Türkiyede Kağıdın Tarihçesi-İ

Türkiyede Kağıdın Tarihçesi-I

Türkiye'de kağıt, Şinasi Tekin'n çok yerinde ve haklı olarak belirttiği gibi, biraz değişik durum göstermektedir Bu değişik görünümde, kağıdın bulunuşundan batı dünyasına geçişine uzanan çizgide Türklerin oynadıkları rolle, Anadolu'ya yerleştikten sonra kağıt karşısındaki tutumlarının yeri olduğu düşünülebilir Ersoy, Kağıtçı ve Ünver gibi araştırmacıların çok değerli çalışmalarına rağmen kağıtçılık tarihimizin yeterince incelenmiş olduğu da söylenemez Elimizdeki bilgi ve belgelere bakarak XII Yüzyılda Anadolu'da kağıt üretildiğini ileri sürebileceğimiz gibi, bir yüzyıl sonrası için aynı şeyi söyleyemiyoruz

Öte yandan Osmanlı İmparatorluğunun ilk yılarında İstanbul, Bursa ve Amasya gibi şehirlerde kağıt üretildiğine ilişkin ipuçlarına rastlıyoruz Aynı şekilde XV Yüzyıl ortalarından XVIII yüzyıl ortalarına kadar kağıt ihtiyacının yerli imalatla değil de dışarıdan karşılandığını görüyoruz XVIII Yüzyıldan itibaren yeniden görülen yerli imalat çabalarının Avrupa rekabeti karşısında kalıcı olamadığını gözlemliyoruz

Türklerin çeşitli dillerdeki kağıt kelimesine isim babalığı yapmalarının yanı sıra, bu değerli yazı yüzeyinin "IX asırda İslam dünyasına ve XII Asırda da Avrupa'ya intikalinde rolleri olduğuna daha önce değinilmişti Oysa, Osmanlıların kağıt üretimi konusunda pek fazla varlık gösteremedikleri, kağıt üreticisi olmaktan çok kağıt ithalatçısı oldukları anlaşılıyor Bunun en temeldeki nedeninin, matbaanın Osmanlı toplumuna geç gelişi değil fakat matbaanın geç gelişinin temelindeki gerçeği de kapsayacak şekilde, tüccar kültüründen, daha açık bir ifade ile kapitalist gelişmelerden uzak kalış olduğu iddia edilebilir

Türklerin Anadolu'ya yerleşmelerinden sonra kağıt ihtiyacının büyük ölçüde ithalat yoluyla karşılandığı anlaşılıyor Osman Ersoy'un belirttiği gibi doğuda yapılmış kağıtların menşeini bilimsel olarak saptamak çok güç bir iş olduğu için bu ithalatın kesinlikle nerelerden yapıldığını söyleyebilmek zordur Ancak İslam ülkelerinde imal edilen kağıtlar IX ve X Yüzyıllarda Avrupa'da kullanıldığı gibi Türklerce de kullanılmıştır Örneğin XIII yüzyılda Anadolu'da kullanılan kağıtların bir kısma Hindistan'dan ve orta Asya şehirlerinden getirtiliyordu Ancak XIV yüzyılın sonlarına doğru, Akdeniz'e kıyısı olan ülkelerden Türkiye'ye ve öteki yakın doğu ülkelerine kağıt gelmeye başlamıştır XV Yüzyılda, yani Avrupa'da kağıt üretiminin hız kazandığı dönemde Türkiye'ye Avrupa ülkelerinden o kadar çok kağıt gelmiştir ki, bu kağıtlar daha sonraki yüzyıllarda bile kullanılmışlardır

Türkiye'ye Avrupa'dan çok miktarda kağıt gelmeye başladıktan sonra da doğu kökenli kağıtların ithalatı devam etmiştir Doğu kağıtları genellikle filigranlı olmadığı için, Batı kökenli kağıtlardan kolaylıkla ayırt edilebilmekte, ancak bunların hangi kentten yada ülkeden geldiği bilimsel kesinlikle saptanamamaktadır

Gerek Doğu, gerekse batıda imal edilen kağıtlar XVIII- XIX yüzyıllara kadar işlenmemiş olarak ithal edilmiş ve İstanbul'da ve İmparatorluğun diğer kültür merkezlerinde işlenmiştir Doğudan gelen ve daha pahalı olan kağıtlar buralarda işlendikten sonra daha sonra daha çok hat yazımında ve sanat eserlerinin yapımında kullanılmıştır Devlet işlerinde ve diğer alanlarda, daha ucuz ve bol olduğu için, Batı kökenli kağıtların kullanılması adet olmuş ve buna titizlikle uyulmuştur Dolayısıyla böyle ithalata dayalı bir ortamda kağıt üretimi gelişmemiş, buna karşılık kağıt işleme zanaatı oldukça gelişmiştir

XVI yüzyılın hemen başlarında Osmanlı sarayında Hindi, Semarkandi kağıtların yanı sıra filigranlı batı kağıtları da kullanılıyordu XVI Yüzyılın sonlarına doğru menakıbı hünerveran adlı eser yazan Mustafa Ali, doğu kökenli kağıtlara ilişkin olarak şunları yazmaktadır

" ve kağıt cinsinde dahi zinhar Haşebi’ye ve Dımişkiye itibar etmeyeler ve kağıdın Semarkandi'sinden aşağı tenezzül etmeyeler Ve kağıt kısmının en alçağı Dımışki'dir ki herkese malumdur İkinci Devlet Abadi'dir ki herkese mefhumdur Üçüncü Hatayidir Dördüncü Adilşahi'dir Beşinci Hariri Semarkandi'dir Yedinci Hindi'dir Sekizinci Nizamşahi'dir Dokuzuncu Kasım Beği'dir Onuncu Hariri Hindi'dir ki gerçek kıt'adadır On birinci guni Tebrizidir ki şeker renktir İşlemesi Tebrizlilere mahsustur On ikinci muhayyer'dir ki ol dahi şeker renktir"

Buradan Şam, Semerkant, Çin İran ve Hindistan'dan kağıt ithal edildiğini anlıyoruz Batı pazarlarında Charta Damascena adıyla ün salmış Şam kağıtlarının Mustafa Ali tarafından "en kötü kalite " olarak nitelenmesi ilginçtir

Osmanlı İmparatorluğun' da XVI-XVII Yüzyıllarda kullanılanbaşlıca kağıt türleri, sultani, abadi, islambol, ay ve alem damgalı kağıt ve helva kağıdı' dır Bu dönemde kağıt oldukça pahalıdır Anılan yüzyıllarda Ankara'da işçi gündelikleri10-12 akçe iken, bir deste Avrupa'da kağıdı 8 ve bir deste İslambol kağıdı 24 akçeydi Bir işçinin iki günlük çalışması karşılığında bir deste İslambol kağıdı alınabiliyor yada dört deste İslambol kağıdına ödenen para ile bir koyun satın alınabiliyordu
Doğu kökenli kağıtların Avrupa kağıtlarından daha pahalı olduğu biliniyor Kısmen bu nedene bağlı olarak XVI Yüzyıldan itibaren Doğudan daha az kağıt gelmiş, XVIII Yüzyılda ise Doğu kağıtları hemen hemen piyasadan çekilmiştir

