Sömürgecilik Veya Emperyalizm

Sömürgecilik veya Emperyalizm

ALTIN VEYA İSA

Sömürgecilik yabancı bir toprağın işgalini, o toprağın işlenmesini ve oraya göçmenlerin yerleşmesini içerir 'Sömürge' (koloni) terimi bu şekilde tanımlandığında bu olgu eski Yunan dönemine kadar geri gider Aynı şekilde, Atina "emperyalizm"inden ve daha sonra Roma "emperyalizmi"nden söz edilir Acaba bu ifadede bir anlam değişikliği olmuş mudur?

Batı tarih geleneği, sömürgeciliği Büyük Keşifler dönemiyle başlatır 1991'de yayımlanan L'Histoire de la France Coloniale (Sömürgeci Fransanın Tarihi) adlı eserde "gerçek anlamdaki sömürgecilik macerası"nm XV yüzyıldaki kâşiflerle başladığı belirtilir, yani Kastilya Kralı IV Enrique'nin Kanarya Adaları'nı Jean de Bethencourt'a jiej olarak verdiği zaman Aynı kitapta, Amerika kıtasının keşfinin, IV Henri döneminde ve Champlain'in sayesinde Fransa'nın ilgisinin Kanada'ya yönelmesinden önce, XVI yüzyılın ortalarına doğru Rio de Janeiro Körfezi ve Florida kıyılarının işgal edilmesi ile başladığı yazılmıştı Bu bakış açısı Portekiz, İspanya ve ingiltere için de geçerlidir: Tarih geleneği bu ülkelerin genişlemelerini Batı Hint adalarındaki uzak toprakların keşfine ve sonrasında, Afrika, Hindistan ve Asya'nın anayolları üzerinde ticaret noktalarının kurulmasına bağlar

Böylece, colon (yerleşimci), sömürgecilik gibi terimler tarih sözlüğünden Roma döneminden XV yüzyıla kadarki bir zaman dilimi için kaybolmuştur Yine de, bu on iki yüzyıl boyunca, Doğu Akdeniz'de ya da Karadeniz'de, ama hep uzak topraklarda kurulan Venedik ve Ceneviz kolonilerini ya da ticaret merkezlerini zikretmek gerekir

Buna karşın, Rusya'nın durumu daha düşündürücüdür Tarihçi Kljuçevski 1911'de şöyle yazmıştır: "Sömürgecilik, tarihimizin temel faktörüdür Dinyeper Rusyası'nın Rus denilen devlet ve toplum olarak büyümesi ve değişmesi sömürgeciliğin gelişmesi ile anlaşılır" XII yüzyıldan itibaren Novgorod, Suzdal, Urallar ve ötesinde başlatılan iskân hareketleri Mordvaların ve başka halkların Rus egemenliği altına girmeleriyle sonuçlanmıştır Bu yerleşme hareketleri 1220'deki Tatar istilasıyla kesintiye uğramış, ancak 1390' daki Kulikovo zaferiyle Tatarların kovulmaları üzerine yeniden sürdürülmüştür

Fakat, acaba gerçek anlamda "sömürgeci" seferler mi söz konusudur burada? Her ne olursa olsun, Novgorod adamlarını XI yüzyılın başından itibaren Peçora'ya kadar gönderiyordu Dvina'nm doğusunda bulunan ve Zavoloç denen bu bölgede avları vergiye tabi olan tilki ve samurlar boldu Yerleşimciler Matigori'de, Ukhto-Ostrov'da ikamet eder ve büyük kentin memurlarından, posadnikilerden, gelecek talimata göre hareket ederlerdi

Yayılma XII yüzyıla kadar önemli bir engelle karşılaşmaksızın sürdü Suzdal-Rostov aynı zamanda Urallarda, günümüzdeki adıyla Perm bölgesinde üstlenmiş olan Bulgarlara saldırıyordu Bulgarlara gelince, onların da başları "Yura" ya da "Yugia", denen "yerlilerle" dertteydi; kısa bir süre sonra, Ruslar Mordvaların topraklarını fethettiler
Tam bu sırada Tatarlar çıkageldi 1221'de kurulmuş olan Nijni-Novgorod'a, eski Mordva ve Dvina topraklarına kadar ilerlediler Tatarlara karşı bir tek Novgorod kenti (1232) direnebildi

Böylece Rusya örneği, Sibirya'ya doğru genişlemeyle Tatar ve Türk topraklarının fethi arasında bir kesinti olduğunu, ama yerli unsurlara baş eğdirmede karşılaşılan güçlükler hariç, benzerliklerin de bulunduğunu gösterir Rusya'da toprak genişlemesiyle sömürgeleştirme hareketleri neredeyse eşanlamlıdır Oysa Batı dünyasında bu iki sözcük titizlikle birbirinden ayrılır -denizin meydana getirdiği uzaklık kullanılarak toprak genişlemesi ulusal bir konu, denizaşırı hareketler sömürgecilik olarak anlamlandırılır

Baharat Yolu: Bu Açıklamanın Değeri Nedir?

