Türkiye'de Ekonomik Krizler

Türkiye'de Ekonomik Krizler

1929 Krizi (İlk Kriz)



05Hükümet (1927- 1930)
İsmet Paşa (İnönü)






Türkiye Cumhuriyeti, ekonomik krizle ilk kez 1929 yılında tanıştı

Türkiye, Osmanlı borçlarının kendine düşen bölümünü 1929 yılında ödemeye başladı Aynı yıl dünyada "büyük buhran" baş gösterdi O yıl ekonomi hem reel hem spekülatif açıdan ciddi bir döviz bunalımı yaşadı










Türk parasının değeri düştü Türkiye ekonomisi dışa kapandı Devlet eliyle bir milli sanayileşme denemesi içine girildi Dönemin iktisat politikaları açısından belirleyen iki önemli özellik 'korumacılık ve devletçilik" oldu






1948 Krizi


16 Hükümet (1947 -1948)
(Hasan Saka)







Türkiye İkinci Dünya Savaşı'na girmedi Ancak savaş, tüm dünyada olduğu gibi Türkiye'de de ekonominin dengeleri sarsmıştı










Türkiye savaş ekonomisinin koşullarını tüm ağırlığıyla yaşadı İkinci Dünya Savaşı yılları olan 1940-1945 dönemi ekonomik gelişme sürecini kesintiye uğrattı Savunma harcamaları bütçeye hakim oldu










Bu nedenle, savaş öncesinde başlayan planlama çalışmaları ve sınai yatırım programları ertelendi Refik Saydam Hükümeti, enflasyona karşı koymak için katı fiyat denetimi ve tarım ürünlerine düşük fiyat vermeyi denedi Bu yaklaşım tepki topladı









Karaborsanın önüne geçilemedi Varlık Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi savaş yıllarında konuldu Bu piyasa için üretmeyen küçük ve yoksul köylünün üzerinde ağır bir yük oluşturdu








Türkiye devalüasyonla da bu dönemde tanıştı 7 Eylül 1946'da Türk Lirasının değeri 1154% oranında develüe edilmiştir Bir Dolar, 282 Lira oldu 1931'den 1936'ya kadar lirasının değerine hiç dokunulmadığından bütçe fazla vermesine rağmen ihracatı artırmak için devalüasyona gidildi Ancak hedeflere ulaşılamadı

1954 Krizi


20Hükümet (1951-1954)
(Adnan Menderes)







Savaş sonrasında içe dönük ekonomik politikalar gevşetildi ve tüm sosyal grupların reel gelir düzeyi yükseldi Dış sermayeye açılma ve serbest piyasa ekonomisine geçiş dönemi 1950-1954 yıllarında başladı









1951 yılında bütçe açık vermeye başladı ve bu durum 1963'e kadar 12 yıl boyunca devam etti Kore Savaşı nedeniyle dünya piyasasında hammadde fiyatlarını fırlattı









Kredili ithalat uygulamasına geçildi Bunun sonucunda ticari nitelikli dış borçlar ödenemez hale geldi Dış borç yükü ve kamu açıkları arttı Plansız yatırımların da etkisiyle enflasyon yüzde 20'lere fırladı, ithalat güçlükleri de eklenince Türkiye ekonomisi krize girdi





1958 Krizi


23 Hükümet (1957-1960)
(Adnan Menderes)









1950'li yıllarda uygulanan dışarıdan sermaye ithaline ayarlanmış serbestleşme programı 1958 krizini hazırladı 1958'e gelindiğinde Türkiye'nin günü gelmiş 256 milyon dolar tutarında dış borcu ve de kucağında bir "kambiyo krizi" bulunuyordu













Ağustos ayında Türkiye IMF ile bir istikrar programı uygulamayı kabul etti 4 Ağustos 1958’de 2214% oraninda devalüasyona gidildi Dış ticaret açığı büyüdü













1958 yılında 553 milyon dolar olan bütçe açığı 1959'da 2667 milyon dolara yükseldiTürkiye 1959 yılında hayat pahalılığında Brezilya'dan sonra dünya ikincisi idi

1960 Sonrasında Gelişmeler



24 Hükümet (1960-1961)
(Cemal Gürsel)





1963 - 1977 arasındaki yıllar, "ithal ikamesi" yoluyla sanayileşmenin altın dönemi oldu DPT özel sektör tarafından alınan kararlarda önemli bir rol oynuyordu Bu dönemde GSMH yılda ortalama yüzde 6,8, imalat sanayi ise yüzde 10'un üzerinde büyüdü










