Modern Sanatta Bir Muamma | Primitivizm

Modern Sanatta Bir Muamma
Primitivizm




Mask
Kwakiutl - British Columbia
Museum für Völkerkunde, Berlin






İlk olarak Nouveau Larousse Illustré'de (1897-1904) karşımıza çıkan "Primitive" (ilkel) sözcüğü, burada güzel sanatlarda ilkellerin taklit edildiğini belirtmek üzere kullanılır; buna ilaveten 14 yüzyıl öncesi İtalyan ve Flaman Sanatı da primitif olarak değerlendirilir Demek ki "ilkel", "henüz yetkinliğe ulaşmamış" anlamında kullanılmaktadır önceleri Peki sonra ne olur? Colin Rhodes'un, Primitivism and Modern Art adlı kitabında terim, coğrafi olarak Orta ve Güney Afrika, Amerika ve Okyanusya'yı tanımlar ancak bu kadar değil; Avrupa'nın primitif tanımı içine köylü nüfusu, çocuklar ve akıl hastalıklarını da dahil ettiğini belirtir Rhodes Pek sağlam bir şey olarak görülmemektedir anlaşılan "primitivizm"


Tanrıça Kawe (Figür) – Nukuoro - Caroline Adaları
Auckland Enstitüsü ve Müzesi, Auckland, Yeni Zelanda








O halde bu pek de sağlam olmayan şey neden sanat alanında 1890'larda Sembolizm'den 1940'ların Soyut Dışavurumculuğu'na dek kesintisiz olarak sürmüş ve 1960 sonrasında da moderne karşı çıkış anlamında kullanılmıştır? Herbert Read'in "Modern Sculpture"da belirttiği gibi salt egzotik bir üslup olarak mı görülmelidir modern sanatta primitivizmin kullanılmasının nedeni yoksa antropologlara mı kulak verilmelidir? Eş deyişle primitivizmin altında yatan estetik kaygılar mıdır yoksa özellikle de sözlük anlamı açısından bakıldığında emperyalizmi meşru kılmaya mı yaramıştır primitivizm?



Mask
Dan - Ivory Coast / Liberia
Özel Koleksiyon









Primitivizm üzerinde ne zaman düşünülmeye başlanmıştır? Şüphesiz, sanat içerikli bir terim haline geldiğinde Bu görevi ilk olarak Amerikan üstlenir 1938'de Goldwater, bunu başlık olarak "Primitivism in Modern Painting" adlı kitabı için kullanır Primitivizm ve primitif insanlar arasındaki karışıklık genel terimlerle önlenmeye çalışılır Genel eğilim, Batı sanatında primitif aramaların olduğunu ve Avrupa dışı sanatın yaban olduğunu kabul etmektir



Müzikal enstrüman (Figür) - Pere Zaire
Antwerp Etnografya Müzesi








Bize yön veren, antropologların, bu insanların primitif mi (ilkel) yoksa yaban mı olduğu sorusunu tartışmaları olmuştur bir anlamda B Malinowsky, ilkel-uygar ayrımı yaparak ilkellerin maddi ve manevi alanda ürettikleri her şeyi biyolojik ihtiyaçlarına indirger Ona göre, ilkellerin zihinsel ihtiyaçları yoktur ve dinlerinin, toplumsal yapılarının altında da onların bu birincil ihtiyaçları denebilecek olan biyolojik gereksinimleri yatar

Levi-Strauss buna karşı çıkar ve yarasa türlerini adlandırabilen bir kabile örneğini vererek bunun salt birincil ihtiyaçlar için öğrenilemeyeceğini öne sürer



Huon Peninsula (Figür)
Papua Yeni Gine
Serge Brignoni Koleksiyonu, Bern








Malinowski gibi Levi Bruhl de meseleye fonksiyonel anlamda yaklaşır ve ilkellerin zihinlerinin pre-lojik olduğunu, onların Aristoteles mantığının özdeşlik ilkesine uymadıklarını söyler Ne demektir bu? "İlkel" bir insan kendini, mensubu olduğu klanla özdeşleştirerek "sen kimsin?" sorusuna "ben bir kırmızı papağanım" yanıtını vermektedir Malinowski'nin dilinden konuşacak olursak Aristoteles'in A=A'sına, özdeşlik ilkesine uymamaktadır bu durum Ancak Malinowski ve diğer fonksiyonal antropologların atladıkları bir şey vardır ki bunu Levi Strauss ortaya koyar Strauss, fonksiyonal antropologların özdeşlik ilkesi diye direttikleri konuya metafor kullanımını örnek vererek karşı çıkar Tıpkı bizim rakıyı aslan sütü olarak tanımlamamız ya da futbolculara aslanlar benzetmesi yapmamız gibi onlar da metafora başvurmaktadır