Denizin meydana getirdiği bu uzaklık iyi bir ölçüt olabilir mi? Bu noktada, İspanya ve Portekiz'in durumu sorun yaratmaktadır Gerçekten de bu ülkelerde Amerika kıtası bir fetih ve sömürge toprağı olarak görülmektedir Ama, la Reconquista'nın (Endülüs Emevileri'nden geri alınan topraklar) en ileri sınırlarında, Granada'nın ötesinde, Rif bölgesinde ve Atlantik kıyılarında durum daha mı farklıydı? Don Sebastien'in komutasında yapılan fetihlerde Portekiz'in Al-garve, yani El-Garb bölgesinden Tanca ve Mazagan'a kadar ilerlenmişti, ta ki 1578'de Alcazar'da büyük bir yenilgiyle sonuçlanan Üç Krallar çarpışmasına kadar Bu girişim de, tıpkı Rusya'nın Volga ötesine yayılması gibi, eskiye dayanan mücadelelerin bir devamıdır, herhangi bir kesinti gözlenmez

Durum böyle olunca, sömürgeleştirme tarihini denizaşırı Büyük Keşifler'le, yani Hindistan'a götürecek yeni yolların araştırılmasıyla başlatmak pek mümkün görülmemektedir Elbette ki keşiflerle sömürgeleştirme olgusunun boyutları, hatta yer yer doğası değişmiştir, ancak topraklarını genişletme kaygısı bundan önce gelir Osmanlı İmparatorluğunu ablukaya alma gereği ve bunun sonuçları sömürgeci yayılma olgusunun değişik boyutlarını açıklayamaz
Arap geleneği de aynı yargıdadır Buna göre, Avrupa yayılmacılığı, "emperyalizm"in ilk ifadesi olan Haçlı Seferleri ile başlar Oysa Batılı gelenek Haçlı Seferlerini, tersine, aslında bir Hıristiyan toprağı olan Kutsal Toprakların İslamın elinden geri alınması olarak yorumlar Olaylar nasıl yorumlanırsa yorumlansın, Avrupa sömürgecilik tarihi mutlaka Hıristiyanlığın bu yakın çevresinden başlamaktadır

VII yüzyıldan itibaren, Arap İslamı Roma imparatorluğunun bölünmesinden beri parçalanmış olan ve "Barbarların" gelişi ile güdükleşmiş olan Akdeniz dünyasının büyük bir bölümünü yeniden birleştirmiştir İslamın ve Arapların karşısında ise, Hıristiyan dünyasının iki direniş merkezi, doğuda Bizans imparatorluğu ve batıda Karolenjlerin İmparatorluğu yer alıyordu Ancak, İslam Sancağı'nı taşıyanlar için batıdaki barbar krallıkların pek önemi yoktu, (*1) Akdeniz havzasının tümüyle birleştirilmesi yolunda tek gerçek engel Doğu Roma İmparatorluğu idi Müslümanlar için Bizans, artık aşılmış bir dinin, Hıristiyanlığın hâkim olduğu bir devletin ta kendisiydi Daha sonraki yüzyıllarda, bir yandan Şiilerle Sünniler arasında gerek dinsel yorumlar gerekse hanedanlar konusunda yaşanan iç çekişmeler nedeniyle, öte yandan, Hindistan'dan Uzak Batı'ya kadar uzanan çok geniş toprakları kontrol etmedeki güçlükler ve ekonomik alanların daralması nedeniyle, Arap İmparatorluğu parçalanmaya başladı

Böylece İslam dünyasının sınır boylarında bulunan Hıristiyan topluluklar kurtulmayı başardılar: Batıda Asturias'tan itibaren; doğuda Ermenistan'ı ve Gürcistan'ı bir süre için bağımsız kılan Bagrat hanedanının eylemleri sayesinde, Ermeni ve Gürcüler Burada bir özgürlük ya da sömürgelikten kurtulma hareketinden söz edilebilir mi? Daha sonra, Hıristiyan geleneğe göre, Haçlı Seferleri dönemi başladı, "İsa'nın mezarının yeniden fethi için" O dönemin Arap tarihçisi İbn El-Esir bize şöyle bir tablo çizmişti: "Frank İmparatorluğu 'nun (altını biz çiziyoruz) ortaya ilk çıkışı, 478 (miladi 1086) yılında Toledo'ya saldırdıklarında İslam ülkesinin işgali başladı Sonra Sicilya'ya, Afrika'ya ve sonunda 490'da Suriye'ye saldırdılar Suriye'de Frank devletlerinin kurulmuş olması "işgallerin" ve ardından da İsrail işgallerinin ilk belirtileri olarak görülmüştür Ayrıca, her ne kadar 1270 yılında Aziz Louis'nin Tunus'a düzenlediği Haçlı Seferi'nin son Haçlı Seferi olduğu kabul edilse de, üç yüzyıl sonra Papa ile İspanya kralı II Felipe'nin himayesindeki Hıristiyan donanmasının İnebahtı'da İslama galip geldiği 1571 yılında bir "13 Haçlı Seferf'nden söz edilebilir Türkler bu üç yüzyılda bayrağı Arapların elinden almış, İmparatorluklarını yıkıp onları da kendilerine bağımlı kılmışlardı Arap-İslam geleneği, bugün dahi, bu dramatik olguyu görmezden gelerek, parlak geçmişlerini yok edenlerin Türkler değil de Batılılar olduğu ve bunların, emperyalist dönemde, Araplara son darbeyi vurdukları düşüncesindedir