Türk sanayinin en zayıf noktası iç pazara odaklanması ve ihracata yönelmemiş olmasıydı Yatırımlar yüksek maliyetli dış borç ile sürdürülüyordu Bu nedenle, 1977 -1979 arasında ciddi bir ödemeler dengesi sorunu yaşandı Enflasyon 1979'da yüzde 79'a fırladı







1969 Krizi


31Hükümet (1969-1970)
(Süleyman Demirel)







1969'da Türkiye hafif bir krizle sarsıldı IMF programı yürürlüğe kondu 10 Ağustos 1970'de Süleyman Demirel başkanlığında 666% oranında Türk parası devalüe edildi 1971'de ise darbe yapıldı

1974 Birinci Petrol Krizi


37 Hükümet (1974)
(Mustafa Bülent Ecevit)






1974 yılında petrol fiyatlarının patlayarak 4 katına çıkması Türkiye ekonomisini olumsuz etkiledi Aynı yıl Kıbrıs Barış Harekatı ile birlikte batılı ülkelerin üstü örtülü ekonomik ambargosu başladı









Petrol fiyatlarındaki artış ithal edilen sanayi ürünlerinin fiyatlarını da tırmandırdı Bütün dünya petrol tasarrufuna yönelirken Türkiye petrole sübvansiyon vererek tüketimi patlattı










Dış ticaret açığı korkunç şekilde artış gösterdi 769 milyon dolardan önce 23 milyar dolara fırladı Türkiye o yıl 303 milyon dolarla rekor bir bütçe açığı verdi Turizm ve işçi gelirleri düştü İstihdam sorunu büyüdü Türkiye yeni bir darboğazın eşiğine geldi







1978 Krizi


41 Hükümet (1977-1978)
(Süleyman Demirel)







Türkiye’nin 1970 yılında 18 milyar dolar olan borcu , 1977 yılında 10 milyar dolara çıktı 1978 yılında kısa vadeli borçların toplam borç içindeki payı yüzde 52'ye ulaştı 1978'de kriz patladı Bu dönemde 21 Eylul 1977 yılında Süleyman Demirel başbakanlığında 10% oranında, 1 Mart 1978 yılında Bülent Ecevit başbakanlığında 299% oranında, 10 Haziran 1979 yılında Bülent Ecevit başbakanlığında 777% oranında, 24 Ocak 1980 yılında Süleyman Demirel başbakanlığında 486% oranında TL devalüe edildi

1979-1980 İkinci Petrol Krizi


43 Hükümet (1979-1980-89-12))
(Süleyman Demirel)







OPEC üyeleri petrol fiyatını 1979 ve 1980'de ikinci kez yüzde 150 oranında artırdı Bu şok Türkiye'yi yoğun ekonomik kriz yaşarken yakaladı İşsizlik oranı yüzde 20'lere yaklaştı










Enflasyon yüzde 639'a yükseldi 1979-1980 petrol krizi, halkı 1974 petrol krizinden daha fazla etkiledi Pek çok temel tüketim maddesi karaborsaya düştü Benzin, tüp, ampul bulunamıyordu Hükümet enflasyonu kontrol altına almak, dış kaynak açığını kapatmak ve ekonomiyi yeniden işler hale getirmek için ünlü "24 Ocak kararları"nı yürürlüğe koydu 24 Ocak kararlarıyla birlikte TL % 48,6 oranında devalüe edildi Aynı yıl 12 Eylül darbesiyle iktidarı askeri rejim ele geçirdi Askeri yönetim bu yeni programı onayladı











Alınan tedbirler sonucunda 1978'de 23 milyar dolar olan ihracat 1983'te 57 milyar dolara çıktı Anılan yıl dış ticaret açığı 36 milyar dolar, bütçe açığı ise 25 milyar dolar olarak gerçekleşti









Bütçe açığının ulaştığı rakam, bir önceki yıla göre yüzde 150 artışı işaret ediyordu 1986 yılında kamu harcamalarının artması nedeniyle ekonomik dengesizlik yaşandı ve devalüasyon yapıldı






1988-1989 Krizi


46Hükümet (1987-1989)
(Turgut Özal)





