oluşturan sınırlama fiziksel olabileceği gibi yalnızca görsel de olabilir Örneğin ışık herhangi bir somut engel niteliği taşımadığı halde bir mekanı belirleyebilir Mekan yalnızca bir yapının "içi" olarak düşünülmemelidir; yapıların tek başlarına ve diğer yapılarla birlikte oluşturduğu bir "dış mekan"da söz edilebilir

Ayrıca mekan bir mimari ürünün dördüncü boyutudur Bir yapıyı üç boyutlu bir kitle olmaktan çıkaran özellik bir mekana sahip olmasıdır Yapı onun sayesinde en boy ve yüksekliğin ötesinde bireyin devingenliğinden kaynaklanan anlık yaşantılarla edinilen bir mekan boyutu kazanır Mekan boyutunun kişinin devingenliğinden ötürü sayısız yaşantılar yaratabilme niteliği mimarlıkta birinci boyuttan bahsedebilmeyi olanaklı kılmaktadır

MODELAJ - MODELASYON : Kil ya da balmumu gibi yoğrulabilen malzemelerle üç boyutlu plastik biçim oluşturma anlamına gelir Bu biçim heykel yapımında döküm ya da model için kullanılabileceği gibi sanatsal bir ürün olarak da değerlendirilebilir Terim; resim çizim ve fotoğrafçılıkta ışık ton karşıtlığı renk ve perspektif denetimiyle iki boyutlu biçimlere gerçekteki üç boyutluluk yanılsamasını kazandırmak için yapılan uygulamayı karşılar

MODLE ETME (Modelling) : Resimde gölgeleri gölgelemeyi ve ışıklı noktaları kullanarak biçimlerin gerçek oldukları ve hacme sahip oldukları yanılsamasını sağlama tekniği

MONOKROMİ (Monochromy) : Bütün görsel sanatlar ve mimarlıkta tek renklilik Yalnızca siyah ve çeşitli gri tonları kullanılarak yapılabileceği gibi aynı rengin tonlarıyla da gerçekleştirilebilir Polikromi (çok renklilik) sözcüğünün karşıt anlamlısıdır

MOTİF (Pattern) : Bir yapıtta yinelenen çizgi ve renklerin her birine verilen ad

MULAJ (Moulage Impression) : (1) Heykel yapımı için alçı ya da metal eriyiğini kalıba dökme işlemi (2) Herhangi bir nesnenin alçı ya da bal mumu ile kalıbının alınması işlemi (3) Yukarıdaki işlerin sonucunda elde edilen kalıp



N

NAİF RESİM (Naive Painting) : Herhangi bir mesleki eğitim görmemiş ressamlarca üretilen ve çocuksu bir betimleme anlayışını yansıtan resim sanatı ürünleri Naif resim perspektifin kuralların yadsıyışı ve çocuksu anlatımı dışında genel üslup özellikleri göstermez Naif ressamlarca geliştirilen teknik ve üsluplar hemen daima kişisel niteliktedir Bunlarda çoğu kez büyük bir ayrıntı zenginliği gözlemlenir Dış gerçekliği akademikleşmiş yanılsama teknikleriyle değil de adeta "masum bir gözle" algılayıp betimlemeleri açısından sanatsal değer taşırlar 19 yüzyılın ikinci yarısında beliren Naif Resim' in en tanınmış ustaları H Rousseau ve G Moses'dir

NONFİGÜRATİF SANAT (Non-Figuritive Art) : Resim ve heykelde gerçek varlık ve nesnelere gönderme yapan betileri kullanmayan sanat anlayışı Non figüratif sanatta betiler gerçek birer nesne ya da varlık olarak tanınamazlar Onlar yalnızca sanatsal gerçeklik düzleminde varolurlar