Osmanlı İmparatorluğu'na XIV Yüzyılın ikinci yarısından itibaren Batıdan kağıt gelmeğe başlamıştır Avrupa'da büyük ölçekte kağıt üreten imalathaneler önce İtalya' da kurulduğu için, Venedik tacirleri kanalıyla gelen İtalya kökenli kağıtlar Osmanlı piyasasını tutmuştur Nitekim XV yüzyılda kullanılan kağıtların önemli bir bölümü İtalyan imalathanelerinin kağıtları olmuştur Bir sonraki yüzyılda Batıdan Türkiye'ye kağıt ihracatı daha da artmıştır Avrupa kağıt imalathaneleri, Doğuya gönderdikleri kağıtlara, ay-yıldız, alem vb bu yörelere özgü filigranlar koymayı da ihmal etmemişlerdir

XVII yüzyıl ortalarına kadar İtalyan kağıtları Osmanlı piyasalarına egemenken, yüzyılın ikinci yarısından itibaren Fransız kağıtları,, İtalyan kağıtları aleyhine artış göstermeye başlamıştır Bunun başlıca nedeni, Fransız kağıt imalathanelerinin göstermiş olduğu hızlı gelişmedir Gerçekten de Fransa, 1650 dolaylarında İspanya'ya 10,000 top, İngiltere'ye 200,000top, Hollanda, İskandinav ülkeleri ve Rusya 'ya 400,000 toptan fazla kağıt ihraç ediyordu XVIII yüzyılın ikinci yarısında, Fransız rekabeti nedeniyle, Venedik'ten Türkiye'ye yapılan kağıt ihracatının azaldığı görülmektedir XIX Yüzyıl başlarından itibaren ise Venedik ve Fransız kağıtlarının yanı sıra İngiliz ve Felemenk kağıtları da piyasada görülmeye başlamıştır Özellikle İngiliz kağıtlarının Osmanlı piyasalarında iyi kaliteleriyle isim yaptıklarını belirmek gerekir

Gelişen Avrupa kapitalizminin etkilerine açılan ve giderek onun bir açık pazarı haline gelen Osmanlı İmparatorluğunda güçlü bir kağıt sanayinin doğup büyümesini beklemek fazla iyimserlik olurdu Nitekim Osmanlı İmparatorluğunda özellikle XVIII yüzyıldan itibaren kağıt üretimi için ciddi girişimler olmuşsa da bunların hiçbirisi kalıcı olamamış Avrupa kağıt yapımcılarının amansız rekabeti karşısında bir bir yıkılıp gitmiştir

Aşağıda, Türklerin Anadoluya yerleştikleri tarihten itibaren girişmiş oldukları kağıt üretme çabalarının öyküsü, daha önce bu konuları incelemiş olan değerli araştırmacıların verilerine dayanarak, kısaca anlatılacaktır

XII yüzyılda Anadolu'da Kağıthanelerin bulunduğu haçlı seferlerine katılarak esir düşen kimi Fransız ve İtalyanların zanaatı buralarda öğrenip memleketlerine döndükleri Vidalon Ambert ve Ancona Fabriano gibi yerlerde Kağıthane kurdukları ve bu Kağıthanelerden bazılarının günümüzde de varlıklarını sürdürdüğü en azından birer "müze kağıthane" olarak turistik amaçlarla korundukları bilinmektedir Özellikle Mehmet Ali Kağıtçının batı kaynaklarına dayanarak yaptığı tespitlere göre Anadolu'da kurulmuş bu tür ilk Kağıthanelerden biriside Pamukkalede bulunuyordu

Mehmet Ali Kağıtçı

Pamukkale Kağıthanesi

Pamukkale kağıthanesine ilişkin olarak yüzyıllar önce Çürük su vadisinde böyle bir kağıthane bulunduğu yolundaki genel tespit dışında herhangi bilgi yada belgeye sahip değiliz Ancak Anadoluda yeri az çok bilinen ilk kağıthane olması nedeniyle buranın ihya edilmesi bir müze Kağıthane ve kültür merkezi kurularak Türk kağıtçılığı ve turizmi açısından bir cazibe merkezi oluşturulması konusunda Mehmet Ali kağıtçının yıllar süren girişimlerini ilerde özetleyeceğiz

Amasya Kağıthanesi

Osman Ersoy, Amasya'da XV Yüzyılın başında bir kağıt imalathanesinin olabileceğine ilişkin iki eserde bilgiye rastladığını belirtiyor Buna göre Bayezit paşanın Amasya'da kurduğu caminin ocak 1418 tarihli vakfiyesinde "Kağıtçı Muhittin mescidi" ve yine zahiri medinei mezburede manzarai ulya kurbinde kağıthane cuneynesi demekle meşhur bahçenin " kaydına rastlanıyor Bu kayıtlar Ersoy'un çok haklı olarak belirttiği gibi Selçuklular devrinden itibaren önemli bir kültür merkezi olan Amasya'da bir kağıt imalathanesinin bulunduğunu düşündürebileceği gibi buranın kağıt işlenen bir yer olabileceği ihtimalini de akla getirmektedir

İstanbul (Bizans) Kağıthanesi

İstanbulun bugün Kağıthane adı verilen semtinde Bizanslılardan kalma ve daha sonra da belirli aralıklarla kağıt üretimi yapıldığı kabul edilen bir kağıthaneden çeşitli kaynaklarda söz edilmektedir Bu kağıthanenin varlığına ilişkin bilgilerin büyük ölçüde Evliya Çelebiden 1611-1681 kaynaklandığı anlaşılıyor Zira Çelebi seyahatnamesinin birinci cildinde "kefere zamanında burada kağıt imaline mahsus kargir kubbelerde ebni kağıthane varmış Hala su dolaplarının biri Daye hatun camiinin altında numayandır Harap ise de sehl-i imal ile bir baruthane olması mümkündür" Demektedir Mehmet Ali Kağıtçı, II Bayezid döneminden kalma 1509 tarihli bir belgenin bu kağıthanede üretilen kağıt üzerine yazılmış olduğunu Süleymaniye camiinin inşaatı ile ilgili kimi kayıtların bu Kağıthane ürünü kağıtlar üzerine yazılmış bulunduğunu ve tarihçi Ahmet Refik’in Alimler ve Sanatkarlar adlı eserine dayanarak III Selim döneminde kağıthanenin düzenli olarak işletildiğini ileri sürmektedir Bütün bunlara karşın İstanbul'un kağıthane semtinde ileri sürüldüğü gibi uzun yıllar faaliyet göstermiş bir kağıthanenin varlığını ileri sürmek için kesin belgeler ve burada üretilmiş kağıt örnekleri elde mevcut değildir Bu konuyu Osman Ersoy'un haklı görünen değerlendirmesiyle kapatabiliriz