1989'da Türkiye'de stagflasyon yaşandı Kriz henüz tam atlatılamamış iken Berlin Duvarı yıkıldı Ardından Irak krizi ve SSCB dağılması geldi Bu olaylar dünyada ve Türkiye'de ekonomi politikalarında çok köklü dönüşümler yarattı "Rekabet" ve "sermayenin küreselleşmesi" "sosyal devleti" tahtından indirdi









Kamu açıklarındaki artış ve mali piyasalardaki dalgalanma sonucunda faizler yükseldi Döviz rezervi azaldı 1989 yılına gelindiğinde Türkiye dışa açık serbest piyasa ekonomilerinden biri oldu İstikrar politikaları uygulanırken ortalama 174 milyar dolar olan dış borç stoku, 1989 yılında 417, 1990 yılında ise 49 milyar dolara çıktı Kısa vadeli borçlar, toplam borçların yüzde 19'unu buldu Ticari bankaların döviz açığı büyüdü Stagflasyon sürecine girildi Dış ticaret açığı 1990 yılında 93 milyar dolara ulaştı Türkiye yeniden krize girdi Türkiye'de 1991, 1994 ve 1999 yıllarında üst üste krizler yaşadı 1994 ve 2001 krizleri jkarakteristik olarak diğerlerinden farklıydı Krizler bankacılık sektörünü vurdu ve çok sayıda bankanın faaliyetleri durduruldu

1990’lı Yıllar


47 Hükümet (1989-1991)
(Yıldırım Akbulut)





90'lı yıllar Türkiye için mal ve sermaye hareketlerinin her biçimiyle serbestleştiği bir dönem oldu 1994'te Gümrük Birliği bu anlamda önemli bir kilometre taşı oldu1994'te yaşanan kriz peşinden 5 Nisan kararları ile alınan bir önlem paketini gündeme getirdi 1990'lı yıllarda krizler sıklaştı 1998-1999 ve 2001 kriz yılları oldu 2001 krizi Türkiye'nin gündemine işsizlik ve istihdamı artırma sorununu da taşıdı






1991 Finansal Krizi


48 Hükümet (1991)
(Ahmet Mesut Yılmaz)







1991 krizini Körfez krizi tetikledi 1990 yılında toplam sermaye girişi 4 milyar dolar oldu Bunun 3 milyar doları kısa vadeli idi Dış borç stoku 8 milyara dolara yakın artış gösterirken kısa vadeli borçlardaki artış 4 milyar dolara yaklaştı Cari işlemler bilançosu, tarihi bir sıçramayla açığını 26 milyar dolara çıkarmıştı Büyük çaptaki sermaye girişi TL'yi aşırı değerlendirirken ihracatı caydırdı, ithalatı pompaladı 1991'de Körfez krizi çıktı ve Türkiye'yi riskli bir ülke konumuna getirdi Sermaye kaçışa geçti 26 milyar doları aşan sermaye kaçışı ekonomiyi durgunluğa soktu TÜFE yüzde 524 artarken TEFE artışı yüzde 64'e ulaştı Büyüme hızı yüzde 03'e düştü Kriz etkisini bir yıl gösterdi






1994 Finansal Krizi


50 Hükümet (1993-1995)
(Tansu Çiller)






Kısa süreli ama çok şiddetli oldu Kriz 1993 sonlarında başlayıp 1994'te patladı İçeride zaten üstüste iki yıldır sürmekte olan temel dengesizliklerin üzerine Avrupa para piyasasındaki kargaşanın eklenmesi krizi tetikledi Cari açık da 1 milyar dolardan 64 milyar dolara fırladı Dış borç stoku 12 milyar dolar artış gösterdi Kısa vadeli borçlar 185 milyar dolara fırlayarak tarihi bir rekor kırdı Toplam net sermaye çıkışı 42 milyar dolara vardı Faiz hadleri Hazine bonolarında yüzde 400'ü aşarken TEFE yüzde 121, TÜFE yüzde 106'e yani üç haneli rakamlara sıçradı GSMH'da yüzde 6'ya varan daralma olurken işsizlik yüzde 20'ye vurdu Krizde yarım milyon kişi işinden atıldı