"Non-figüratif sanat" sözcükleri günümüzde artık sanat yazını alanında pek kullanılmamaktadır Sözcük anlamının "betisel olmayan sanat" oluşu nedeniyle "nonfigüratif" nitelemesi gerçekte bu sanat anlayışını tam olarak anlatamamaktadır Hangi anlayışta üretilirlerse üretilsinler tüm resim ve heykel yapıtları betisel niteliktedir Dolayısıyla ayırıcı ölçüt bu değil betilerin gerçek varlıklara mı yoksa sanatçının imgelem dünyasına mı gönderme yaptığıdır Bundan ötürü nonfigüratif sanat yerine günümüzde Soyut Sanat terimi yeğlenmektedir

NÜ (Nude) : Resim ve heykel sanatında çıplak kadın betisi İlk olarak Antik Yunan ve Roma sanatlarında görülen nü Ortaçağ'da hemen hemen ortadan silinir Bu dönemde çıplak kadın betisi sadece Havva'yı ve cehennemde cezalandırılma sahnelerini resmetmek için kullanılmıştır Rönesans nü'yü yeniden keşfederek geniş ölçüde uygulamıştır Bu dönemden başlayarak kullanımı Avrupa sanatında hiç azalmadan sürer İslam ve genel olarak Doğu sanatlarında ya hiç ya da pek seyrek görülür



O-Ö

OEUVRE (Oeuvre) : Fransızca kökenli bu sözcük bir sanatçının yaşamı boyunca ürettiği tüm yapıtları ifade eder Türkçe'de çok seyrek kullanılır

ORAN (Proportion) : Resimde oranlar ile çok farklı yanılsamalar sağlanabilir

ÖNE ÇIKARMA (Emphasis) : Resmin içindeki bir veya bir kaç öğenin vurgulanması

ÖZGÜN BASKI (Print) : Çeşitli basım teknikleriyle çoğaltılmış resimsel sanat yapıtı Bir yapıtın özgün baskı sayılabilmesi için çoğaltılmak amacıyla yaratılması gerekir Örneğin ünlü tabloların basım yoluyla çoğaltılması (reprodüksiyon) tekniği bir özgün baskı türü değildir Özgün baskı yapımında her türlü kazı resim tekniği yanında serigrafi taşbaskı vs gibi teknikler de kullanılır


P

PANORAMA (Panorama) : (1) Bir doğal ya da kentsel manzarayı ufka kadar uzanan ve çok geniş bir bakış açısıyla betimleyen resim (2) Büyük boyutlu panoramaları sergilemek amacıyla inşa edilmiş yapı türü Silindir biçiminde olan ve ışığı üstten alan bu yapılarda resim tüm düşey yüzeyleri kesiksiz olarak kaplar ve silindirin tabanında bulunan yükseltilmiş bir platformdan seyredilirdi Bu türden ilk gösteri 1799'da Paris'te R Fulton tarafından yapılmış sonraları 19 yüzyıl boyunca tüm Avrupa kentlerinde yaygınlaşmıştı Panorama yapılarında genellikle doğal görüntüler ve savaş sahneleri sergilenirdi

PENTÜR (Painting) : Yağlıboya tablo anlamında kullanılır Kökeni Fransızcadır

PERSPEKTİF (Perspective) : Üç boyutlu gerçeklikleri iki boyutlu resim düzlemi üzerinde betimleyerek üçüncü boyut yanılsaması yaratma işine yarayan bir resim ve çizim tekniği Antikite de bugünkü anlamıyla perspektif tekniği kullanıldığı söylenemezse de örneğin Pompei duvar resimlerinde üçüncü boyut verme çabası önemli bir yer tutar Fakat gerçek perspektifin ancak 15 yüzyılda Rönesans'la birlikte ortaya çıktığı kesindir

