Bilinen En Eski Türk Şiiri (Vam Vagınung Baş)

İlk Müslüman Türk devleti Karahanlılardır Karahan Hükümdarı Satuk Buğra Han, 10 asrın ilk yarısında Abdülkerim adını alarak İslamiyeti kabul etti ve halkının İslamiyetle şereflenmesini sağladı


Arap ve İran edebiyatlarında kullanılan mesnevi nazım şekliyle, beyitler halinde ve aruz ölçüsüyle, 11 asırda yazılan Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip) ile birlikte Türk edebiyatı büyük bir değişim yaşamış ve sıçrama yapmıştır


Fakat Türklerin Müslüman olmadan önce de gelişmiş bir dilleri ve edebiyatları vardı 830’lu yıllarda Göktürk hakanları Bilge ve Kültigin kardeşler ve Vezir Tonyukuk adına kapı büyüklüğündeki taşlara yontularak oluşturulmuş Göktürk Yazıtları bir dil ve edebiyat şaheseridir


10 asırdan önce yaşayan Türkler, Şaman dinine bağlıydılar ve Gök Tanrıya – o devrin ifadesiyle tang tengri- inanıyorlardı Elimizde 10987 asırlarda yaşayan Türklere ait bazı şiirler mevcuttur Ben bu yazımda bilinen en eski Türk şiirini tahlil etmek istiyorum


Bu şiir Turfan kazıları esnasında bir harabede bulunmuş Şiirin başlığı yok Başlık yerine kırmızı mürekkeple ve Soğd diliyle “vam vagı-nung baş” yazılmış Bu sözü Türkçeye “tan tanrı ilahisi” olarak çevirebiliriz Şiirin gövdesi ise siyah mürekkeple ve tamamen öz Türkçeyle yazılmış Metin aynen şöyledir:


Tang tengri kelti

Tang tengri özi kelti

Tang tengri kelti

Tang tengri özi kelti


Turunglar kamag begler kadaşlar

Tang tengrig ögelim


Körügme kün tengri

Siz bizni küzeding

Körügme ay tengri

Siz bizni kurtgarıng


Tang tengri

Yıdlıg yıparlıg

Yaruklug yaşuklug

Tang tengri

Tang tengri


Tang tengri

Yıdlıg yıparlıg

Yaruklug yaşuklug

Tang tengri

Tang tengri



Şiirin tamamı bu yirmi dizedir Son beşlik öncekinin bir tekrarı olduğuna göre on beş dizelik bir şiir de diyebiliriz Bu şiirde ilk dikkati çeken herhangi bir nazım şekline benzememesi ve hece ölçüsünün kullanılmamasıdır


Bilindiği gibi Türkler İslamiyetin kabulünden önce, günümüzün Âşık Edebiyatının Koşma’larına benzeyen Koşuk’lar söylüyordu Nasıl ki günümüzde Âşık dediğimiz saz şairleri bağlama çalarak şiir okuyorsa, o devirlerde de “ozan, baksı, şaman, kam, oyun” gibi adlarla anılan şairler kopuz çalarak koşuk söylüyordu Koşuklar günümüz koşmaları gibi dörtlükler halindeydi ve hece ölçüsüyle söylenmişti


Yukarıya aldığımız Tan Tanrı İlahisinin sadece iki bendi dörtlüktür Bentlerden biri ikilik, ikisi de beşliktir Dizelerdeki heceleri saydığınızda hece ölçüsüne uyulmadığını görürsünüz


Şiirdeki bu şekilsizliğe karşın muhteşem bir ses örgüsü dikkat çekmektedir Bu ilahi ahenk öğeleriyle ve başka birkaç niteliğiyle Türk Halk şiirinin özelliklerini yansıtmaktadır


5 ve 6 dizeler Halk şiirlerindeki –özellikle Türküler- kavuştaklara benziyor Başka deyişle ilk iki dörtlüğü bir birine bağlıyor


Bu şiir büyük ihtimalle bir mabette koro halinde, başka deyişle tüm cemaat tarafından söylenen dini bir ilahidir İlk dörtlüğü günümüz Türkçesine “Tan tanrı geldi / Tan tanrı kendisi geldi /Tan tanrı geldi / Tan tanrı kendisi geldi” şeklinde çevirebiliriz İkilik ise şöyledir: “Kalkınız, bütün beyler, kardeşler / Tan tanrıyı övelim


5 dizenin başındaki “turunglar” sözcüğü ibadet tarzına göre ibadeti yöneten Şaman tarafından söylenmiş, “davranın, ayağa kalkın” anlamında ilahinin dışında bir uyarı hitabı da olabilir


İkilikten sonraki dörtlükte günümüz Türkçesiyle şöyle söyleniyor: “Gören Güneş tanrı / Siz bizi gözetin / Görünen Ay tanrı /Siz bizi kurtarın”


Daha sonra tekrarlanan beşlik ise : “ Tan tanrı / Güzel kokulu, misk kokulu/ Pırıltılı, ışıltılı / Tan tanrı / Tan tanrı “ anlamına geliyor


Şiirin içeriği gördüğünüz gibi inanılan tanrıya yakarış ve onu övmedir


Ahmet Haşim bir yazısında şiirin sözle musiki arasında bir tür olduğunu, hatta sözden ziyade musikiye yakın olduğunu ifade eder Bu şiir Haşim’in fikrini ispat eden mükemmel bir örnektir


Şiirde ahenk sağlayan kafiye, redif, ölçü, kelime tekrarı gibi öğelerden başka iç ahenk öğesi kabul edilen aliterasyon vardır Yani bazı ünsüzlerin dikkat çekecek kadar veya kulakta müzikal bir etki bırakacak kadar çok kullanılması Bu şiirin ilk dörtlüğünde “t, g-k” sesleriyle aliterasyon yapılıyor Şiirin diğer bentlerinde de şiire bu sesler hâkimdir 11–15 dizelerde bu seslere ek olarak devreye “y” ünsüzü de giriyor


Gelişmiş edebiyatların hepsinde kelime tekrarları ahenk ve anlamı pekiştirme öğesi olarak kullanılır Bu şiirde tekrarlanan sadece sözcükler değil, dizelerdir ve hatta son bent tamamen tekrar edilmektedir Bu şiirin asıl nüshasında 14 ve 15 dizelerin yanında Soğdca 5 rakamı vardır Büyük olasılıkla “Tang tengri” dizeleri beşer defa tekrar edilecek anlamına gelmektedir


Eski Türk kültürüyle ilgili bulunan resim ve minyatürlerden hareketle o devirde yaşayan Türklerin değişik müzik aletleri kullandığı bilinmektedir Bunlardan biri de davuldur Kapalı bir mabette yüzlerce kişinin davul eşliğinde “Tang tengri / Tang tengri” veya “Tang tengri / Kelti” veya “Yıdlıg / Yıparlıg / Yaruklug / Yaşuklug / diye hep bir ağızdan şiir okuduğunu düşünün… Sonra da bu şiirin ne muhteşem bir ilahi olduğuna siz karar verin


Bu şiir günümüzde kutsal gecelerde, camilerde Kur’an-ı Kerim okunurken aralara serpiştirilen ve koro halinde okunan ilahilere ve tekbirlere benziyor Farklı taraf camilerde bir müzik aletinin çalınmayışıdır


Hıristiyanlar kiliselerde ibadet ederken müzik aletlerinden yararlanıyorlar Koro, sözlerini org eşliğinde söylüyor


Eski Türkler dini törenlerde müzikten yararlanıyordu Tan Tanrı ilahisi de kuvvetle muhtemeldir ki davul temposuyla söyleniyordu



[ALINTI]