Gerçekte, Osmanlı Türkleri Arapları yendikten ve onların yerine geçtikten sonra, 1453'te Doğu Roma İmparatorluğu'nun -Bizans'ın- ortadan kaldırılmasıyla ve ardından Habsburgların başkenti Viyana'ya yürümekle sonlanan yeni bir cihada girişmişlerdi Müslüman Türk İmparatorluğu Kanuni Sultan Süleyman döneminde en güçlü dönemini yaşamıştı II Felipe'nin yürüttüğü savaşlar ve Inebahtı bozgunu İslamın ikinci yayılma atılımında kısa bir duraklamaya neden olmuşlardı

Burada bir fetihten mi yoksa bir sömürgeleştirme hareketinden mi söz etmeliyiz?

Dört Yol

Hıristiyan dünyasının karşı-saldırısı başka bir yerde ve farklı bir biçimde gerçekleşmiştir Bir yandan, bilindiği üzere, Marco Polo'nun seyahatlerinden dolayı iyi tanınan Hindistan ve Çin ile işe başlamak için, Osmanlı imparatorluğu üzerinden geçmeyen yeni yollar bulmak gerekiyordu Ancak Vasco da Gama'nın yaptığı seferde az da olsa dinsel bir yan seziliyordu: Afrika'nın çevresini dolaşıp Kalikut'a vardığında "buraya Hıristiyan insanlar ve baharat aramaya geldiğini" söylemişti Tıpkı Portekizliler gibi, Osmanlılar da Büyük Keşiflere bağlı ticarete bir çeşit kutsal savaş gözüyle bakıyorlardı: "Süveyş'te bir kanal kazalım, böylece Hind ve Sind ülkelerine geçer, kâfirleri kovar, değerli mallar getiririz
Böylece, "keşiflerin" kökenine ve sömürgecilik tarihine yönelik bir araştırma yapıldığında kutsal savaş bağlamını görmezlikten gelemeyeceğimiz anlaşılıyor Fernand Braudel'in de belirttiği gibi, 1580'lerde temel ticari ve siyasal faaliyetler Akdeniz havzasından Atlantik'e doğru kaymıştı Oysa, yüzlerini başka dünyalara çevirmekle birlikte, geçmişle olan bağlarını kopartamayanların belleklerinde eski anlaşmazlık konulan yine de canlı kalabilmektedir

Bernard Lewis'in işaret ettiği gibi, İslam dünyasında geçmişin büyüklüğüne dair anıların taze tutulmalarının en önemli nedeni, Kuran'ın her yerde hazır ve nazır olmasını sağlayan bir tek dilin, Arapça'nın bu dünyaya egemen olmasıdır, oysa kâfirlerin anıları ve bilgileri 25'ten fazla dil arasında dağılmaktadır" Karşısındakini yargılayan bu tavrın aynısı, birkaç yüzyıl sonra, Hindistan'daki İngiliz, Kara Afrika'daki Fransız ya da Kafkasya'daki Rus sömürgecilerde de gözlenmiştir Öyle ki, 1798'de İskenderiye'de ve 1830'da Cezayir'de Hıristiyan Adam tekrar ortaya çıktığında yerleşse, yönetse ve sömürgeleştirse dahi -Müslüman için o, hep küçümsenen, yok sayılan bir kâfir olarak kalmıştır- benzeri az bulunur bir şiddetle ifade edilen bir travmaya neden olmuştur:

Sömürgecilik veya Emperyalizm-II

"Senden daha güçlü emirleri aşağılamıştık Mızraklarımız karşısında diz çöktüler, karıları bize halı oldu Dolu dizgin atlarımız Jemanah dağlarını titretti Çadırlarımızı Vutulu ve Şam'da kurduk Sırtlanlar gibi bizi didikleyen tüm düşmanları bu topraklardan kovduk
Dün olanları gördüm, yarın bütün olacakları biliyorum"

Chants de guerre et d'amour de l'Islam
(İslam dünyasının savaş ve aşk şarkıları)


Bu sözlerdeki duygular ilerideki olayların şiddetinin habercisi değil midir?