PİGMENT : Her türlü boyanın renk verici ana maddesi

PİTORESK (Picturesque) : Estetik etkiyi matematiksel düzen bağıntılarıyla değil de doğadaki gibi bir rastlantısallıkla elde etmeye çalışan her tür sanatsal tutumu niteler 18yy İngiliz bahçe tasarımı Yakınçağ'da pitoresk tutumun ilk örneklerini vermiştir Bu dönemde doğanın Barok'taki gibi geometrik biçimde düzenlenmesi yadsınıp doğal öğeler kullanılarak "düzenlenmemiş" "el değmemiş" doğa izlenimi yaratacak bahçeler oluşturulmaya çalışılmıştır Aynı tutum hemen hemen zamandaş olarak resim sanatında da görülür Bu anlayıştaki resimler doğayı bir yandan "olduğu gibi" yansıtmaya çabalarken öte yandan da onu "yabani" olmaktan uzaklaştırmışlardır Dolayısıyla pitoreski romantizmden bağımsız düşünmek olanaksızdır

PLAN (Plan) : Bir nesnenin ya da yapıtın yatay bir düzlem üzerindeki izdüşümü Milattan 1500 yıl öncesine ait Mezopotamya tabletleri üzerinde bile planlara rastlandığına göre kullanımının çok eski olduğu anlaşılmaktadır Eski Mısır'da da bilinirdi Antikite'de özellikle de Roma'da plan yapımı mimari etkinliğin önemli bir parçasıydı Ortaçağ başlarında işe 11 ve 12 yy'a dek mimari planlar yapımı tek çizgili basit krokiler çizmekten öteye gidemezdi Bu durumun Gotik üslubun başlangıcıyla birlikte değiştiği ve plan yapımının yeniden ortaya çıktığı görülür Rönesans'ta ise plan vazgeçilmez bir mimari projelendirme tekniği olarak yerini iyice sağlamlaştırmıştır Türkiye ve İslam ülkelerinde mimari planların kullanımı konusunda elimizde pek çok bilgi olmasına karşın Türkistan'dan 16yy'a Türkiye'den ise 18 yy'a ait bazı örnekler dışında elde çizili belge yoktur Bu örneklerde modüler bir ızgara kullanılmıştır

POLİKROMİ (Polychromy) : Görsel sanatlar ve mimarlıkta çok renklilik Özellikle mimarlık alanında rastlanılan bir sözcüktür Diğer sanatlarda çok büyük ölçüde kullanıldığından bunların ürünlerini polikromiyle nitelemek pek gerekli olmaz Buna karşılık mimarlık alanında polikromi ancak bazı çağlar ve üsluplarda görülür Örneğin Antik Yunan mimarlığı polikromiktir Bugün yüzyılların aşındırması sonucunda doğal renklerine bürünen tapınaklar gibi önemli kamu yapıları özgün durumlarında renkli bir dış dekorasyona sahiptirler

POLİPTİK (Polyptich) : (1) Avrupa sanatında üçten fazla sayıda birbirine bitişik resim levhasını içeren dinsel içerikli sanat yapıtlarına verilen genel ad Bu tür yapıtlar genellikle kiliselerin sunak bölümlerine yerleştirildi Rönesans'tan sonra poliptik yapılmamıştır (2) Antik Roma'da üzerine yazı yazmak için kullanılan birbirine bağlı katlanabilir ikiden fazla levhayı içeren ahşap tablet (3) Erken Ortaçağ'da Batı Avrupa manastırlarının emlak ve gelirlerinin kaydedildiği defter

POŞAT (Pochade) : Türkçe'de çok seyrek kullanılan sözcük Fransızca "Pochade" den kaynaklanır Doğrudan doğruya doğa içinde yapılan renkli yağlıboya küçük resim eskizi anlamındadır

PRİMİTİF (Primitive) : 1 MS 1500 yılından önce yaşamış ressamların çoğunlukla arkaik tarzda yapılmış resimlerine verilen ad 2 Sanatta kendini eğitmiş ve/ya resimlerinde sade bir üslup kullanan sanatçıların çalışmaları 3 Afrika Zencileri Okyanusya ve Amerikan Kızılderilileri'nin sanatı Terim bu anlamıyla üçüncü dünya ülkeleri sanatını aşağılayıcı bir niteliğe sahiptir