Kifwebe Maskı - Songye Zaire
Özel Koleksiyon








Peki Strauss'un bu görüşü fonksiyonalistleri tatmin etmiş midir? Kuşkusuz, hayır Kazanan taraf fonksiyonalist antropoloji tarafı olur; çünkü fonksiyonalistlerin tavrı pekala emperyalizmi meşru kılmaktadır

Bu yaban ya da ilkel nitelendirmeleri bugüne dek tartışmalı bir biçimde gelmiştir gelmesine fakat bu gibi ayrımlar 19 yüzyıl sonu 20 yüzyıl başındaki sanatçılar için pek bir şey ifade etmemiştir Onlar Batı sanatında yüzyıllardır süren geleneği yıkmak adına yararlanmışlardır bu "ilkel" ya da "yaban" insanın ortaya koyduklarından Sanat eseri diyemeyeceğim çünkü bu örnekler sanat eseri değil; ya klanın sembolü, ya ata kültüyle ilişkili bir totem, ya fetiş ya da büyü amaçlı törenlerde giyilen başlıklar, takılan maskeler, vs

Emzikli Şişe - MochePeru
Moma, New York




Gelelim bu örneklerin nasıl sanatçıların ellerine geçtiğine… Sistematik gözlem ve koleksiyonlar 19 yüzyılda antropoloji merkezlerinin kurulmasına zemin hazırlar 1841'de Kopenhag'ta, 1864'te Leiden'de, 1866'da Cambridge'de, 1873'te Berlin'de, 1875'de Dresden'de antropoloji müzeleri kurulur Paris'te 1870'ler boyunca sergiler açılır ve 1882'de Palais du Trocedoro'da bir etnografya müzesi açılır 1889'da Paris Exposition Universelle'e primitifler, günlük yaşamlarını, kostümlerini göstermeye çağrılırlar (Ötekine dikiz!)



Paul Gauguin, Otoportre (1889) Çömlek
Kopenhag Dekoratif Sanatlar Müzesi


Paul Gauguin, “modernist primitivizmin primitifi” olarak anılır Ondan önceki sanatçılar da büyük olasılıkla yaban toplulukların sanatlarından haberdardır fakat Gauguin, Batı dünyasının dünyayı tanımlama biçimlerine karşı bir alternatif geliştirmede en etkili ve belki de ilk isim olmuştur


Bu arada 1859'da Darwin'in "Türlerin Kökeni" adlı kitabı yayınlanır Bundan yola çıkarak İngiltere'de Herbert Spencer ve Almanya'da Ernst Haeckel sosyal evrimi ele alır Haeckel, yaban entelektüelliğini ilkel bulur Ona göre, onların başarıları Avrupalılarınkinden uzak ve daha ziyade doğaya yakındır 17 yüzyıl düşünürü Thomas Hobbes ise barbar tabir edilen toplulukların Avrupa toplumu için temel kaynaklardan birini ve belki de en önemlisini oluşturduğunu belirtmiştir


Kürek (Ayrıntı) - Marquesas Adaları
The British Museum, Londra






19 yüzyılın ikinci yarısında sanatta yeni arayışlara gidildiği görülür Akademik gelenekleri yıkmak isteyen sanatçı, bu dönemde halk sanatı, kırsal kesimin sanatı, Japon baskıları, ortaçağ vitrayları gibi, bu akademik geleneğin dışında kalanlara yönelir Farklı olanı aramanın başını da Van Gogh ve Gauguin çeker Onları André Derain izler