" belki de İstanbul'da Kağıthane semtinin mevcut oluşu yabancı seyyahların pek incelemeden kağıt değirmenlerinin de burada olduğunu sanmalarına sebep olmuştur Yahut hakikaten kağıthanede bir kağıt değirmeni vardı da faaliyetine dair henüz elimize vesikalar geçmemiştir Bu ikinci ihtimal daha zayıf görünmektedir; çünkü, böyle bir fabrika olsaydı ilk basılan eserlerin çoğu üzüm filigranlı Fransız kağıtlarına basılmazdı

Bursa Kağıthanesi

Yine XV Yüzyılda Bursa’da da bir kağıt imalathanesi bulunduğu kimi kaynaklarda belirtilmektedir Bilimsel olarak incelendiğinde bu konuda da kesin bir hükme varmak güçleşmektedir Nitekim konuyu inceleyen ve daha önce çeşitli kaynaklarda sözü edilen belgeleri araştıran ve bu konuda "Bursa’da kağıt fabrikası meselesi" adıyla özgün bir makale yazan Osman Ersoyun değerlendirmelerine katılmak gerekmektedir Buna göre Mehmet Ali Kağıtçının kağıtçılık tarihçesi s 212 de sözünü ettiği ve kamil Dr A Süheyle dayanarak belirttiği Bursa şeriye sicillerindeki 1486 tarihli belge araştırmalara karşın bulunamamıştır Adı geçen belgede Bursa’nın Filiboz deresi vadisinde bir kağıthane olduğuna dair kayıt bulunduğu belirtiliyordu Belge bulunamadığına göre bu konuda kesin bir şey söylemek olanağı ortadan kalmaktadır

Aynı kağıthane için sözü edilen 1519 tarihli ve Ersoy tarafından bulunarak tam metni anılan makalede verilen belge ise bu tarihten önce Bursa’da bir kağıthane bulunduğunu ve burada kağıt işlendiğini kesinlikle ortaya koymaktadır Ancak 1519 tarihli belgede de kağıthanenin maliyeti hakkında yeterli bilgi olmadığı için burasının kağıt imal edilen mi yoksa kağıt işlenen bir yer mi olduğu açıklıkla belli değildir

Yalova (Yalakabad) Kağıthanesi

Osmanlı İmparatorluğunda varlığını kesin olarak belgeleyebildiğimiz ilk kağıt imalathanesi XVIII Yüzyılın ortalarında Yalova da kurulan kağıthanedir İlk Türk matbaasını kurucusu olan İbrahim mütefferikanın Yalova’da bir kağıt imalathanesi kurmak için 1741 tarihinde faaliyete geçtiğini biliyoruz Gerek Mehmet Ali kağıtçının kağıtçılık tarihçesinde gerekse Osman Ersoy’un XVIII ve XIX Yüzyıllar da Türkiye’de kağıt adlı kitabında ye alan belge ve bilgilerden Yalova kağıt imalathanesi hakkında bir hayli bilgiye sahip bulunuyoruz Hatta Nigar Anafartanın Hayat Tarih mecmuasında yayınlanan bir yazısından bu kağıthnede üretilen kağıtlarda stilize bir cami içinde "yalakabad sene 1158 " yazısı bulunan bir filigiranın da yer aldığını öğreniyoruz Bu bilgilerden kağıt imalathanesinin kurulması ve işletilmesi için gerekli uzmanların Lehistandan getirilmiş Bu ustalarla Mütefferika arasında yapılan anlaşmaya göre kağıthanenin aletlerinin bu ustalar tarafından yapılmasının ancak gerekli malzemenin devletçe sağlanmasının kararlaştırılmış olduğunu öğreniyoruz Lehli ustaların ülkelerine döndükleri zaman yerlerine geçebilecek elemanları yetiştirmesi de şart koşulmuştu

Mehmet Ali Kağıtçının aktardığı 1746 tarihli birkaç belgeden kağıthanenin kurulacağı çiftliğin satın alınması kağıthanenin suyunu temin eden derenin başkalarınca israf edilmemesi ve kasaba halkının bu sudan yararlanmaması derenin mecrasının düzenlenmesini ve korunmasını sağlayacak olan gayrimüslimlerin kimi vergilerden muaf tutulmalarına ilişkin hükümler yazılmış olduğunu öğreniyoruz

Türkiyede Kağıdın Tarihçesi-II

18 Nisan 1745 tarihli bir belgeden kağıthaneye ikinci bir dolabın ilave edildiğini 7 Nisan 1754 ve 29 Mart 1746 tarihli iki belgeden padişah I Mahmut’un yeni kurulan kağıt imalathanesinden çok memnun kaldığını, o kadar ki yaptığı kağıdı kendisine sunan İbrahim mütefferikaya 100 adet altın ihsan ettiğini 20 Temmuz 1746 tarihli bir başka belgeden ise kağıthanenin su azlığı yüzünden kapanmak tehlikesi ile karşılaştığını biliyoruz

1749 yılının mayıs ayına kadar Yalova kağıt imalathanesinin faaliyetlerine ilişkin bilgiye sahip değiliz Ancak bu tarihte eserini yazan Hamdi efendiden imalathanenin tam faaliyet halinde olduğunu, her cins kağıdın işlenmekte ve esnafa verilmekte, o kadar ki aslan damgalı kağıtlar revaçta olduğundan Avrupa kağıdından ayrılmaması için o filigranların taklit edildiğini öğreniyoruz

1749 tarihin de Hamdi efendi tarafından yazılmış coğrafyaya ilişkin kitapta Yalova kağıthanesi ve oradaki kağıt imalathanesi hakkın da verilen şu bilgiler aktarmaya değer:

“Ve keyfiyeti san’atı İstanbul’da eskici Yehud taifesinin cem eyledikleri köhne kırpasın kıyyesin sekizer akçeye kağıt emini olan Yazıcı –i sabık Ali efendiye verüp ol dahi mahalline gönderüp vardık ta ol tunç dibekle kırpas döverek vesiki sahi su ile gidüp pak olup bir yoğurt gibi köpük suyun üzerinde suut edip alup hıfzeder Vakti hacette bir ağız vasi bir fıçının içine bir miktar koyup su ile karıştırıldıkta yoğurt ayranı gibi bir cevher olur”