1998-1999 Krizi


55 Hükümet (1997-1999)
(Ahmet Mesut Yılmaz)











1998'de Asya-Rusya krizi, Türkiye'yi, enflasyonu düşürmek amacıyla harcamaları kıstığı ve istikrar programı uyguladığı sırada yakaladı Krizi tetikleyen unsur, 6 milyar doları aşan sıcak para çıkışı oldu Mali kuruluşlar dışında bütün kesimler yüzde 5-6 daralmaya girdi GSMH'da yüzde 64 düşüş oldu TEFE yüzde 63'e fırladı Reel faizler yüzde 37'ye ulaşarak rekor kırdı Dış borç stoku 103 milyar dolara, iç borç stokunun GSMH'ya oranı yüzde 32'ye çıktı Faizi yüksek, vadesi kısa borç birikimi 1999 sonunda Hazine'yi iç borçları artık döndüremediği noktaya sürükledi Aralık 1999'da hükümet IMF ile stand-by anlaşması imzaladı

2001 Krizi


57 Hükümet (1999-2002)
(Mustafa Bülent Ecevit)







Stand-by anlaşmasının ardından 2000 yılında devreye giren istikrar programı ile döviz kurunun çapaya bağlanması ile cari işlemler açığı giderek büyüdü ve yıl sonunda 98 milyar dolara çıkarak tarihi bir rekor kırdı Dolar çapası nedeniyle toplam kısa vadeli borçlar 289 milyar dolara, toplam dış borç stoku 1143 milyar dolara çıktı Yabancı bankalar vadesi gelmemiş kredilerini geri çekmeye başlayınca gecelik faizler tırmandı ve Türkiye tarihine "Kara Çarşamba" olarak geçen 22 Kasım 2000'de para krizi patladı










13 banka ve çok sayıda aracı kurum battı Kasım kriziyle artan faizler ve ödeme güçlüğe düşen bankaların vadesi dolmayan kredileri geri çağırması, iç pazarın daha da daralması bunda büyük rol oynadı 19 Şubat'ta Çankaya Köşkü'nde yaşanan Anayasa kitapçığı tartışması krizi patlattı 35 milyar dolarlık net sermaye çıkışıyla döviz fiyatları ve faizler tırmanışa geçti Kriz öncesi 670 bin TL olan dolar Nisan'da 1 milyon 161 bine tırmandı IMF programı çökmüştü Krizin başlangıcı olarak kabul edilen 2000 yılının son üç ayında üretimde çalışanlar indeksi 1999 yılının son üç ayına göre %32 geriledi Sektörel büyümede, GSYİH ve GSMH’deki daralmaların yanı sıra yaşanan Kasım ve Şubat krizleri toplam yurt-içi talepte bir önceki döneme göre %105 dolayında bir düşüşü beraberinde getirdi










Krizler tüketim ve yatırım kararlarının ertelenmesine yol açtı ve 2000 yılında %64 oranında artan özel tüketim 2001 yılının ilk çeyreğinde % 34 dolayında geriledi Özel ve kamu sabit sermaye yatırımlarında da sırasıyla %58 ve %126’lık bir azalma gözlendi Bir önceki yılın aynı dönemine göre 2001 yılının ilk çeyreğinde sanayi sektörü ve hizmetler sektörü sırasıyla %13 ve %31 oranında gerilerken, GSYİH ve GSMH’de %19 ve % 42 düşüşler kaydedildi DİE verilerine göre, sanayi üretim indeksi 2001 yılının ilk üç ayında bir önceki yılın aynı dönemine oranla %09’luk bir düşüş kaydetti İmalat sanayiinde kapasite kullanım oranı 2000 yılının ilk üç aylık döneminde %709’dan 51 puan gerileyerek %658’e düştü Türkiye ekonomisi 2001'in ikinci çeyreğinde ise tarihi bir rekor olan yüzde 118 oranında küçülme gösterdi Bu rakam, İkinci Dünya Savaşı'nda 1945 yılının tamamında yüzde 153 oranında küçülmeden sonra en büyüğü oldu Kriz sonrasında uygulamaya konulan istikrar programı ve yapısal reformlar ile Türkiye ekonomisinde ciddi bir dönüşüm sürecine girilmiştir 2002 yılı sonunda yönetimi Bahçeli-Ecevit koalisyonundan devralan AKP hükümeti, mevcut IMF programını sürdürmektedir Türkiye son 6 yılda 22 çeyrek boyunca aralıksız büyümeyi sağlayarak kendi büyüme rekorunu süre açısından kırmıştır