PRİMİTİVİZM (Primitivism) : 1 İçinde primitif öğeler taşıyan sanat 2 Rusya'da 1905 ile 1920 arasında gelişen kübizm ve fütürizm düşüncesi ile Rus halk sanatının etkisinde gelişen sanat hareketi Larinov Goncharova ve Malevich'in ilk dönem çalışmaları örnek gösterilebilir


Q

QUADRATURA (Quadratura) : Bir yapıda tavan ya da duvar üzerine resmedilerek içinde yeraldığı mekanın devam ettiği yanılsamasını yaratan resim Özellikle Barok iç mekan düzenlemelerinde çok sık biçimde uygulanmıştır Örneğin bir duvar boyunca uzanan gerçek boyutlarda bir mimari iç mekan perspektifi quadratura sayılır


R

READY-MADE (İngilizce) : Bir sanat yapıtı olarak benzerleri arasından seçilip değerlendirilmiş üzerinde bir değişiklik yapılmaksızın kullanılmış ya da üzerindeki değişiklik sadece üretimi sırasındaki rastlantılara bağlı olarak ortaya çıkmış endüstri ürünü obje İlk kez Dada Akımı'nın ünlü beyni M Duchamp tarafından öne sürülmüştür Gerçekte bir sanat yapıtı olmaktan çok sanat alanındaki geleneksel yaratma yöntemlerine bir eleştiri olarak yorumlanabilir

RENK (Color) : Üç temel renk vardır : kırmızı mavi ve sarı Siyah renk değildir; çünkü üzerinde ışığın yansıyabileceği boya yoktur Beyaz ise gökkuşağındaki tüm renklerin yutulmasından kaynaklanır

RENK (Hue) : Renk tonu renk Bir renge daha teknik ve spesifik olarak deyinilirken kullanılır

RESİM DÜZLEMİ (Picture Plane) : Resim sanatında üç boyutlu nesne ve varlıkların iki boyutlu olarak üzerinde betimlendiği düzlem Kullanımı tüm uygarlık ve üsluplarda farklıdır Örneğin Rönesans ve sonrasında Modernizm'in başlangıcına dek Avrupa resim sanatını nesnelerden sanatçının gözüne gelen ışınların kestiği saydam bir düzlem olarak değerlendirmiştir Bu anlamıyla resim düzlemi sanatçının gördüğünü "gördüğü biçimde" resmetmesini sağlayan bir araçtır Oysa diğer toplumların resim sanatlarında resim düzlemi ancak varsayımsal bir gerçeklik taşır Batı sanatında "resmetmenin aracı" olan resim düzlemi diğer toplumlar için "resmin amacı" dır Gerçekler izdüşümüyle onun üzerine saptanmaz; tam tersine gerçekleştirilmek istenen şey betileri onun üzerinde amaçlanan etkiyi verecek biçimde kompoze etmektir Dolayısıyla nesnelerin gerçekte nasıl göründükleri değil resim düzlemi üzerinde nasıl düzenlendikleri sorunu ağırlık taşır Örneğin Türk resim sanatı bu anlayışla çalışmıştır

RESİMSİ (Painterly) : İlk kez ünlü İsviçreli sanat tarihçisi Wöfflin tarafından ortaya atılan ve resim sanatı tarihinde görülen iki karşıt anlayıştan birini anlatmak için kullanılan bir terim Almanca olan özgün biçimi "malerisch"tir Rönesans'ta rastlanan kesin konturla sınırlanmış resimsel betiler yapma anlayışına karşıt olarak Barok'ta betilerin oluşturulmasında çizgi ağırlık taşımaz; renk nüansları ve tonlarla ışık - gölge düzeni betiyi vareden ana ögelerdir Bu resmetme anlayışı "resimsi" olarak nitelenir

RETROSPEKTİF (Retrospective) : Retrospektif "geriye bakış" anlamına gelir "Retrospektif Sergiler" ise bir sanatçının sanat yaşamı boyunca gerçekleştirdiği yapıtlardan örneklerin irdelendiği ve değerlendirildiği toplu sergilemeler için kullanılan bir terimdir