Büyük ve küçük kağıdına göre telden kalbur misalinde Çar köşe kasnağı ol suya gats ettirip yukarı kaldırıldıkta suyu telden aşağı fıçıya akup ol kalıp gibi telden kasnak üzerinde beyaz zar misal kalan şeyi keçe parçaları üzerine vaz edüp suları çekildikte birbiri üzerine aralıkta aba ve keçeler ile yığılmış temam suları kalmadıkta sırıklara sererler lakin buna yazı yazılmaz zira seyrek ve neşşaf (emici)’dir Sonra mahsusi kaynamış paça suyu içinde şap ile terbiyeli suya batırıp tekrar kurutup kavi ve tunç mengenelere sıktırırlar Ondan sonra gönderip satıldıkta kağıtçılar mühreletirler Bu kitabın yazılmış olduğu kağıt dahi Yalakabad kağıthanesinde işlenen kağıtlardandır

1760 senesinden sonra imalathanenin faaliyetini sürdürüp sürdürmediği kesinlikle bilinemiyor Elimizde imalathanenin üretim bilgilerini içeren belgeler bulunmadığı için de Yalova kağıthanesinin ülkenin ihtiyacına ne kadar cevap verdiği saptanamıyor Osman Ersoy Yalova kağıthnesinin 10-15 yıl çalıştıktan sonra kapandığını tahmin ediyor ve bunun nedenleri arasında Avrupa kağıtlarının rekabetini, suyun çevre halkı tarafından kullanılması nedeniyle su yetersizliğini ve teknik elemanların bulunmayışını birer olasılık olarak belirtiyor

Anafarta tarafından bulmuş olduğu filigrana dayanarak kağıt üretmeye başladığı tarih 1745 olarak verilen Yalova kağıt imalathanesinin olası kapanış nedenleri özellikle yabancı kağıtların rekabeti Türk kağıtçılığına yaklaşık 200 yıl musallat olacak ve bu zincir ancak 1930’larda kırılabilecektir

(İstanbul) Kağıthane Kağıt Fabrikası

“kefere zamanında” bir kağıthane bulunduğunu evliya çelebinin aktardığı İstanbul’un Kağıthane semtinde, III selim döneminde (1789-1807) bir kağıt fabrikasının faaliyet gösterdiğine ilişkin kimi belgeler vardır Kağıtçının Ahmet Refik’e dayanarak verdiği bilgiye göre, Rusçuklu Mehmet Emin Behiç tarafından Kağıthane’de bir kağıt fabrikası kurulmuş, ancak ürettiği kağıt, işçi ücretlerini ve diğer masrafları karşılayamadığından 1500 kese açık vererek kapanmak zorunda kalmıştır Ayrıca, Charles White, Abdurrahman Şeref, Franz Babinger’in eserlerinde de III Selim döneminde Kağıthane’de kağıt yapıldığına ilişkin bilgiler yer almaktadır Osman Ersoy da, 29 Eylül 1793 tarihli bir belge ile kağıt imaline yarayacak paçavraların hazırlanmasında kullanılacak eczadan arta kalanların Sadabad’da saklanmasına dair Başmuhasebe’ye yazı yazılmış olmasının burada kağıt imal edildiğinin bir işareti olduğunu belirtiyor

Beykoz Kağıt Fabrikası

XIX yüzyılda yüzyıl da kurulan kağıt fabrikalarının ilki ve hakkında en fazla bilgiye sahip olduğumuz kağıt fabrikası, yüzyılın hemen başında kurulan ve yaklaşık otuz yıl etkin faaliyet gösteren Beykoz Kağıt Fabrikası’dır Bu fabrikanın öyküsünü arşiv belgelerine dayanarak ayrıntılı bir şekilde inceleyen Osman Ersoy’a göre, Beykoz Kağıt Fabrikası 14 Mart 1804’te kurulmuş ve Nisan 1832 tarihine kadar etkin bir şekilde çalışmıştır

Ersoy’un saptamalarına göre, kağıt fabrikasının kurulması ve yerinin seçilmesi işi ciddiyetle ele alınmış, 14 Mart 1804’te Beykoz Hünkar İskelesindeki değirmen ocağı, fabrikanın kuruluş yeri olarak saptanmış, fabrikanın su ihtiyacını karşılamak üzere akbaba köyünde Hanife hanıma ait değirmen ve suyu satın alınmış ve baruthane ustabaşısı Arakil su yollarının yapımı için görevlendirilmiştir Nitekim İnciciyan “içinde bulunduğumuz 1804 senesinde maharetli ermeni ustaları tarafından çuha ve kağıt imalathaneleri kurulmuş bulunuyor “ derken büyük ihtimalle Beykoz fabrikasından söz ediliyordu


1804 yılının sonlarıyla 1805 yılının başlarında fabrika inşaatının büyük kısmının bittiği dört silindirde kağıt imal edilmeye başlandığı ve esnafa ve basmahaneye kağıt verildiğini biliyoruz Fabrikanın kuruluş yerinin Beykoz ve Yalıköy’e yani alış veriş merkezlerine uzakça olması nedeniyle işçilerin yiyeceklerini sağlamada güçlük çekmemeleri için fabrika yakınında bir fırınla bakkal dükkanının kurulması için ferman çıkarıldığını biliyoruz

1805 yılının Ekim ayının sonlarına doğru fabrikanın yapımı hemen hemen tamamlanmıştı Padişah III selim 28 ekim 1805 günü fabrikayı ziyaret etmiş her bölümde ayrı ayrı bilgi almış, fabrikanın kuruluşunda çalışan Karabet Kalfa Asker oğlu Artin kethüda Mustafa ve başamele Mehmet’i hassa-yı hasekileri zümresine ithal ederek ödüllendirmişti

Kabakçı Mustafa ve arkadaşlarının 1807 mayısındaki ayaklanmaları sonunda III selim tahtan indirilmiş yeni yönetim pek çok şeyi yıkmış olmasına rağmen kağıt fabrikasına dokunmamış ve fabrika faaliyetini sürdürmüştür
Beykoz kağıt fabrikasının yönetimi önce iradi cedid hazinesine verilmiş fakat beş gün sonra bu karardan vaz geçilerek fabrikanın yönetimi ile masraflarının görülmesi işi darphane-i amireye bırakılmıştır Zaman zaman fabrika personel maaşları ve masraflarının padişahın özel hazinesinden ödendiği bile olmuştur

Bu fabrikanın kuruluşunda ve ilk dönemlerdeki yönetiminde darphane nazırı Ahmet Şakir efendinin katkısı büyük olmuş daha sonraları devamlı değişen darphane nazırları kağıt fabrikasını yönetme işini kendilerine bağlı kağıt eminlerine bırakmışlardır Fabrikanın personelinden olan kağıt eminleri işlerin tümüyle yürümesinden sorumlu kişiler bugünkü deyişle “fabrika müdürleri” ydi Gerçekten de 1824 yılı başından itibaren “kağıt eminliği” ünvanının değiştirilip “müdür” Unvanının kullanılmaya başlandığını görüyoruz