Paul Gauguin, Deniz Kabuklu İdol (1893) Wood
Museé d’Orsay, Paris





19 yüzyılın ikinci yarısında “primitif” nosyonu sadece biyologlar tarafından değil aynı zamanda sosyal bilimciler, dilbilimciler tarafından da ele alınmaktaydı Avrupa’nın diğer ülkelrinde olduğu gibi Fransa’da da, tüm bu disiplinler “primitif” olan üzerinde düşünmeye başladı Kimi bunu çocuklukla ilişkilendirdi kimi tarih öncesi dönemlerle; kimiyse –bizim de konumuz olan- yaban topluluklarla Gauguin’in tavrı da bu entelektüel iklimde şekillendi ve onun yarattığı dönüşüm dalgası, onu izleyen sanatçıları da etkiledi
20 yy'ın ilk on yılında primitif sanatın içeriği ve anlamında bir daralma olur Matisse, Derain, Vlaminck ve Picasso tarafından Afrika, Okyanusya mask ve figürlerinin 1906-7'lerde keşfedilip kullanımıyla terim, kabilesel objeleri tanımlar hale gelir Paris'te zenci sanatı terimi primitif sanat ile birlikte kullanılmaya başlanır Ancak sanatçılar her zaman kabile sanatının sınırlarını çizemez; Aztek, İnka, Olmekleri de primitif olarak adlandırır Tanımın fazla ileri olamayan şeyi/ insanı tanımlaması, negatif bir söylem oluşu, Primitivizm'den yararlanan sanatçının, kendisinin Primitif oluşuna karşı çıkışını da beraberinde getirir Yararlandığı sanat primitiftir; o sanatı yapan da ona göre anonimdir-ki aslında Afrika'daki Roselli Usta "Batılı sanatçıya" taş çıkarması anlamında verilebilecek en iyi örneklerden biridir- ve primitiftir ancak aynı biçim dilini kullanan kendisi asla değildir

Figür - Paskalya Adaları
The British Museum, Londra





Primitivizm, modern sanatın şekillenmesinde önemli bir paya sahipti Onu kuramsal açıdan hiçe sayanlar ve salt biçimsel açıdan kullananlar olduğu gibi bu konu üzerinde düşünen ve kalem oynatan sanatçılar da bulunmaktaydı Auguste Mocke (1887-1914), "Masklar" başlıklı yazısında sanatın en sonunda etnolojik olanla birlikte eğlenceli bir arka plana sahip olduğunu belirtmişti


Paul Gauguin, Çarmıhta İsa’lı Ahşap Silindir (1891-92)
Özel Koleksiyon





Gauguin, Tahitililerle ilgilenmekle birlikte Maori mitolojisini Hıristiyanlık ve Budizm sembolleriyle eklemleyerek kullanmaktaydı Böylesi bir eklektisizm, erken dönem çalışmalarında daha belirginken daha sonra Polinezyalıların dini motiflerinden de yararlanmaya başlar Onun teozofik okumalarında yaptığı, büyük dünya dinlerinin kaybolmuş işaretlerinden yola çıkarak dinler arası paralelliği aramak Örneğin; Maori dinindeki yaradılış efsanelerini ya da kadın-erkek ilişkileri gibi öğeleri diğer dini sistemlerle karşılaştırarak kültürel bağlantıları ortaya koymayı amaçlıyor


Emil Nolde (1867-1956), "Primitif Sanat Üzerine" başlıklı yazısında (1912) artık Raffaello'nun ya da Yunan heykelinin onlar için önemli olmadığını, onlardan önceki sanatçıların papaların ya da sarayların hizmetinde çalışan bir köle olduklarını söylüyordu Aynı zamanda Hint, Çin, Jawanese sanatının neden etnoloji adı altında incelendiğini ve primitif formların ifadesinin çekiciliğini de sorgulamaktaydı

Shevcenko (1888-1978), "Neo- Primitivism" inde ilkel sanatın her şeyini ve antik doğunun sihirli masallarını temel aldıklarını söylemekteydi İkonu ve ilkel sanatı başlangıç noktası olarak alıp gözleme ve buna katılan yoruma önem verdiklerini, ilkellerin de bunu yaptığını belirtiyordu