RİTM (Rhythm) : Gözle görülebilir devamlı biçimlerin tekrarı ile elde edilen akıcılık veya devamlılık Ölçülü vurguların kullanılması Renkler motifler veya fırça ve/veya spatul darbeleri ile yakalanan müzikaliteler

RÖPRODÜKSİYON (Reproduction) : Bir sanat ürününün özellikle resmin çoğaltılması Bu işlem genellikle basım yöntemleri kullanılarak yapılır Bir sanat eserinin bu anlamda çoğaltılması ve röprodüksiyon sayılabilmesi için özgün yapıtın gerçekte tek nüsha olarak yapılmış olması gerekir Röprodüksiyonu kopyadan ayıran özellik onun taklit olmayıp yalnızca özgün yapıtın özgün tekniği dışında bir teknikle yaniden üretilmesidir


S

SALON (Salon; Room) : Fransız Krallık Resim ve Heykel Akademisi üyelerinin sergilerine verilen ad Sözcük bu sergilerin Louvre'daki Apollon Salonu'nda açılmasından kaynaklanmaktadır Sergi 1737'den Fransız Devrimi'ne kadar iki yılda bir daha sonra ise yılda bir açıldı Akademizmin katı kurallarına bağlılığından ötürü ileri sanatsal çabaları reddetmesi yoğun tepkilere neden olunca 1863'te salona alınmayan sanatçılar için III Napoleon'un buyruğuyla ayrı bir Salon des Refusés açıldı 1881'de yeniden örgütlenen salon hala yeni ve ilerici eğilimlere karşıt tutumunu sürdürmektedir

SFUMATO TEKNİĞİ : Resim ya da çizimde renk ve tonlar arasında yumuşak geçişleri sağlayan gölgeleme yöntemi İlk kez Leonardo da Vinci tarafından uygulanan bu yöntem çoğu kez aydınlık alanlardan karanlık alanlara geçişlerde kullanılır Bu tekniğin geliştirilmesiyle 15 yüzyılın keskin dış çizgili biçimleri belli bir yumuşaklık kazanmıştır

SHADE (İngilizce) : Bir rengi daha koyu yapmak için siyah eklenir ise ortaya çıkan renge "shade" denir

SICAK (Warm) : Bazı renkler bize sıcak şeyleri anımsatırlar kırmızılar gibi Kırmızılardan ve sarılardan elde edilen renkler- toprak tonlarında olduğu gibi güçlerini yitirseler de- sıcak renklerdirler

SİNKRETİZM (Syncrethism) : (1) Aynı sanat yapıtı üzerinde farklı anlayış üslup ya da akımların sentezleşmemiş nitelikte bir bütün olarak yer almaları durumu (2) Bir ülkede sanatsal yaratımın henüz sentezine ulaşamamış dolayısıyla farklı odakların etkilerini seçilebilir biçimde yansıtması durumu

SİMETRİ ASİMETRİ (Symmetry Asymmetry) : Simetri parçaların orta eksenin iki yanında biçimlerin motiflerin ve renklerin eşdeş olacakları biçimde düzenlenmeleri sonucunda har iki yarımın birbirinin yansıması olmasıdır Asimetri ise orta çizgi ile bölünen karşıt yanların parçalarının eşdeş olmadığı bir düzenlemedir

SOĞUK (Cool) : Bazı renkler bize soğuk olan şeyleri anımsatırlar; buz grileri veya teskin edici maviler gibi Her renk beyaz katılarak daha "cool" yapılabilir

ŞASİ : Tuvalin üzerine gerildiği ahşap çerçeve

ŞÖVALE RESMİ (Easel Painting) : Şövale üzerinde yapılan ve taşınabilir boyuttaki küçük yağlıboya resim 17 yy'da burjuvazinin gelişimi sonucunda yaygınlaşmış ve resmin evlere girmesine olanak vermiştir Önceki dönemin dinsel konulara ağırlık veren büyük boyutlu resim yapıtlarına karşıt bir din dışı sanat anlayışının doğuşuyla eş zamanlı olarak belirmiştir