Beykoz kağıt fabrikasının eminlerinin ilki Behiç Efendidir Bu kişinin kağıthanedeki girişimi başarısızlıkla sonuçlanan Rusçuklu Behiç efendi fabrikanın kuruluş yıllarında başında bulunmuş ve ilk numune kağıtların imal edilmesine nezaret etmiştir Belgelerden onun döneminde basmahaneye ve esnafa kağıt verildiği anlaşılmaktadır

Behiç Efendiden sonra Mehmet Salih, Şemsi, Soğuk çeşmeli Ebubekir , Hacegandan Saib efendiler ve Ahmet ağa sırasıyla fabrikanın yönetimini üstlenmişlerdir Müdür ünvanını ilk taşıyan Ahmet ağadır ve fabrikanın faaliyeti ile ilgili kayıtlar onun döneminde çok düzenli tutulmuştur Bu kayıtlardan Ahmet ağanın 1824 yılı başından 1832 yılı nisanına kadar fabrika müdürlüğünü yürüttüğü anlaşılmaktadır Osman Ersoy’un arşivlerdeki araştırmalarına göre fabrikanın 1832 yılından sonraki durumu karanlıktadır Arşivlerimizdeki tasnif çalışmalarının ilerlemesi ile ilerde daha fazla bilgi sağlanması beklenebilir

Fabrikada çalışanların kimi ihtiyaçlarının giderilmesi için önlemler alınmış olduğuna daha önce değinilmişti Fabrikanın ilk kuruluş yıllarında nitelikli iş gücü yetiştirilmesi için gayretler sarf edildiği seçilen kabiliyetli kişilerin geceli gündüzlü fabrikada “talim ettirildiği” bununla da yetinilmeyerek Yahudi’den dönme Ahmet adında birinin daha iyi kağıtlar üretebilmek amacıyla 1808 yılında Avrupa’ya gönderildiğini biliyoruz Adı geçen Ahmet Avrupa’dan döndükten sonra iyi kağıtlar yapmakla kalmamış fabrikanın bazı aletlerini de imal etmiştir Geçimsizliği nedeniyle daha sonra fabrikadan ayrıldığı anlaşılan Ahmet’e 1819 yılında müracaatı üzerine 15 kuruş aylık bağlanmıştır

Aylık hasılat ve masraf cetvellerine göre Beykoz kağıt fabrikasında yaklaşık yedi yıllık bir zaman boyutunda en az 5, en çok 41 kişi çalışmıştır Ortalama olarak çalışan personel sayısı 28’dir Çalışanlara ödenen aylık 15 ile 100 kuruş arasında değişmekte ve bir kişi için ortalama ödenen para ayda 45 kuruştan aşağı düşmemektedir Zeytin yağının okkasının 50 para ile 2 kuruş arasında değiştiği kurbanlık koyunun 5 kuruşa satın alındığı günlerde personele fena para ödenmemiş olduğu hükmüne varılabilir Fabrikanın işçilerine arka çıktığı en azından gelecekteki üretimi düşündüğü, onarımla geçen nisan 1817 ile ağustos 1820 tarihleri arasında görevi önemli olan işçi ve personelin yarım aylıkla istihdam edilmesinden de anlaşılmaktadır

Beykoz kağıt fabrikasında çeşitli kağıtlar üretilmiş ve değişik fiyatlardan satılmıştır Fabrika sadece İstanbul esnafının ve basmahanenin değil ordunun ihtiyacına da cevap vermeye çalışmıştır Çok sağlıklı bir karşılaştırma yapılmasa da fabrikanın ürettiği kağıtların fiyat ve kalite yönünden piyasadaki ithal kağıtlarla baş edemediği anlaşılmaktadır Yerli imalatın sürümü iyi olmakla birlikte tüccar tarafından dışardan ithal edilen yabancı kağıtlar rekabet etmesi zordu Kaldı ki üretilen miktarlar sınırlı kaldığından devlet bile kendi ihtiyaçları için dışarıdan kağıt ithalini sürdürüyor, esnaf da yerli kağıda çok fazla itibar etmiyordu Bu durumdan yakınan fabrika emini Ebubekir efendinin sözlerini aktarmak daha sonra benzer yakınma ve değerlendirmelerle sıkça karşılaşacağımız için yararlıdır

“İmal ve idaresine memur olduğum miri kağıt karhanesinde imal olunan kağıdın füruhtu beherhal kağıtçı esnafına tevzi ile füruht etmeleri lazimeden olduğuna mebni eslafım kulları müddeti idarelerinde esnaf-ı mezkure kağıt tevzilerinde satılmamasını mucip hareket ile almaktan imtina ve aldıkları kağıdın bahası beş keseden ibaret olup iki senede cevr-i eza ile tediye etmeleriyle bu defa bendeleri dahi esnaf-ı merkumeye teklif eylediğimde yedlerinde efrenç kağıdının kesretinden bahisle guna gun azad ve izzet iderek imtina suretinde olduklarından ”

Yukarıdaki satırlarda, esnafın ilgisizliğini yerli malın küçümsenişini ve satış koşullarının zorluğunu görmek mümkündür Buna birde yerli üretimin yeterince artırılamayışı ve amansız bir yabancı rekabeti eklenirse yerli kağıt üretiminin ezeli sıkıntısı gözler önüne serilmiş olur

Nitekim Beykoz kağıt fabrikası1832 de kapanmamış ama etkinliği giderek azalmıştır Bir İngiliz gözlemci 1844 yılında kağıt fabrikasının varlığını sürdürdüğünü belirtmekle brlikte öteki fabrikalar gibi bununda teşvik görmediğini ve dışarıdan ithalat yapmanın daha ekonomik sayıldığını söylemektedir Bir Osmanlı gözlemci Abdurahman şeref ise ticaret ve sanayinin değerini takdir edemeyişimizden yakınmakta ve kağıt fabrikasının faaliyetini durdurmasını eleştirmektedir
“Beykoz hünkar iskelesi civarındaki ebniye-i meşhurede her ne kadar kaba saba ise de mülkümüzün eseri olarak kağıt imaline teşebbüs ve gayret bir müddet devam olunmuş ise de ticaret ve sanaiyatın kadr-ü kıymetini takdirde ve bu misillu şeylerin husulunü mücerret hükümeti seniyyeden beklemekte olan hata ve taksir tesiriyle o güzel asar-ı nafia düçar-ı tatil olduğu misillü”

