Döviz Kuru Sistemleri

A Döviz Kuru

Yabancı ülke para biriminin ülkenin parası ile ifade edilmesine denir Döviz kuru (dövizin fiyatı) döviz piyasasında oluşur Döviz kurunu sistematik bir şekilde ilk inceleyenler F Machlup ve J Robinson olmuştur

B Sabit Döviz Kuru Sistemleri

Bu sistemlerde döviz kurları bir kez belirlenince, arz ve talep koşulları ne olursa olsun piyasa kurlarının belirlenen sınırların dışına çıkmasına izin verilmez Bazen piyasa kurlarının çok dar sınırlar içinde dalgalanmasına olanak sağlamış olabilir Bazen da sistem çok katı olur ve hiçbir dalgalanma marjı tanınmaz

Döviz fiyatları üst destekleme noktasına çıkınca Merkez Bankası tarafından piyasada döviz satışına (ulusal para alımı) başlanır Alt destekleme noktasına inince de piyasadan döviz satın alınır (ulusal para satışı) Bu şekilde döviz fiyatlarının alt ve üst destekleme noktalarının dışına taşması önlenmiş olunur Kuşkusuz bu iki sınır arasında döviz fiyatları arz ve talep koşullarına bağlı olarak herhangi bir değer alabilir

Sistem döviz kurlarının sabit tutulmasına dayanmakla birlikte, bu kurlar hiç değiştirilmez de değildir Aksine, ulusal para sürekli biçimde alt ve üst destekleme noktasında sürünüyorsa bu demektir ki, bu kuru uzun süre koruyabilmek olanağı yoktur Örneğin üst destekleme noktasında merkez bankasının piyasaya sürekli biçimde döviz arz etmesi gerekir ki, bu da olanaksızdır O halde zaman zaman hükümet kararıyla kurları(pariteyi) değiştirmek ve ulusal paranın değerini yeniden belirlemek gerekir Bundan ötürüdür ki, bu sisteme ayarlanabilir sabit kur sistemi (adjustable peg) denmektedir

Uluslar normal olarak ödemelerinde uzun dönemli dengede kalmayı tercih ederler Ayarlama mekanizması bir dengenin bozulmasından sonra tekrar dönülmesi ile ilgilidir Ayarlama, belirli koşullar altında, bazı faktörlerin otomatik olarak dengeyi sağlamaları ya da ihtiyari hükümet politikalarıyla otomatik olarak ulaşılamayan dengeye ulaşma şekli olur
1 Fiyat Ayarlama Mekanizması
Klasik düşüncenin ayarlamada fiyat mekanizması birbirleriyle bağlantılı üç ana kısımdan ibarettir:
ödemeler dengesi ve para arzı arasındaki ilişki
para arzı ve fiyat seviyesi arasındaki ilişki
fiyat seviyesi ile ödemeler dengesi arasındaki ilişki

Fiyat mekanizmasının işlemesinde para miktarı ile fiyatlar arasında bağlantıyı kuran paranın miktar teorisidir
Paranın miktar teorisi: Klasik fiyat mekanizmasının esası paranın miktar teorisinde kendisini göstermiştir Değişim eşitliği (mübadele denklemi) MV=PQ şeklindedir Burada M=ülkenin para arzı, V=paranın dolaşım hızıdır (yani paranın ortalama olarak bir yılda nihai mallara kaç kere harcandığı) MV de, böylece, toplam talep ya da nihai mallara yönelen toplam parasal harcamalar olur

Diğer taraftan bir yıllık üretime sarf edilen parasal harcamalar, üretilen bütün nihai malların fiziksel miktarının (Q) her bir nihai malın ortalama fiyatı (P) ile çarpımı olarak da düşünülebilir

Sabit döviz kuru en iyi şekilde altın standardında işler Altın standardında para birimleri (altın alım ve satımının serbest oluşuyla) altın bağlı olduğundan, milli paraların birbiriyle ifadesi olan döviz kuru da sabit kalacaktır Fakat altının bir pazardan diğerine nakli dolayısıyla, döviz kuru sabit olsa bile altın satış ve alım fiyatları farklı olacaktır (komisyon ücretleri, taşıma, sigorta, faiz kaybı vb) İki ülkenin paralarının altın olarak birbirlerine oranı darphane oranı adı ile adlandırılır

Altın ithal ve ihraç noktaları arasında, döviz kuru arzı ve talebince tayin edilir Altın ihraç noktasında, döviz arzı sonsuz elastik olmaktadır Çünkü, bu yüksek fiyatta, altın ihraç edilerek istendiği kadar döviz elde edilebilir
2 Faiz Ayarlama Mekanizması
Klasik altın standardında, fiyat ayarlama mekanizması sadece ödemler bilançosunda dengeyi sağlayan bir araç değildir Ödemeler fazla yada açıklarının diğer bir parasal etkisi kısa dönemli faiz oranlarına ve böylece de kısa dönemli özel sermaye hareketlerine olan etkisidir