T

TEMPERA (İngilizce) : Boyar maddenin tutkallı suyla genellikle de yumurta akıyla karıştırılmasıyla elde edilen bir boya türü ve bu boya kullanılarak yapılmış resim Tempera Ortaçağ'da sık kullanılmış 15 yy'dan sonra yağlıboya resmin gelişmiyle birlikte ortadan kalkmıştır

TERRACOTTA (İngilizce) : Her tür pişmiş topraktan yapılmış kullanım eşyasının genel adı Tuğla kiremit gibi kaba yapı malzemeleri pişmiş toprak ya da keramik sayıldıkları halde terracotta değildirler

TERS PERSPEKTİF (False Perspective) : Resim sanatında kaçış noktasının betilerin ardında ve ufuk çizgisi üzerinde değil betilerle seyirci arasında yer aldığı perspektif türü Böyle bir perspektifte betilerin seyirciye göre daha uzakta olan kesimleri küçük görüneceklerine aksine daha irileşirler Bu nedenle betimlenen nesneler gerçektekinin tam tersi bir görünümde resmedilmişlerdir Ters perspektif Ortaçağ boyunca hem Batı hem de Doğu sanatında egemen olmuştur Batı'da Rönesans'la birlikte ortadan kalkar

TINT (İngilizce) : Bir renge onu daha açık yapmak için beyaz eklendiğinde ortaya çıkan renk bir "tint"tir

TİPOLOJİ (Typology) : Bir sanat dalında ya da onun belirli bir alanındaki tüm yapıtların ya da yapıtı oluşturan tek tek ögelerin incelenerek tiplerin belirlenip gerçek örneklerin bunlara göre sınıflanması işlemi Örneğin resim sanatında tüm Rönesans Madonna'larının bir tipolojisi yapılacabileceği gibi mimarklıkta da Mardin konutlarının pencere tipolojisi oluşturulabilir

TON (Tone) : Boyalı bir cismin planlarının aydınlık ve karanlık dereceleri Nesnelerin çeşitli bölgeleri birbirleriyle karşılaştırıldıklarında aralarındaki açıklık ve koyuluk farklarına ton denir

TOPLUMSAL ÇERÇEVE KAPSAM BAĞLAM (Context) : Bir yapıtın içinde gerçekleştirildiği sosyal veya tarihsel ortam Tüm sanatçılar etkileşim içinde oldukları değerleri ve gelenekleri olan sosyal çevrelerde çalışırlar Bir sanat yapıtının içinde gerçekleştirildiği koşullar üzerine düşünmek üç açıdan önemlidir İlki onu gerçekleştiren sanatçı veya içinde yaratıldığı kültür hakkında bilgi edinmemizi sağlamasıdır İkinci olarak gözden kaçırmamız gereken bir nokta bir yapıta baktığımızda veya ondan bir şeyler öğrendiğimizde bunların içinde yaşadığımız zaman deneyimlerimiz ve inançlarımız nedeniyle önyargılı olabileceğinin bilincine varmaktır Bizim yorumumuz resmin yaratıldığı devirdeki yorumdan oldukça farklı olabilir Üçüncü olarak bir yapıtın bir kitapta yer alan imgesinin gerçekleştirildiği yapı içerisinde olduğundan da halkın izlemesi için konduğu müzeden de farklı algılanacağıdır Bir sanat eserinin içinde yer aldığı güncel kapsam da bizim onun hakkında ne düşündüğümüz üzerinde belirleyici olabilir

TOPOGRAFİK SANAT (Topgraphical Art) : Doğada büyük boyutlu topografik değişiklikler yaparak yapıtlar oluşturmaya yönelen sanat dalı Topografik sanatçılar genellikle inşaat makineleri kullanarak yapay yeryüzü şekilleri yaratmaya çalışırlar 1960'larda beliren topografik sanat özellikle ABD'de izleyiciler bulmuştur

