Tokat El Sanatları

Tokat el Sanatları



Her toplumun kendine özgü kültür birikimi, gelenek ve görenekleri, dili, karakteri olduğu gibi zanaatları da vardır Müzik, oyun, edebiyatın yanı sıra özellikle zanaatlar o toplumun kendine has değerleridir Kültürel birikimin renk, biçim ve çeşitli tekniklerle en içten ve en güzel yansıması zanaatlar, bir kişinin olmadığı için anonim olma özelliği taşırlar Zanaatlar bizim kültürel kişiliğimizin en canlı belgeleridir Gerek önceki dönemlerden kalan ve gerekse Orta Asya’dan getirdiğimiz kültürümüzde zanaatların önemli yeri vardır

Etiler zamanından beri birçok tarih devirlerine sahne olan Tokat, doğu-batı ve kuzey-güney arasında ulaşımı sağlayan önemli yolların kavşağı olmuştur Bu konumundan dolayı zanaatçı çeşitliliği bakımından oldukça zengindir Keçecilik, kazzaz ve ipekçilik, mumculuk, boyacılık, sabunculuk, bezcilik ve taşçılık gibi zanaatlar toplumun ihtiyaçları karşısında yetersiz kalmasından dolayı artık günümüzde kaybolmuş olan sanatlarımızdandır Ancak yazmacılık, bakırcılık, kalaycılık, dokumacılık (kumaş, kilim, cicim, halı, çorap), mutaflık, semercilik, çarıkçılık, yemenicilik, dericilik, küpçülük, süpürgecilik, demircilik, tenekecilik, iğne oyacılığı, müzik aletleri yapımcılığı(davul, zurna, bağlama, kaval) oymacılık, yayıkçılık, kuyumculuk ve folklorik elbise işlemeciliği gibi el sanatları halen günümüzde il, ilçe ve köylerimizde yapılmakta ve yaşatılmaktadır


YAZMACILIK

İnsanoğlunun bir örtünme aracı olarak kullandığı giyim eşyaları, medeniyetle birlikte estetik duygularla yapılmaya başlanmış ve sanatsal bir nitelik kazanmıştır Bu tür sanatlardan bir tanesi de yazmacılıktır

Günümüzde çeşitli nedenlerle şekil değiştirerek yaşama savaşı veren bir el sanatı türü olan yazmacılık, türünün en güzel örneklerini Tokat’ta vermiştir

Yazma; oyulmuş ahşap kalıplar kullanarak çeşitli boyalarla, genellikle pamuklu bazen de ipek kumaşlar üzerine elle çizilip resmedilerek veya basılarak yapılan bir kumaş süsleme sanatıdır

Bu el sanatının örnekleri çoğunlukla kadınların baş bağlamada kullandıkları baş örtülerinde görülür Ayrıca bohça, sofra örtüsü, yorgan yüzü olarak da kullanılmaktadır

Yazmalar genel olarak iki türde yapılır

Kalem işi yazma ve baskı işi yazma Kalem işi yazma fırça ile kumaş boyandığı için daha çok resim sanatına yakındır ve örnekleri çok azdır

Baskı işi yazmalar üretime elverişlidir, örnekleri çoğaltılabilir Bunun için yazmacılık denilince baskı işi yazma akla gelmektedir

Baskı işi yazmaları; sulak yerde yetişmiş ıhlamur ağacından yapılmış ağaç kalıplar kullanılarak yapılmaktadır Ihlamur ağacı yumuşak, kolay oyulabilir, dayanıklı, iyi zamk tutan bir ağaç cinsi olduğu için kalıp hazırlamaya çok uygundur Bu ağaç üzerine desen sabit kalemle çizilir ve küçük “nakış bul” adı verilen bir bıçakla oyularak desen ortaya çıkarılır Kaç desen ve renk kullanılacaksa o kadar kalıp hazırlanır

Desen özelliğine göre; tek renkli desenler için tek kalıp hazırlanır Elvan veya Elvan Baskı denilen çok renkli baskı içinse kullanılan her renk için ayrı bir kalıp hazırlanır Bunun için kalıp oymacılık zor ama zevkli bir çalışmadır

Kalıp oymacılık gibi yazmacılık da zor ve zevkli bir çalışmadır Tokat’ta her bölgede kullanılan, her çeşit yazma basılmaktadır Ancak Tokat yazmalarının en önemli özelliği Elvan Baskı oluşudur Renkleri ve desenleri eşsiz güzelliktedir