Figür - Paskalya Adaları
The British Museum, Londra







Sanatçı dışı kuramcılardan biri de WWorringer'di O Gombrich ya da HRead gibi tanıma ilişkin kavram karmaşasına girmeksizin "Soyutlama ve Özdeşleyim" (1908) adlı doktora tezinde bu konuya bir yorum getirmekteydi Worringer, formların oluşumunda insanın iki büyük dürtüyle hareket ettiğini ileri sürdü: "Soyutlama ve Özdeşleyim" Özdeşleyim, genel kavrayıcı bir etkinlikken; soyutlama içtepisi her sanatın başlangıcında bulunuyor ve yerini giderek özdeşleyime bırakıyordu Soyutlama içtepisi, sanatçının dış dünya karşısındaki huzursuzluğuyla paraleldi



Paul Gauguin - Çarmıhta İsa’lı Ahşap Silindir (1891-92)
Özel Koleksiyon





Çarmıhta İsa’lı Ahşap Silindir, Okyanusya sanatından, geleneksel Batı sanatından ve modern Fransız resminden etkiler taşımakta Silindir, yaban insan tarafından dini bir sembol olarak kabul ediliyor Silindirin bir yüzünün üst kısmındaki tasarım, geç dönem Marquesan savaş tokmaklarından yola çıkıyor Aynı yüzün hemen altında ise Batı ikonografisinden alışık olduğumuz “Çarmıhta İsa” karşımıza çıkıyor Bu dönemde yaban toplulukların yaşamını, sanatını yerinde inceleyen Gauguin, henüz Batı sanatı ikonografisinden vazgeçebilmiş değil
Soyutlama içtepisiyle hareket eden modern dönem sanatçısının yaptığı, usun ilkel işleyişine dönmekti İlkel insan, imgeler dünyasından değişken, güvenilmez algısal imgeler alıp bunları kavramsal imgelere dönüştürerek onlardan sanatsal formlar yaratmaktaydı Bir başka deyişle ilkel insan dinsel, töresel, büyüsel, vs olgulardan yola çıkıp soyuttan somut oluştururken, ilkel insanın sanatından yararlanan modern sanatçı, onu soyutlamaya varmak için kullanıyordu çoğu zaman


Tokmak (Ayrıntı)
Marquesas Adaları
Bernice Pauahi Bishop Museum, Honolulu







İlkel sanatçı, kimlikten ve sanatçı bireyselliğinden yoksundu Batı sanat tarihi historiografyasına göre İlkel sanata atfedilen anonimlik ve bunun sonucu olan tarihsel gelişim yoksunluğu, kuşkusuz kendi toplumlarının ötekilerden üstün olduğuna inanan ve uygarlığın tek yönlü evriminde daha yüksek bir düzeyi temsil ettiğine inanan eleştirmenlerin bir ürünüydü PBourdieu'nün dediği gibi, "Sanatçıların ve sanatseverlerin oynadığı oyunlar, sanatı tekellerine alma mücadeleleri hiç de göründükleri kadar masum değildi" Bu oyunların en açık göstergesi de belki modern sanat ve primitivizm ilişkisi olmuştu

Paul Gauguin, Çarmıhta İsa’lı Ahşap Silindir (1891-92)
Özel Koleksiyon








Mask- Bangwa- Cameroon
Özel Koleksiyon






Önceleri Tristan Tzara Koleksiyonu’nda olduğu bilinen mask bize, Henri Matisse’in Jeanette büst serisini hatırlatmakta Afrika etkilerini özellikle Jeanette serisinin son büstü olan Jeanette V’te okumak mümkün (Jeanette:V, 1916, bronz, 584 x 197 x 293 cm Galeri Ontario, Toronto)







Mask - Shira-Punu - Gabon
Ernsy Winizki Koleksiyonu, Zürih





Henri Matisse’in Madame Matisse Portresi’nde (1913, Hermitage Museum, Leningrad) Gabon masklarından yararlandığı su götürmez bir gerçek ve André Salmon bu portreyi eleştirirken farkında olarak ya da olmaksızın buna değinmiş ve yüzü maskeye benzetmişti: “ahşap bir mask, tebeşire bulanmış… kabus bir figür”






Bıçak – Zande - Zaire
Shelly Dinhofer Koleksiyonu, New York






Sanatının geç döneminde, diğer deyişle kes yapıştır çalışmalarında Matisse, yeniden Afrika sanatına yönelir Jazz serisinden olan The Knife Thrower’da, burada görülen Afrika bıçaklarından yararlanır (Bunlar avlanmaya yarayan, fırlatılarak kullanılan bıçaklar)