TOPRAK BOYA (Earth Colour) : Renkli taş ya da toprağın öğütülmesiyle elde edilen doğal boya Maden oksitlerini içerir Günümüzde sentetik boyaların belirişi sonucunda artık pek kullanılmamaktadır

TORSO (İngilizce) : Kollar bacaklar ve baş dışında kalan insan gövdesinin heykeli

TRİPTİK (Triptich) : Birbirine menteşeli üç ahşap levhadan oluşan Avupa resim sanatı ürünü Genellikle kilisede sunağın üzerinde yeralmış ve ikonografik sahnelerle bezenmiştir

TROMPE-L' OEIL : Bir düzlem üzerinde sanat içeriği olan resimsel bir etki amaçlamaksızın gerçeklik izlenimi vermeye çalışan her tür çizim boyama vs En basit trompe-l' oeil örneği olarak sağır bir duvar üzerine yapılmış gerçek boyutlarında bir kapı resmi verilebilir Böyle bir durumda resim yapma etkinliği tümüyle bir yanılsama yaratma işine indirgenmiş olmaktadır

TUŞ (Touche) : Yağlıboya resimde fırça darbesiyle yüzey üzerinde oluşan boya lekesi İzlenimci resme dek ressamlar tuşların görülebilir olmasından özellikle kaçınmış ve homojen yüzeyler elde etmeyi amaçlamışlardır İzlenimci resim ise aksine büyük oranda tuşların farkedilebilir nitelikte bırakılması tekniğini yeğlemiştir Tuş kullanımının daha ön plana çıktığı bir resim akımı ise Taşizm'dir


U

URNA (İngilizce) : Antik Roma'da taş pişmiş toprak ya da tunçtan yapılan vazoya benzer kapaklı veya kapaksız kap Sıvıların konulması için kullanıldıkları gibi ölülerin küllerinin korunması amacına da hizmet ederlerdi Ölülerin küllerinin içine konduğu urnalar üzerinde bir yazıt yeri bulunur ve buraya ölünün adı yazılırdı Urnaların bezemeli ya da sade olanları vardır

UYGULAMA SÜRECİ/ İCRA (Process) : Yapıtın gerçekleştirilmesinin özellikleri ayrıntıları verileri

UYUM (Harmony) : Bütünü meydana getiren ilgili öğelerin/parçaların kendi aralarındaki iletişimi WKandinsky'e göre : "Armoni kompozisyondur" Müzikten ödünç alınan bu terim resim unsurlarının tatmin edici veya hoşa gidecek biçimde düzenlendiği duygusunu dile getirir


V

VALÖR (Valeur Değer) : Bir tonun göreceli şiddeti veya bir tona ait kuvvet Bir tondaki ışık ve gölgelerin derecesinin getirdiği fark Renklerin içlerindeki siyah ve beyaz ile ilgilerinden doğan koyu-açık farklarına değerlerine renklerin valörleri denir

VEDUTA : İtalyanca'da "görünüm" anlamına gelen sözcük büyük ölçüde gerçeğe dayanılarak yapılan ayrıntılı kent resimleri çizimleri ve oymabaskıları için kullanılır Gerçeğe dayanmayan düşsel örnekler "veduta ideata" ya da "capriccio" olarak anılır İlk vedutalar büyük olasılıkla Flaman manzara ressamı Paul Brill gibi İtalya'da çalışan kuzeyli ressamlar tarafından yapılmıştı Ancak bu türün en başarılı ustaları Venedikli sanatçılardır Bunların içinde en ünlüsü olan CANALETTO Venedik'in tarihsel yapılarını gerçeğe son derece uygun betimlemiştir Guardi ailesinden Francesco GUARDİ babası Domenico ve ağabeyi Gianantonio da çok sayıda Venedik görünümü yapmışlardır Francesco özellikle Caneletto'dan etkilenmiş ama ondan daha özgür bir anlatım geliştirmiştir Özellikle yapı kalıntılarını betimleyen Giovanni Pannini de önemli bir veduta ustasıydı Bu türü oymabaskıya uygulayan sanatçıların başında gene 1941'de bir dizi aside yedirme baskı yapan Canaletto gelir Mimar arkeolog ve oymabaskı ustası PİRANESİ ise Roma'yı betimlediği veduta baskılarıyla tanınır Çoğu düşsel olan bu dizideki görünümler belli ölçek farklılıkları ve eklemelere karşın epeyce gerçekçidir Düşsel veduta örnekleri arasında Canaletto'nun "Düklük Sarayı"yla San Pietro Kilisesi kubbesini aynı kompozisyonda ele aldığı çizimi ile William Marlow'un Londra'daki St Paul Katedrali Venedik'teki "Büyük Kanal'la Birlikte" adlı yapıtı sayılabilir