Konuyu ayrıntılarıyla ve birinci el kaynaklara dayanarak araştırmış olan Osman Ersoy Beykoz kağıt fabrikasının gelişememesinin en büyük nedenini insan gücüne ihtiyaç gösteren bu gibi tesislerin makine gücüne dayanan bir başka ifade ile kağıt üretimine sanayi devriminin getirdiği ivme karşısındaki başarısızlıkla açıklamaktadır

***

Türkiyede Kağıdın Tarihçesi-III
İzmir Kağıt Fabrikası

XIX yüzyılda Türkiye’de ikinci kağıt fabrikasının İzmir’de kurulduğunu ve 1846 yılı sonlarına doğru kağıt üretimine başladığını görüyoruz Konuyu incelemiş olan Osman Ersoy fabrikanın temel harfiatının 1844 yazında yapılmış olduğunu tahmin etmekte fabrika ile ilgili belgelerin zaman aralıkları taşıdığı için faaliyetinin yıl yıl incelenemediği kaydetmektedir Bu fabrikaya ait bilgilerimize göre amaç ucuz kağıt üretilmesiydi ve fabrika 15 yıl için gümrük resminden muaf tutulmuştu Ancak bu önlemin bile çalışmadığı İstanbul ve başka vilayetlere gönderilen kağıtlardan İzmir gümrükçüsünün resim almayı sürdürdüğü anlaşılıyor

Fabrika Bryan –Donkin tipi modern bir kağıt makinesine sahipti ve burada yapılan kağıtların kalitesi iyiydi Bu fabrikada üretilen kağıtların hiç değilse bir kısmı “eser-i cedid” kağıdı olarak bilinmektedir Fabrikanın bir süre devletin kağıt ihtiyacının bir kısmını karşıladığını ancak devletin bile satın aldığı kağıdın parasını fabrikaya iki yıl geç ödediği düşünülürse başarısızlığın nedeni anlaşılır Tarihçi Abdurahman şeref bu durumu şöyle dile getirmektedir “Avrupa mamülatı kırtasiyenin rekabetiyle beraber sermayesinin veresiye kalması sebebi tatil olmuştur zannederim” Ersoy fabrikanın mülkiyet biçimi hakkında bir şey söylemiyor Kağıtçı ise fabrikanın Düzoğlu Cüce Karabet ile Hoca Mihran tarafından kurulduğunu ve “özel teşebbüse” ait olduğunu belirtiyor

Fabrikanın kapanış tarihi konusun da da kesin olarak bir şey söylemek mümkün değildir Ersoy “1847-1851 arasındaki imalat hakkında bilgilerimiz eksiktir” ve “1851’in son ayları ile 1852’nin ilk iki ayında İzmir fabrikasından 72615 kuruşluk kağıt satın alındı” dediğine göre fabrikanın 1852 yılının hiç değilse ilk aylarında faaliyette oluğunu düşünmek olasıdır Kağıtçının “ Ne yazık ki, Halkapınar Kağıt Fabrikası, 1843’te İzmit’te kurulması mukarrer kağıt fabrikası kuruluşunu daha teşebbüs devresinde akim bıraktırmayı başarmış olanların sabotajlarına ancak 6 ay dayanabilmiş idi” şeklinde görüşüne ise katılmak mümkün görünmemektedir

Bu fabrikanın akıbeti hakkında Ömer Celal Sarç da şu değerlendirmeyi yapmaktadır:

“Kucak dolusu paraya mal olan bu fabrikaların mühim bir kısmı, mesela İzmir kağıt, hazinenin vaziyeti artık mütemadi açıklarını karşılamaya imkan vermediği için, bir müddet sonra kapanmıştır Bu suretle bilgisizlik, idaresizlik ve suiistimaller yüzünden ve kısmen de kapitülasyonların milli fabrikaların himayesine imkan vermemesi dolayısıyla büyük ümitlerle başlamış olan bu sanayileşme hareketi iflas etmiştir”

Hamidiye Kağıt Fabrikası

XIX yüzyıl sonlarında kurulan ve hakkında en fazla bilgi , belge ve hatta fotoğraflara sahip olduğumuz kağıt fabrikası Hamidiye Kağıt Fabrikasıdır Söz konusu fabrika II Abdülhamit tarafından Serkarin Osman beye verilen 14 Eylül 1886 tarihli bir imtiyazname uyarınca kurulmuştur Buna göre “Hamidiye Kağıt Fabrikası” adıyla bir kağıt fabrikası kurma yetkisi ve imtiyaz 50 yıl süreyle Osman Bey’e veriliyordu Osman Bey fabrikayı dört yıl içinde kurmayı kabul ediyordu ve fabrika için seçilecek yer devletin ise parasız, değilse devletçe satın alınacak ve imtiyaz sahibine verilecekti İmtiyaz tarihinden itibaren 50 yıl süreyle kağıt fabrikası kurmak için başka hiç kimseye izin verilmeyecekti Bununla birlikte bu fabrikanın imalatı ihtiyacı karşılayamaz ve başkaları daha uygun teklifler getirirse devlet yeni bir karar verme yetkisini elinde bulunduracaktı Üstelik fabrika için gerekli yerli ve yabancı alet ve edevat ile üretilecek kağıtların ihracatından gümrük resmi alınmayacaktı Ayrıca, imtiyaz sahibinin fabrika için bir şirket kurma yetkisi vardı

Osman Bey bu imtiyaz uyarınca bir anonim şirket kurdu Şirketin sekiz “fasıl” ve toplam 44 madde olan “Nizamname-i Dahili”si Düstur’un 1 tertibinin 6cildinde yayınlandı Buna göre, şirketin unvanı Hamidiye Kağıt fabrikası olacak ve Osmanlı kanun ve nizamlarına tabi bulunacaktı Şirketin merkezi İstanbul’da olacak ve yabancı ülkelerde dahi şubeleri bulunacaktı Şirketin sermayesi 300000 Osmanlı Lira’sından hisseye bölünmüştü Nizamname’ye göre şirket ayrıca tahvil çıkarmaya da yetkili olacaktı

Nizamname’nin 7 maddesine göre “şirket hisse senedatının tamamı imza ve sermayesinin yüzde onu istihsal olunduktan sonra suret-i kat’iyede teşekkül etmiş” sayılacaktı Nitekim 10 Haziran 1890 tarihli bir belgeden 27300 İngiliz Lirası’nın Osmanlı Bankasının Londra şubesine 3 Haziran 1890 tarihinde yatırıldığı anlaşılmaktadır