Amerika kıtasına yönelik keşif girişimlerine gelince -ikinci yol-, bunlar da bir önceki girişimlerle bağlantılıdır

Christophe Colomb'un kendi yazıları bunu teyit etmektedir Yazılarında ilk seyahatinin en önemli amacının altın, ya da altın araması olduğunu belirtir 15 Ekim 1492 tarihinde günlüğüne şöyle yazar: "Durmak istemiyorum Daha fazla adayı gezip altın bulmalıyım"

Christophe Colomb'un buradaki amacı yalnızca kendini ve tayfalarını zengin etmek değildir; "girişimin önemini anlamaları için", kendisine kol kanat geren İspanya Krallarını da zengin etmek istemektedir Kısacası, elde edeceği zenginliğin ucunda kâşif olarak tanınma isteği vardır Ancak paraya olan açlığın gerisinde Hıristiyanlığı yayma amaçlı bir dinsel eğilim yatmaktadır Günlüğünün 26 Aralık 1492 tarihli sayfasında "Kralların, üç yıla kalmadan, Kutsal Toprakları fethetmeleri için gerekli hazırlıkları gerçekleştirebilecekleri miktarda altını bulmayı umduğunu" yazar

Haçlı seferi saplantısı bulunan Christophe Colomb'un amaçlarından biri Kudüs'ün yeniden fethiydi Üçüncü yolun amacı da aynı olmuştur; Afrika içlerinden Hindistan'a giden ve var olup olmadığı bilinmeyen bir üçüncü yol

Genevieve Bouchon'un çalışmalarının gösterdiği gibi, Rahip Jean'ın Krallığı yoluyla Hindistan'a ulaşmaktaki amaç Etiyopya ile işbirliği yaparak Endülüs Emevi İmparatorluğu'nu geriden kuşatmak ve ele geçirmekti Etiyopya Kraliçesi Eleni de ülkesinin Kızıl Deniz'e ve Hint Okyanusu'na çıkışlarını kontrol altında tutan İslam ablukasını gevşetmek gerektiği düşüncesini taşıyordu Atanması Mısırlıların denetimi altındaki Kıpti Metropolit de aynı fikirdeydi Böylece Metropolit Mateus'un Etiyopya'dan yola çıkarak Hindistan üzerinden Lizbon'a gitmesine karar verildi

Mateus Hindistan'da Albuquerque (dönemin ünlü Portekizli denizcisi, çn) ile buluştu Albuquerque bu girişimin kendilerine getireceği yararları anlamakla kalmayıp, Negus'un (Etiyopya Kralı unvanı, çn) ileride Portekiz Kralı ile gerçekleştirebileceği ilişkileri de tahmin etmişti Etiyopyalı Mateus'un gizlice yola çıkması hakkındaki yazı bize Mısırlı ajanların her yerde olduklarını ve Etiyopyalıların Araplar karşısındaki korkularını gösterir Damiao de Gois tarafından kaleme alınmış olan anlatıya göre, Kraliçe Eleni, "heyet üyelerinin, Kraliçe adına alışverişte bulunan tacirler oldukları izlenimi vererek, gereken her konuda el altından yardım edilmesi" yönünde bir tavsiye mektubunu, ülkenin kıyı bölgesi kral naibine (barnagas) verilmek üzere, Mateus'a ve genç yardımcısı Yakub'a teslim etmişti (Genevieve Bouchon'un eseriyle karşılaştırınız) "Mateus bir süre (aliauamdiu) kendi başına hareket etti, kimseye ne tasarılarından söz etti ne de ne yapacağını ya da nereye gideceğini söyledi Kendine verilen görevi güven içinde yerine getirebilmek için deri taciri kılığına girmişti Yine de, ara sıra Hint mücevherleri satın alıp gizlice Kraliçe Eleni'ye gönderiyordu Bu sahte kimlik altında, görevini yerine getirmenin biricik yolu olan Portekizlilerle temasa geçebilmek için, Portekiz'e düşman krallıkları ve devletleri kat ederek, düşman tuzaklarından uzakta, güvenlik içinde, değişik ülkelerin çeşitli bölgelerine gidiyordu"

Kuzeyde kalan dördüncü yol ise XV yüzyılın başlarında çizilmeye başlandı Moğol hâkimiyeti altında yaşayan ve av rehberi ya da koruma olarak Pekin'e gönderilen Ruslar Çin'in zenginliklerini keşfettiler: Semerkant üzerinden geri dönerken de Hindistan'ın zenginlerini Keşif haberi Tver'e kadar ulaştı ve 1466'da Afanasi Nikitin başkanlığında Hindistan için ilk keşif heyeti oluşturuldu O tarihte, bir yandan Çin ve Hindistan, diğer yandan Rusya ve Baltık malları için, Astrakan, Buhara ve Hive hâlâ tam değerlendirilemeyen birer temas noktası işlevi görüyordu Daha sonra, Zotov Rus Sarayına şunu yazacaktı: "Bu kentler bizim çok işimize gelecektir, çünkü Çin'in ve Hindistan'ın zenginlikleri buralara ulaşmakta"

O tarihte, yeni bir Haçlı Seferi düşüncesine yer vermeyen tek yol bu dördüncüsüydü Bu durum, ileride, emperyalizm çağında Rus Çarı Ortadoğu'yu Ortodoks Kilisesi adına sömürgeleştirmeye kalktığında değişecektir

Toplumsal Bir Neden: Soylu Sınıfın Zayıflaması

Keşiflerin ve sömürgeleştirme hareketlerinin verilerinin envanterini biliyoruz: dinsel tutku, macera zevki, zenginlikler için duyulan iştah, rövanşın fetihle alınması, vb Bu nedenler demeti XV ve XVI yüzyıllar boyunca görülen büyük atılımı anlatmaya yeter mi?