Y

YANILSAMA (Illusion) : Resim sanatına özgü bir terim olan yanılsama resimsel yapıtta yeralan betilerin gerçek dünyadaki nesne ve gerçeklikler olarak tanınabilmesi anlamına gelir Betiler gerçeklikle gönderme yapan sanatsal ögelerdir; onları gönderme yaptıkları gerçeklikler olarak kavramak ancak yanılsamanın varlığı halinde olanaklıdır Dolayısıyla yanılsama gerçekliğin sanat yapıtında "yeniden üretilmesi" demektir ve çoğunlukla üç boyutlu olan gerçek varlıkların iki boyutlu bir yüzey üzerinde betimlenebilmesini sağlar Bu amaçla perspektif ışık - gölge ve modle gibi yanılsama teknikleri kullanılır Bu teknikleri hiç ya da pek az kullanan ve dolayısıyla resim düzleminin iki boyutlu olduğu gerçeğini aşmaya çalışmayan toplum ve çağların sanatlarında yanılsamadan söz edilemez


Z

ZEMİN : Resim sanatında genel olarak PANO TUVAL ya da benzeri bir zemin anlamında kullanılsa da teknik açıdan zeminin BOYA'ya hazırlanmasıdır Amaç boya ile zemini ayırarak emiciliğini azaltmak ve boyaların parlaklığını sağlamaktır ASTAR'la karıştırılmaması gereken zeminin hazırlanmasında farklı malzemeler kullanılır Floransalı ressam ve sanat tarihçisi Cennino Cennini'ye göre kimi zaman deri ya da tuvalle kaplanan panonun üstüne zemin olarak hayvansal kökenli tutkalla karıştırılmış alçı BAĞLAYICI olarak kullanılırdı Ancak bu malzeme esnek olmadığından tuvale uygun değildi 8 ya da 10 yy'da yaşadığı düşünülen Heraclius teknikleri anlattığı "De coloribus et artibus romanorum" (Resimde Eski Uygulamalar: British Museum Sloane 1754) adlı yapıtında tuvalin önce şeker nişasta karışımı bir yapışkanla kaplandığını üstüne de ince bir kat gesso sürüldüğünü belirtmiştir İtalya'da kullanılan bir başka yöntemdeyse gesso'ya sabun ve bal eklendiği bilinir 17yy'da sanatçıların zemin olarak bitkisel z*** üstüne yağlı bir malzeme sürdükleri ve çabuk kuruması için içine doğal kurşun oksit kattıkları belirtilmektedir Ancak bu yöntemin çok dayanıklı olmadığı görülünce alçı taşıyla tutkal karışımı bir zemin yeğlenmiştir Pergamonlu hekim Galenos 2yy'da beyaz alçı zeminin yansımasını azaltmak için hafif renkli sırların kullanıldığından söz eder Benzer bir uygulama ortaçağ sonuyla RÖNESANS başında da kullanılmış; bir çok sanatçı zemin üstüne "imprimatura" olarak bilinen toprak rengi saydam bir sır (astar) çekmiştir