Şirketin yönetimi ve faaliyetleri genel kurul tarafından seçilecek 5-11 üyeden oluşan bir yönetim kurulu tarafından yürütülecek ve”Meclis-i İdare Dersaadet’te içtima edecek tir” Aynı maddeye göre şirket nizamnamesinin Osmanlı Devletince kabul edileceği tarihten itibaren iki yıl süreyle idare meclisinde Leonidas Zarifi Efendi, Cevad bey, Edvin Pears, John RThomson ve Thomas Charles Tucker görev yapacaklardı ve bunların görevlerinin umumi heyetçe onaylanması gerekmeyecekti

İdare meclisi üyelerinin en az onar hisse senedine genel kurul üyelerinin ise beş hisseye hisseye sahip olmaları gerekiyordu Hamidiye Kağıt Fabrikası Anonim şirketi Beykoz Kır mevkii ve Hünkar iskelesinde Osman Bey’in oğlu Ali Cevat Beye ait 42 dönüm arazyi satın aldı ve 19 Haziran 1890 tarihinde fabrikanın temeli, atıldı Bu arada, ülke dışından gelecek makine ve aletler de İngiltere’deki Masson Scott firmasına ısmarlandı Firma, temin edeceği dört kağıt makinesi ile diğer araç ve gerecin monte edilmesi işini de üstlendi Ancak şirketin çıkardığı hisse senetlerinin rağbet görmemesi ingiliz firmasına senetlerin ödenememesine yol açtı ve dört makine içinde sigara kağıdı üretecek olandan vazgeçildi ve fabrikanın kurulmasından sonra altı ay süreyle Masson Scott firmasınca işetilmesi kararlaştırıldı Bu yeni düzenlemelerden sonra fabrika kuruldu ve 22 Ocak 1893 tarihinde açıldı Açılış törenine Padişah’ı temsilen Erkan-ı Harp Feriki Şakir Paşa katıldı

Masson Scott firması anlaşma gereğince fabrikayı kurduktan sonra altı ay çalıştırdı ve Hamidiye Kağıt Fabrikası Anonim şirketinden alacağını istedi Şirket borcunu ödeyemeyince mahkemeye gidildi ve mahkeme kağıt fabrikasını Masson Scott firmasına verdi Firma fabrikayı çalıştırmak istediyse de kendi yönetim kurulunun “Masson Scott firmasının kağıt sanayiine makine yaptığı kendi müşterileri ile rekabet etmek anlamına gelecek” böyle bir faaliyetin doğru olmayacağı yolundaki itirazı üzerine fabrikanın faaliyeti sürüncemede bırakıldı Böylelikle fabrika 1912 ılına kadar Kağıtçı’nın deyişi ile “metruk ve muattal” kaldı

Masson Scott firması 1912 yılında fabrikayı satışa çıkardı ve fabrika Hamidiye Kağıt Fabrikası Şirketi tarafından satın alındı Fabrikanın işletmeye açılması için hazırlıklar devam ederken fabrikaya haci z kondu ve imtiyazname gereği muaf tutulduğu kim resim ve rusumların ödenmesi istendi Uzun girişimlerden sonra haciz kaldırıldı İngiltere’den kağıt mühendisleri ve ustalar getirtilerek faaliyete başlandığı sırada Birinci Dünya savaşı başladı ve İngiliz personel ülkelerine döndü

Altı aydan fazla düzenli çalışamamış olan bu fabrikanın ürünleri hakkında da herhangi bir bilgimiz yoktur Bununla birlikte Hamidiye Kağıt Fabrikası’nda üretilen kağıtların bir süre kullanıldığı kesindir Nitekim dönemin önde gelen kültür, sanat ve bilim dergilerinden birisi olan maarifde aşağıdaki yazı bu durumu kanıtladığı gibi “yerli kağıdın” dönemin aydınlarınca ne denli olumlu karşılandığının da güzel bir örneğidir

“Maarif’in Kağıdı”

“Gazetemiz şimdiye kadar Avrupadan celbolunan bir kağıt üzerine tab olunmakta idi Asr-ı cihanbanide sanayi-i mahalliyemizin terakkiyatı-ı delailinden biri olan Hamidiye Kağıt Fabrikası Avrupa fabrikaları masnuatı ile rekabet edebilecek derecede ve belki bir çoğuna faik kağıt çıkardığından böyle sanayii-i dahiliye mahsulü meydanda dururken Avrupa kağıtlarına gazetemizin tabını terviç etmedik ve bu nüshamızdan itibaren eski kağıdı terk ile gazetemizi Hamidiye Kağıt Fabrikası kağıdı üzerine tab ettirmeğe başladık Bu kağıt biraz ince olmakla beraber gerek rengi gerek hamuru eski kağıdımızdan her halde ala olduğunu mütaliin –i kiram tasdik buyuracaklarından ve bu intihabımızı bir eseri terakki görerek risalemiz hakkındaki teveccühlerini tezyit edeceklerinden eminiz”

Fabrikanın akıbeti, şimdiye kadar aktarılanlardan daha da hazin olmuştur 1915 yılında müttefiklerimiz harp malzeme yapılmak üzere kağıt fabrikası makinelerinin kırılmasını ve kendilerine verilmesini talep etmişler ve bu talep yerine getirilmiştir Kağıtçı!nın sözleriyle “Türkiye kağıt piyasasının serbestisini idame maksadıyla yapılan bu tahrip ustalıkla tevil edilerek, Beykoz fabrikasının memlekette hammadde bulamamasından işleyemediği şeklinde yayılmış ve bu şaiya memleketimizin sanayiye müsait olmadığını ispat için kuvvetli bir delil olarak gösterilmiştir”

Buraya kadar özetlenenlerden Türklerin kağıdı Doğudan Batıya taşıma iddiasına sahip olsalar da kağıt üretimi konusunda pek fazla başarılı olamadıkları anlaşılmaktadır Bunun başlıca nedeninin önceleri toplumsal olarak kağıda pek fazla ihtiyaç duymamış oldukları, XVIII yüzyıldan sonra ihtiyaç duymaya başladıklarında ise, atı alıp Üsküdar’ı çoktan geçmiş bulunan Batı kapitalizmi karşısında rekabet şansına sahip olamayışları gerçeği olduğu ileri sürülebilir

Osmanlılar kağıt üretiminde pek başarılı olamamış görünseler de, ithal ettikleri kağıtları işlemekte pek fazla hüner ve beceri göstermişlerdir Her şeyden önce kağıdı çok sevmiş, kağıt kırpıntılarının bile israf olmamasına özen göstermiş, kağıda karşı adeta kutsal bir şeymişçesine davranmışlardır

Osmanlı Türklerinin kağıtla olan ilişkilerinde kağıt işlemenin önemli bir yeri olmuştur Çünkü güzel ve süslü yazı yazmak Osmanlılarda pek rağbette idi ve güzel ve süslü yazı da ancak çok iyi bir şekilde işlenmiş, terbiye edilmiş kağıtlar üzerine yazılabilirdi O kadar ki hattatlar, kağıtlara, yazacakları yazının değerine göre değer verirlerdi Bir neden olmadıkça kullanmak istedikleri bir kağıdın yerine başkasını kullanmazlar, iyi kağıt bulamazlarsa yazı yazmak bile istemezlerdi

