Sâcoğulları Dönemi (276-317/890-929)Kuruluşu,Siyasî Tarihi,Kültür Ve Medeni

Sacoğulları (276-317/890-929)


1 Menşei, Kuruluşu ve Siyasî Tarihi:

Ebû Ubeydullah Muhammed el-Afşin tarafından Azerbaycan’da kurulan ve Sâciler de denilen Sâcoğulları, özellik ve karakter olarak Tolunoğulları’na benzemektedir

Halifeliğin Abbasilere geçmesinden sonra devlet hizmetinde görülen isimlerden bir tanesi de, Muhammed el-Afşin’in babası Ebu’s-Sâc Divdâd b Yusuf b Divdest ‘dir Uşrusana asıllı olan Ebu’s-Sâc, muhtemelen Halife Me’mun döneminde 207/822′de Uşrusana’nın fethinden sonra ülkesinden ayrılmıştır Mu’tasım döneminde 222/837′de Bâbek isyanını bastırmakla gönderilen orduda, küçük bir birliğin komutanı olarak görev almıştır

Mütevekkil döneminde ise, 242/856′da, Tarîku Mekke valiliğine tayin edilmiştir Bu valilik, Irak ile Mekke arasındaki hac yolunun güvenliğini sağlamaktan sorumlu idi Askerî ve idarî alanlarda değişik görevler üstlenerek 40 yıl kadar hizmet eden Ebu’s-Sâc, 266/879′da Cundişâpur’da vefat etmiştir

Ebu’s-Sâc’ın iki oğlundan birisi olan Ebû Ubeydullah Muhammed el-Afşin110, Samerrâ’da doğmuş ve bazı devlet hizmetlerinde bulunmuştur Babasının uzun süre devlet kademelerinde görev yapmış olması sebebiyle, az da olsa tecrübe sahibi olduğu söylenebilir

Babasının ölümünden sonra da 266/880′de Tarîku Mekke ve Harameyn valisi olarak tayin edilmiştir 276/890 yılına kadar, Abbasilerin hizmetinde çeşitli iç karışıklıkların ortadan kaldırılmasında görev üstlenen Muhammed el-Afşin’i, bir anlamda bu başarıların karşılığında Halife Muvaffak, Azerbaycan valiliğine tayin etmiştir 276/890 yılında gerçekleşen bu tayin, Sâcoğulları devletinin kurulmasıyla sonuçlanmıştır

Muhammed el-Afşin’in Azerbaycan valisi olduğu dönem, siyasî olarak merkezî idarenin iyice zayıfladığı ve mahalli hanedanların bağımsız hareket etmeye başladıkları bir dönemdir Nitekim Mısır’da, üzerinde durduğumuz Tolunoğulları, Cezîre ve çevresinde Hamdanîler, Mâverâunnehir’de Sâmânîler ve muhtelif hanedanlar hüküm sürmekteydi

Muhammed el-Afşin, Azerbaycan’daki valilik görevine başladıktan sonra, bu bölgede sükûneti sağlamaya çalışması yanında, Emevîler döneminde fethedilen ve Dvin merkez olmak üzere bir eyalet haline getirilen; bu dönemde yeni bir takım gelişmelerin yaşandığı Ermeniye’yi de yakından takip etmiştir Bu süreçte Muhammed el-Afşin’in Ermeniye hakimi Simbat ile mücadelesi 11 yıl sürmüştür Başarılı bir idarecilik sonunda Muhammed el-Afşin, 288/901′de Azerbaycan’daki bir veba salgınında vefat etmiştir

Kendileri ve dönemleri hakkında oldukça sınırlı bilgilere sahip olduğumuz Sâcoğulları’nın başına Muhammed el-Afşin’den sonra, oğlunun devletin başına geçmesi vasiyetine rağmen, el-Afşin’in kardeşi Ebu’l-Kasım Yusuf zorla geçmiştir Dönemin Abbasi halifesi Mu’tezid bu değişikliğe müdahale etmemiş ve onun idareciliğini tanımıştır Hatta Yusuf, 289/902′de Erdebil’de bastırdığı dirhem üzerine kendi ismini yazdırmıştır

Yusuf döneminde Ermeniye’nin büyük bir bölümü fethedildi Ancak Simbat’ın yerine geçen oğlu Aşot zamanında, fethedilen yerler kısmen geri alınmıştır Nihayet Yusuf, 302/914′te kesin zafer elde etmiş ve bu başarısından dolayı kendisine, 304/916′da Rey valiliği de verilmiştir Arkasından Kazvin, Zencân ve Ebher’i fethetmiştir Bu arada Abbasi halifesi Muktedir Billah tarafından 296/909′da Yusuf’un Azerbaycan ve Ermeniye valiliği resmen tanınmıştır Buna karşılık Yusuf, yıllık 120000 dirhem vergi ödemeyi kabul etmiştir

Yusuf’un Halife ile aralarındaki ilişki zaman zaman bozulmuş ve 307¬310/919-922 yılları arasında Bağdat’ta hapsedilmiştir Ancak Bahreyn’de başlayan Karmatî isyanı karşısında halife, tavsiye üzerine Karmatîler üzerine Yusuf’u göndermeye karar vermiştir

Bunun üzerine Halife Muktedir, 314/926′da Yusuf’u, Azerbaycan ve Ermeniye valiliği de dahil olmak üzere geniş yetkilerle bütün doğu bölgesine vali olarak tayin etmiştir Fakat Karmatîlerle 315/927′de Kûfe önünde yapılan savaşta esir düşen Yusuf, esaretin sonunda idam edildi

Gençlik yıllarını Mekke’de geçiren Yusuf’un iyi bir eğitim aldığı, Arap dili ve kültürüne vâkıf olduğu ve devrin edebî çevreleri ile iyi ilişkiler kurduğu anlaşılmaktadır

Yusuf’un ölümü üzerine yeğeni Ebu’l-Müsâfir Feth b Muhammed el-Afşin, Halife Muktedir Billah tarafından 315/928 yılında Azerbaycan ve Ermeniye valisi olarak tayin edildi 2 yıl süren valiliği dönemindeki siyasî ve askerî faaliyetler konusunda kaynaklar herhangi bir bilgi vermemektedir Nihayet 317/929′da zehirlenerek öldürülmesi üzerine Sâcoğulları’nın bölgedeki hakimiyeti sona ermiştir Gerçi ondan sonra oğlu Ebu’l-Ferac’dan bahsediliyorsa da, onun Azerbaycan’a vali tayin edildiği hakkında kaynaklarda bir ifadeye rastlanılmamıştır

2 Sâcoğulları Dönemi Kültür ve Medeniyeti:

Dönem olarak Mısır’da hüküm süren Tolunoğulları ile İhşîdîler arasında yer alan bir Müslüman-Türk devleti olan Sâcoğulları’nın siyasî, askerî, kültür ve medeniyet tarihi açısından büyük bir hakimiyet ve faaliyet gösterdiklerini söylemek mümkün değildir Ancak iktisadî açıdan bölgelerinde bir canlılık olduğu, hanedân mensuplarının kendi adlarına bastırdıkları altın sikkelerden anlaşılmaktadır

Muhammed el-Afşin zamanında devlet merkezinin Merağa olmasına karşılık, Yusuf döneminde Erdebil devlet merkezi durumundaydı Türk tarihi ve Azerbaycan bölgesinin İslâmlaşması yanında özellikle Türkleşmesi açısından Sâcoğulları’nın önemli rol oynadıkları bilinmektedir Ancak bu konuda ne kadar rol oynadıklarını tespit etmek zordur