Tokat’a ait iki özgün desen vardır bunlardan biri “Tokat İçi Dolusu” diğeri “Tokat Elmalısı” desenleridir Bu desenlerden başka “Çengelköy” deseni de İstanbul menşeli bir desen olmasına rağmen Tokat’ta kullanılmaktadır

Tokat’a ait Tokat içi dolusu ve Tokat elmalısı desenleri Tokat alı ya da Tokat kırmızısı denilen al bir zemin veya bu rengin karartılmışı olan kırmızı-mor bir zemin üzerine basılır

Tokat içi dolusu deseninin bozularak değiştirilmiş bir şekli “Tokat Üzümlüsü”dür Buna “Tokat Morlusu” da denir Bu desen de çiçek motifi üzüm salkımı şeklindedir

Tokat Elmalısı siyah zemine kırmızı veya kırmızı mor alarak basılmış elma motifleridir Bu desen Zile dolaylarında kullanılmaktadır

Bu desenin bozularak değiştirilmiş bir şekli “Tokat Yarım Elmalısı” dır Renkler aynı olmakla birlikte elma motifleri küçük bozuk şekiller haline gelmiştir Buna Aynalı da denilmektedir

Tokat’a ait olmayan ancak Tokat’ta kullanılan bir desen “Çengelköy” desenidir bu desen siyah zemin üzerine ve zemini tamamen dolduracak şekilde sarı, yeşil, kırmızı renklerle basılır Bu desen Tozanlı köylerinde kullanılmaktadır

Tokat yazmalarında zemindeki al rengi sağlayan Alizarın red boyadır Bu modern teknoloji ile Almanya’da yapılan bir boyadır Ancak bitki kökünden elde edilmektedir

Ali-zar’in (Alm): Ruberythrinsöure adlı bitkiden gelen eski doğal sentetik kırmızı kök boya maddesi Anthrachinonsulfasaurem Natruim ile Natrıunhydroxyd ve Kalıunchlorat karıştırılarak elde edilir

Alizarin red boya bugün talep olmadığı için fabrikası tarafından üretimden kaldırılmıştır

Bu boya kullanılarak yapılan yazmaların yapım tekniği çok zordur Sabırlı titiz bir sanatçının çalışmasına benzer Boyanın az veya çok verilmesi, bekleme ve kaynama süresi hep dikkat ve titizlik gerektirir

Alizarin kullanılarak yapılan yazmaların yapım tekniği kısaca şöyledir;

Önce Amerikan, mermerşahı vb kumaşlar yıkanıp apresi giderilir, kurutulur tezgah üzerinde kumaşa desenin dış çevreleri ve desen üzerindeki “tırnak”lar siyah renkle basılarak belirlenir

Şap ve kara boya (güherçile) karışımı ile kumaşın zemin boyasının astar boyası vurulur Bu astar boyalı karışım miktarına göre yazmalar kırmızı veya kırmızı-mor olur Bunlar ahırlarda cereklere asılarak 15 gün bekletilir Günümüzde amonyak verilmiş odalarda bir gün bekletilir

Alizarin, ardıç kozaları, cehri ile hazırlanmış su dolu kazanlara kumaşlar basılır, altına odun ateşi yakılır Isısı çok iyi ayarlanarak ve kumaşlar devamlı hareket ettirilerek boyayı emmesi sağlanır Kumaşların boyayı emmesine alizarin kesme denir ve kumaşlar soğuk sularla durulanıp kurutulur Kuruyunca üzerine elvanları renk, renk vurulur ve kurutulur

Tokat yazmaları renk, motif ve teknik özellikleri olan yazmalardır Ancak bugün renk ve teknik özellikler yönünden Tokat yazmacılığı değişikliğe uğramıştır

Alizarin boyanın kalkması ile renk maddesi olarak başka boyalar kullanılmaktadır Ancak bu boyalar kök boya özelliği taşımadığı için yukarıdaki işlemleri gerektirmemektedir ve solmazlık özelliğini eski yazmalar niteliğinde taşımamaktadır Ayrıca Tokat Alı rengini de vermemektedir

Teknolojinin gelişmesi ile ağaç baskı tekniği de değişmiş seri üretime daha elverişli ve daha kolay olan serigrafi kullanılmaya başlanmıştır Böylece Tokat’ın özgün yazmaları renk ve teknik özelliğini kaybetmiştir Ancak yine de yaşama savaşı vermektedir