Eğer bilinçli ya da bilinçsiz kişisel tutumlar söz konusu ise, kuşkusuz, evet Ancak, birilerinin yerine başkalarının eylem kapasitelerini belirleyen daha ağır veriler de mevcuttur

XIV ve XV yüzyıllarda meydana gelen anlaşmazlıklar -örneğin Yüzyıl Savaşları- büyük ticaret yollarının yer değiştirmesiyle sonuçlandı Özellikle, Flandre ile İtalya arasında kalan bir kısım karayolu terk edilerek, Cenova, Barcelona, Lizbon, Bruges, Anvers, Amsterdam arasındaki denizyolu kullanılmaya başladı Aynı tarihte Septe (Cebelitarık'taki İspanyol bölgesi, çn) stratejik bir önem kazandı Bu değişiklik sayesinde, Atlantik kıyısındaki limanlar hatırı sayılır bir biçimde zenginleşti, özellikle de Lizbon Lizbonlular XIV yüzyıldan itibaren Bruges'e yerleşmeye başladılar Yine Lizbon'da İtalyan, daha çok da Cenevizli tacirlere rastlanır olmuştu Bunların gözleri Doğu ticaretinde olmakla birlikte, büyük çapta seferler yapacak güçleri pek yoktu; ayrıca yollarının ya Venedikliler ya da Osmanlılar tarafından kesilme riski de bulunuyordu

İber Yarımadası'nda sermaye bulma olanağı vardı Kuzeye giden yolun sonunda yalnızca ormanlar dururken, güneyde İslam Dünyası ile olan ilişkiler savaşlara rağmen daha hareketliydi, Fas'ın güneyine kadarki denizyolu da rahat bir seyir imkânı veriyordu Diğer yandan, Kastilya ve Portekiz güçlenme yolundaki devletler iken, Fransa, Burgonya ve İmparatorluk arasındaki çekişmeler sürüyordu Böylece, Portekiz ve Kastilya'nın kadeileri (soylu ailelerin, unvanın alt derecesinden yararlandırılırken, toprak sahipliğinden yoksun kılman ikinci, üçüncü erkek evlatları, çn), soylu sınıftan düşmemek üzere, ticaretle zenginleşme girişimlerine ilgi duymaya ve tacirlerle ortaklığa başladılar

Bu toplumsal olgu Rönesansla ilişkili somut bilimsel, teknik gelişmeler ve ekonomik ve dinsel verilerle iç içe gerçekleşti Polonyalı tarihçi Marian Malowist, Portekiz, İspanya ve Cenova için denizaşırı sömürgeleştirme hareketlerinin, Fransa için İtalya savaşlarının, Germenler, Polonyalılar ve Ruslar için kuzeye ve doğuya doğru yayılma hareketlerinin aynı temelden kaynaklanan, birbirine paralel olgular olup olmadıklarını kendi kendine sormuştur: Geçmiş yüzyıllardaki savaşlara bağlı olarak gücünü kaybeden soylu sınıfın kendini yeniden üretme gereksinimi

Soylu sınıf tüccar sınıfıyla ortaklıklar kurarak ilk önce Portekiz ve İspanya'da kendi kurallarını yıktı Daha sonra (XVII yüzyılda), Avrupa'nın daha erken gelişmiş ve sağlamlaşma yolunda siyasal araçlara sahip ülkeleri, özellikle Hollanda, ardından ingiltere ve Fransa aynı yönde bayrağı devraldılar Hollanda, İngiliz ve, daha zayıf olmakla birlikte, Fransız yayılmacılığında görülen nedenler sistemi, Portekiz ve İspanyol ve doğuda Polonya ve Rus sömürgeciliklerini ateşleyen nedenler sisteminden farklı şekilde gelişti

Nüfus artışı da bu işte rol oynadı XV ve XVI yüzyıllarda Kastilya'da, Mazurya (Doğu Prusya) ve Rusya'da olduğu gibi, nüfusun artması göç hareketlerine ivme kazandırdı Ayrıca, biliyoruz ki, XVII yüzyılda Hollanda'nın Portekiz karşısında kolay bir zafer kazanması, bir bakıma, Hollanda'nın nüfus fazlasına sahip olmasıyla da bağlantılı olmuştur, çünkü yalnızca Hollandalıları değil, bir kısım Almanı da seferber edebiliyorlardı

Sömürgecilik veya Emperyalizm-III

Pazar mı, Yoksa Bayrak mı?