Plastik sanatların resim heykel vb dallarıyla ilgilenmeyen Osmanlıların bütün enerjilerini ve dikkatlerini güzel ve süslü yazıya verdikleri söylenebilir Osmanlılarda pek sık kullanılan “Hattın fazileti beyanındadır” özdeyişine rağmen yüz yıllar boyu hattın biçimine ve üzerine hat yazılan kağıtlara yazının içeriğinden daha fazla önem verildiği gözlenmektedir

İyi bir hat için kağıtta bulunması gerekli bazı nitelikler veya özellikler, hattatlarca titizlikle aranmıştır Bunlar arasında:

Ham kağıt kullanılmaması, kalemin kağıda iyice yapışması, mürekkebi yayan Kağıda iltifat edilmemesi kalemin cam üzerinde yazar gibi kayıp gitmemesi, kağıdın yumuşak hamurlu olması, emme hassasının yüksek olması, kalemi tutmaması ve mürekkebi arkasına geçirmemesi;

Mümkün olduğu kadar çok silinebilmesi, silinince leke bırakmaması, renginin atmaması, aharlı, mühreli olması ve mümkünse bu işlemlerin eskiden yapılmış olması;

Kağıdın renginin yazıyı boğacak, donuk ve cansız gösterecek türden olmaması; sayılabilir
Gerçektende günümüzden çok değil yüzyıl önce Beyazıd’daki bir kağıtçı dükkanında “şeker renk Venedik aharlisi” nden “musaflık yeşil” e, Hind Abadisinden”, “yaldızlı İngiliz”e “Felemenk ruganları”ndan ,”Fransız parlağı” na kadar pek çok ad altında yaklaşık yüz çeşit kağıt bulmak olanaklıydı

Türkler hemen her dönemde ithal ettikleri kağıtları aharlamak, mührelemek ve boyamak gibi işlemlerden geçirirlerdi Nitekim çeşitli kaynaklarda rastlanan kağıtçı, kağıthane yada kağıt karhanesi sözcükleri daha çok bu terbiye işleminin yapıldığı yerleri içeren anlamda kullanılmıştır Osmanlı imparatorluğunda yüzlerce aile bu işlerle geçimini sağlarken aharci, mühreci ve boyacılar da kendi içlerinde uzmanlaşmışlardı Yine de bazı ünlü hattatlar, aharleme, boyama, mühreleme işlemlerini kendileri yapmayı tercih etmişlerdir

Aharlemek kağıdın güzel yazı için elverişli bir hale getirilmesi yani yüzeyinin bir takım sıvılarla güçlendirilmesidir Şapta eritilmiş yumurta akı, sulu nişasta, pişmiş pirinç suyu, paça suyu sıvılar aherleme işleminde bolca kullanılırdı Bu sıvılar kağıdın yüzeyine bir kez sürülürse buna”tek aherli” iki kez sürülürse “çift aharli” denirdi Nefeszade İbrahimin ahar tarifi ise oldukça karmaşıktır

“Bir fincan halis nişastaya kırk fincan su koyup içine onluk miktarı balık tutkalı koyup karıştırarak ta içine bir ateşi sokup çıkardıkta ateş sönmeyince tabhola, badehu indirip kağıtlara sürüle

Eğer birkaç gün terk olunup üzeri küflendikten sonra küfü atılıp sürülür ise daha ala olur
Badehu kağıtlar kuruduktan sonra yumurta aharı sürüle

Tariki budur ki miktar-ı kifaye yumurtanın akını bir kaseye vaz ve ceviz miktarı içine şap koyup köpürünce karıştırıla, badehu terk oluna ta köpüğü azalıp suyu çoğaldıkta ol suyu kağıtlara sürüle
Bundan ala ahar olmaz”

Mührelemek ise “mühre” adı verilen genellikle camdan düz bir cisimle kağıt yüzeyinin perdahlanması yani düzleştirilip parlatılmasıdır Çakmak mühre, cam mühre, deniz kulağı mühre ve altın mühreleri gibi çok değişik mühreler vardır
Aharlamak ve mührelemek kağıdın yüzeyini düzlediği dayanıklılığını artırdığı gibi, mürekkebi dağılmamasını kağıda sinek konmasını önlemekten haşarattan korumaya kadar çeşitli yararlarıda vardı “Aharlayınca kağıdın üstünde parlak bir tabaka meydana gelir Bu parlak tabaka yüzünden kağıt mürekkebi emmez, satıha kalır Bu yüzden de yazıları ıslak bir bezle veya yalayarak iz bırakmayacak şekilde silerek yerine yeniden yazmak mümkündür Bu hususiyetinden dolayı resmi dairelerde , Osmanlı Divanında daha ilk dönemlerden buyana aharlı kağıt kullanmak yasak edilmiştir Çünkü aharlanmamış kağıt mürekkebi emer ve bir daha yazıyı silmek, düzeltmek mümkün olmazdı İşte bu suretle resmi evraklar üzerinde oynamaların değiştirmelerin yani sahtekarlıkların önüne geçilmiş oluyordu”

Aharlanmış kağıtların dilimize bırakmış olduğu bir mirası da burada belirtmek yararlı olabilir

“Eskiden öğrenciler yazı öğrenirken yaptıkları her yanlışı dileri ile aharlı kağıt üzerinden mürekkebi yalayarak siler yenisini yazarlardı Ne kadar çok hata yapılırsa o kadar çok yalayıp silmek gerekirdi dilimizde okur yazarlık alameti olarak bugün hala kullanılan “çok mürekkep yalamış “ tabiri aharlı kağıtların bu hususiyetiyle ilgilidir”

Kağıtların boyanması ise başlı başına ayrı bir zanaattı Kağıtlar yalızca boyanmaz ebrulanırdı da Otuzun üzerinde farklı renk elde etme yöntemi bilinir, kağıtlar ya banyo edilerek yada sürülerek boyanırdı Ebru kağıdı yapma yöntemleri ise pek zengindi
Görüldüğü gibi Türkler kağıt üreticisi olmasalar bile kağıdın kullanımı konusunda kendi toplumsal bünyelerine ve kültürlerine uygun bir yol izlemişlerdir, kağıt yüzeylerini işleme ve bunlar üzerine güzel yazı yazmada, belki de başka hiçbir toplumda olmadığı kadar uzmanlaşmışlar, başarı göstermişlerdir

Kaynaklar

1 SEKA Kağıtçılık Dergisi Temmuz 1999, Sayı 62
2 Eczacıbaşı Dergisi Ekim 1977, sayı 4