Emperyalist dönemde büyük sömürgeci fetihler dönemindekine benzer tavırlar görüyoruz Ancak, genel kanı 1870'ten itibaren yeni bir dönemin başladığı yönündedir Bu yeni dönemin özellikleri neler olacaktı?

İlk olarak, sömürgeci yayılmanın bir yüzyıldan beri herhangi bir devamlılık iddiasında olmadığı görülmektedir Fransa'nın Cezayir ya da Senegal'deki girişimleri gibi, amaca ulaşılmış olsun ya da olmasın, çeşitli Avrupa devletleri-nin sömürgeci güçlerinin artması her zaman net bir siyasal iradenin ürünü olmamıştır; bunlar daha çok koşullara tabi olmuşlardır Ayrıca, yeni sömürgelere -özellikle Cezayir, Avustralya, Yeni Kaledonya'ya- bilinçli olarak asiler, suçlular, siyasal mahkûmlar yerleştiriliyordu ki, bu durum yeni topraklara olumlu bir değer kazandırmıyordu Peki, Portekiz'in ilk sömürgeleri için de aynı durum söz konusu değil miydi?

Yeni elde ettiği topraklar kimlik kazanmaya başladığında, Fransa'da bir değişim hissedilmeye başlandı Fransız Deniz Kuvvetlerinin Büyük Britanya karşısında büyük önem verdiği ve güneybatı Pasifik'te önemli bir deniz üssü olan Cochinchine (Vietnam'ın en güney ucu, çn) örneğinde olduğu gibi Abdülkadir'e karşı verilen "kahramanca" savaşlardan sonra Cezayir için de aynı durum söz konusu olmuştu, ordu kendini bu ülke ile özleştiriyordu Raoul Girardet'nin yazdığı gibi: "Ordunun bir kısmı 'sömürgecileştiği' gibi, kamuoyunun bir kesiminin gözünde de sömürgeci düşünce askerileşiyordu" Oysa, XVI ve XVII yüzyıllarda olduğu gibi, sömürgeci ideal ile misyoner eğilim birbirinin içine girdiğinde ortaya çıkan yenilik yalnızca bir anlam kaymasından ibarettir: Hıristiyanlaştırma düşüncesi artık kendini bir uygarlaştırma göreviyle özdeşleştiriyordu, zira uygarlık ancak Hıristiyan olabilirdi Bu gelişimle eşzamanlı olarak, Saygon'daki Vatikan temsilcisi Monsenyör Miche Katolik Misyonlar'da "Hıristiyanlaşma eylemlerini uzun süre engelleyen o asiler"i işaret etmiştir Benzer şekilde, Cezayir Piskoposu Monsenyör Lavigerie bu topraklara "Eski bir barbarlığın karanlıklarından ve karmaşasından yeni bir Fransa doğuracak olan büyük Hıristiyan eserine katkıda bulunmak için" geldiğini söylemiştir Sömürgecilik bir halkın farklı topraklarda kendini "çoğaltma gücü"nü oluştururken, emperyalizmin ilk hedefleri, uygarlaştırmak, sömürgeleştirmek, kültürünü egemen kılmak ve yayılmak olmuştur

Prevost-Paradol için ihtişamın en son dayanağı, Leroy-Beaulieu için ise bir yayılma gücü olan emperyalizm her ne kadar ideolojilerden yola çıkıyor olsa da, bu ideolojiler daha maddi hedeflerle desteklenmiştir, işte bu hedefler, sömürgeci politikanın en yaygın ve moda tanımının temelini oluşturmaktadırlar Tonkin'in (Vietnam'ın kuzeyi, çn) fethedilmesi sırasında, bu politika Jules Ferry tarafından şöyle ilan edilmiştir: "Sömürgeci politika endüstriyel politikanın çocuğudur Zengin devletler için, ihracat kamu refahının temel bir faktörüdür [] Eğer, imalatçı uluslar arasında endüstriyel işbölümü, yeteneklere göre dağılım gibi bir düzen kurulabilseydi Avrupa'nın kendi ürünlerini satacak yeni mahreçler aramasına gerek kalmazdı Fakat, herkes iplik üretmek, demir dövmek, içki damıtmak, şeker imal etmek ve bunları ihraç etmek istiyor" Birleşik Devletler, Rusya, Almanya gibi yeni endüstriyel güçlerin ortaya çıkmasıyla bu denizaşırı yayılmacılık kendini bir ihtiyaç olarak dayatmıştır

Jules Ferry bu yaklaşıma daha önce de fark ettiğimiz iki yeni öğe katar: "Üstün ırkları" henüz gelişme yoluna girememiş "aşağı ırklara" karşı olan görevlerini yerine getirmeye zorlayan insani sav ve dinamik bir şekilde dile getirilen milliyetçi sav: "Fransa bugün sömürge topraklarından çekilse, İspanya ya da Almanya derhal yerine geçer, 'köşesine çekilme' politikası olsa olsa gerileme yoluna girme anlamına gelir Kımıldamadan yönetmek, sorumluluklarımızdan feragat etmek demektir"

Aslında, Büyük Britanya'nın da başı benzeri dertlere girmişti, ama Fransa'dan çok önce Bu ülkenin sömürgeleriyle olan ilişkileri, Yedi yıl Savaşları'nda (1756-1763, bir yanda Fransa ve Avusturya diğer yanda İngiltere ve Prusya, Çn) elde ettiği zaferler sonucu büyük değişikliklere uğradı, imparatorluk o zamana kadar küçük, türdeş, fazlasıyla İngiliz'di, Protestandı ve ticarete eksenlenmişti 1763 antlaşmaları ile birdenbire, tümü de Katolik olan Quebec, Florida ve Tobago'yu ve daha pek çok toprağı ele geçirdi; öyle ki, Büyük Britanya kendini uçsuz bucaksız, olanaklarına göre fazlasıyla büyük ve de türdeş olmayan bir imparatorluğun efendisi olarak buluverdi (L Colley)

Oysa o zamana kadar, İmparatorluk az masrafla ve kolayca yönetilmekteydi ve İngilizlerin kendilerini yönetme tarzını pek etkilemiyordu Sonra masrafları, özellikle askeri olanları aniden arttı Ayrıca düşman halklar üzerinde egemenlik kurulduğu için, İngilizlerin özgürlük ilkeleriyle örtüşmüyordu -Burke de bundan endişeleniyordu-

Gibbon'un Paris Antlaşmasının hemen ardından Roma İmparatorluğunun çöküşünü anlatan eserini kaleme alması bir tesadüf müydü?

Oysa, İngiltere'nin yaşadığı büyük şokun nedeni başkaydı: Amerikan bağımsızlığı İngilizleri İngilizlerin karşısına diken bir iç savaş; çünkü Atlantik'in iki yakasında fikirler farklıydı İngilizler, bunun telafisi yerine geçmek üzere, Iskoçya'nın sadakatini fark ettiler, zaten Warren Hastings, Gordon vd gibi İskoç öncüler imparatorluğun geri kalanında önemli bir askeri rol oynamışlardı Bu şekilde, îngiliz sömürgeleri yerlerini, geçmiş dönemlerin gevşek anlayışına karşı çıkan ve intikamcı bir vatanseverlikle canlı tutulan Britanya İmparatorluğuna bıraktılar: 1784'te India Act (Hindistan Antlaşması), 1791'de Canada Act (Kanada Antlaşması) ve 1880'de İrlanda ile Birleşme Antlaşması, emperyalizmin özelliklerinden birini gösteren bu silkinme ve hükmetme politikasının uygulamadaki yansımaları olmuştur

Bir diğer nokta, Amerika'yı kaybettiği ve endüstriyel bir güç haline geldiği bu sırada, birinci noktayla çelişmekle birlikte onunla birlikte yorumlanan, yeni Büyük Britanya'nın dünyanın geri kalan kısmıyla olan ekonomik ilişkilerindeki vizyonunu dönüştürmekti Cirosunu yükseltmeye yaramış olan merkantilist bir denizaşırı ticaret tekeli yerine, İngiltere'nin pazara ve hammaddeye ihtiyacı vardı Yeni bir Amerika'ya (ki bu Avustralya olacaktı), yeni bir Hindistan'a (buna aday ise Çin idi) ve Antiller ile Kuzey Amerika'ya köle sağlayacak yeni bir Afrika'ya ihtiyacı vardı

Hemen birkaç yıl sonrasında, Büyük Britanya'nın Pekin'e Mac Cartway başkanlığında ilk büyük elçilik heyetini göndermesi (1797); African Association'mın (Afrika Derneği) kurulması; Dr Mungo Park'a Orta Afrika'yı Nijer ırmağının kaynaklarına kadar keşfe çıkmasını teklif etmesi; Kanada'nın kuzeyinde North West Company'nin (Kuzeybatı Kumpanyası) kurulması; James Cook'un Avustralya'da Botany Bay'e yerleşmesi bir tesadüf değildi Bu patlamanın ardından uzun süreli bir anlaşmazlıklar dönemi başlamıştı: Bu, emperyalizm de denen yeni sömürgeleştirme çağının habercisiydi

Mungo Park örneği basit ve açıktı "Afrika'nın coğrafyasını daha iyi tanıtma başarısını göstermesi, işadamlarının hırslarına, ticaretlerine, endüstrilerine yeni zenginlik kaynakları açması halinde" sponsorlarından günlük 15 şilin olan ücretini alacaktı

Endüstrileşmenin gerekleri, pazarın ihtiyaçları hükmetme iradesiyle başa baş gidiyordu Ama, hükmetme zorunluluğu yavaş yavaş üste çıktı



Sömürgeleştirme ile Yeni Sömürgecilik Arasında

Sömürgecilerin egemenliği ve bunların sonuçları farklı konum tiplerine yol açmıştır Bunların kimi özellikleri sömürgelik sonrası dönemde bile kısmen yaşamıştır Buna göre, ilk elde şu ayrımlara dikkat çekilebilir:

1 Kapitalizmin gelişiminde serbest rekabet aşamasındaki eski tip sömürgeleştirme ya da yayılmacı tipteki sömürgeleştirme 1830'da fethedilmiş olan Cezayir bunun en son örneklerindendir;

2 Fas gibi, Fransa'nın özellikle 1871'den sonra yaptığı fetihlerinin çoğunun dahil olduğu, başka nedenlere olduğu 1 kadar, endüstri devrimine ve mali kapitalizme bağlı yeni tip sömürgeleştirme İngiltere'nin ve Almanya'nın Doğu ve Güney Afrika'daki yayılmacı politikaları da buna örnektir;

3 Sömürgeci olmayan emperyalizm: Mısır'ın 1881'deki durumunun tanıklık ettiği üzere, örneğin Osmanlı imparatorluğunda geçici bir süre Bu tip daha saf bir biçimde gelişir -yani, egemen olunan bölgeye yerleşimciler yerleştirilmez- Latin Amerika'da Londra yerini Birleşik Devletler'e bırakmadan önce Arjantin'de de, Peru'da da hâkimdi Bu bayraksız emperyalizm XX yüzyılın ikinci yarısındaki bağımsızlık hareketlerine rağmen yaşamını sürdürmüştür

Kısacası, emperyalizmin ve sömürgeleştirmenin çeşitli biçimleri üst üste ve iç içe görülmektedir

Aynı durum halkların sömürgelikten çıkma ve bağımsızlıklarını kazanarak özgürleşmelerinde de söz konusudur Bu halkların çoğu 1945 ile 1965 yılları arasında boyunduruktan kurtuldu Ancak, sözcüğün dar anlamıyla, sömürgeleştirme hareketleri Fransızların Vietnam'da ya da Cezayir'de, İngilizlerin ya da Hollandalıların Hindistan'da ya da Endonezya'da yenilgiye uğramalarıyla son bulmuş olsa da, Batı hâkimiyeti şu ya da bu biçimde yaşamaya devam etmiştir Bu olgu kimi bölgelerde yeni sömürgecilik olarak, başka bölgelerdeyse yerleşimcisi olmayan emperyalizm olarak adlandırılıyor

Gerçekte, bu olgu Avrupalılar henüz denizaşırı topraklarını yitirmeden önce vardı Örneğin Amerika Birleşik Devletleri 1915'te Haiti'ye yaptığı gibi, "gerek görüldüğünde" oraya buraya deniz kuvveti göndererek özellikle Latin Amerika'da bayraksız sömürgeler kurmayı başarmıştı Aynı politikayı, kısmen de olsa, Fransa 1965'ten sonra Kara Afrika'da izlemiştir "Sömürgecilikten kurtuluş" olgusu çoğu yerde bir hükümranlık değişiminden öteye gitmemiştir Siyasal bir erkin yerine bir başkasının gelmesine rağmen, her türden ekonomik bağ, eski bağımlılığı yeni biçimlerde, metropollerle yerel yeni "burjuvazinin" ortak yararına gelişerek sürmüştür Diğer yandan, bu kopmanın yol açtığı insan akışı artmış ve eski ilişkiler dönüşseler de gelişmişlerdir: Cezayir'deki Fransız iş ortaklarına karşılık Fransa'da Cezayirli göçmen işçiler Aynı akımları İngiltere ile Karayipler ve Hindistan arasında, Almanya ile Türkiye arasında, vb görüyoruz

Buna koşut olarak, altmışlı yıllardan itibaren, ekonominin globalleşmesinde kaydedilen gelişmeler ekonomilerin, duvardaki tuğlalar gibi, öylesine örtüşmelerine ve entegrasyonlarına neden olmuştur ki, eski sömürge ülkelerin bır bölümü günümüzde eski hallerini aratacak bir bağımlılık ya da yoksulluk konumuna düşmüşlerdir

Öte yandan, eski sömürgeci güçler de günümüzde, eskiden egemenliklerini meşrulaştırmak için kullandıkları liberalizm dogmasının kendilerine karşı döndüğünü keşfetmektedirler Avantaj Japonya gibi ya da eski sömürgelerden Tayvan, Singapur ya da Kore gibi yeni finans ya da endüstri güçlerinden yana geçmiştir

Yine de, sömürgeleştirmeye bağlı süreçlerin irdelenmesini aslında ekonomik ve teknik egemenliğin mirası olan bu yeni olgularla sonlandıramayız

Geri tepme olguları petrolün dünya ekonomisinde büyüyen rolüne, uygarlıklar arası ilişkilere, gelişen ırkçılığa bağlı başka biçimlere de bürünebilmiştir



Marc Ferro
Fetihlerden Bağımsızlık
Hareketlerine Sömürgecilik
Tarihi 13Yüzyıl-20Yüzyıl