Merkez bankası, faiz oranı ayarlama mekanizmasını güçlendirip, hızlandırırlar Bunun için fazla veren ülke merkez bankaları kredileri genişletir, bu da faiz oranlarını düşürür Açık veren ülke ise, merkez bankaları kredileri daraltır, bu da faiz oranlarını yükseltir Bunun sonucunda da özel kısa dönemli sermaye fazla veren ülkeden açık veren ülkeye akar Sadece açık veren ülkenin ödemelerinin finansmanını gerçekleştirmez, fakat fazla veren ülkenin altın girişini de durdurur
3 Gelir Ayarlama Mekanizması
Ayar sürecinde gelir değişmelerini hemen ihmal etmesidir Klasik iktisatçılar fazla veren ülkenin gelirlerinin (ya da satın alma gücünü) açık veren ülkeye göre yükseleceğinden haberdardılar Bu durum her iki ülkede de ithalata etki yapacaktır

Keynezyen teori sabit döviz kuru sistemi altında açık ve fazla veren ülkelerdeki gelir değişmelerinin etkileri ile otomatik olarak uzun dönemde ödemeler dengesinin elde edilmesinin mümkün olacağını ileri sürmektedir Devamlı dengesizlik durumunda, fazla veren bir ülkede gelir seviyesinin yükselmesi ve böylece ithalatın artması söz konusudur Tersine olarak, açık veren bir ülkenin gelir seviyesinde düşme olur, bu da ithalatın azalması sonucunu doğurur Her iki ülkede dengeye doğru gidermektedir
4 Otomatik Ayarlama Mekanizması
Klasik düşünceye göre, uluslararası altın hareketleri sonucunda fiyatlar ve faiz oranları kanalıyla ödemeler dengesi otomatik olarak ayarlanır Keynezyen ekonomik teorinin ortaya çıkışı ile ilgi, milli gelir değişmelerinin bir ülkenin dış ticaret dengesine etkisine kaymıştır

Klasik iktisatçılara göre bağımsız bir para politikasının izlenememesi önemli bir eksiklik değildir Çünkü klasik düşüncede ekonominin zamanla otomatik olarak tam istihdama gideceğini kabul etmiştir Sonuçta otomatik ödeme ayar sürecine bağlı kalmak politik olarak kabul edilemez durumdadır

Akio Morita; dalgalı kurlar sisteminin ekonomileri ve şirketleri olumsuz bir biçimde etkilediğini, kurlardaki dalgalanmanın üretimi ve verimliliği, fiyat yapısını bozduğunu ve spekülatif faaliyetleri teşvik ettiğini ileriye sürerek G-5 ülkesi liderlerinin acilen kurları sabitleştiren bir sistemi yürürlüğe sokmalarını istemektedir

Rudiger Dornbush, kurların sabitleştirilmesinin istikrar politikasının kaçınılmaz ve önemli bir unsuru olduğu ileriye sürmektedir Gelirler politikası (kurların sabitleştirilmesi ve ücret enflasyonun durdurulması)olmaksızın yalnızca talep politikası ile enflasyonu sona erdirmeye kalkmak olağanüstü bir depresyon yaratacaktır İstikrar politikasının başlama noktası kaçınılmaz olarak sabit bir kambiyo kurudur
C Serbest Değişken Döviz Kuru Sistemi

Döviz kurlarının arz ve talep koşullarına bağlı olarak serbestçe değişebildiği sistemlere değişken kur yada serbest dalgalanan kur sistemi denilmektedir

Esnek yahut dalgalı döviz kırından anlaşılan, kurun döviz piyasasında günlük belirlenmesidir Bu sistemde fiyatların hareketlerine göre, devletin herhangi bir kısıtlama koyması söz konusu değildir Mekanizmanın altında yatan temel fikir, ülke parasının arz ve talebini eşitleyen denge döviz kurlarının bulunduğu varsayımının kabul edilmesidir
Yandaki grafikte da anlatılacağı gibi kısaca değişken kur sisteminde kurların arz ve talepteki değişmelere karşı duyarlığı arz ve talep eğrilerinin esnekliklerine bağlıdır Arz eğrisinin esnekliği ne derece düşük olursa talepteki belirli bir kayma, döviz kurlarında o derece şiddetli bir değişmeye yol açar Bunun gibi talep esnekliği ne kadar düşükse arzdaki değişmelere etkisi de o derece büyük olur Değişken kur sistemi dış ödemeler dengesini sağlamanın en etkin bir yoludur Ancak sınırsız bir kur dalgalanması, dış ticarette belirsizlik, şiddetli bir enflasyon ve spekülasyon doğurarak ulusal ekonomi bakımından çok zararlı etkilere yol açabilir
1 Serbest Dalgalı Kur Sisteminin Lehindeki Argümanlar
a) Basitlik

Arz ve talep koşullarına duyarlı olması nedeniyle, dalgalı kurlar piyasa güçlerine çok çabuk uyarlar Böylece herhangi bir ülkenin parasının piyasada aşırı fazlalığı ya da yetersizliği kolaylıkla ortadan kalkar Ayrıca ülke parasının arz ve talebine etki edebilecek olan en kolay değişken döviz kuru olduğu için Uygun ayarlamayı yapmakta en az masraflı method olarak önem kazanır
b) Devamlı Ayarlama

Piyasada belirlenen kurların günlük ayarlamasının sonucu, uzun dönemli dengesizliklerin ters etkileri ortadan kalkar Bu durumda Bretton Woods'daki askı döviz kuru sistemine benzemez Döviz kurlarındaki tedrici değişmeler askı döviz kuru sistemine has olan ani şok ve ayarlamaları ortadan kaldırır

c) Bağımsız Yurtiçi Politikalar

Dalgalı kuru uygulayan ülkeler, yurtiçi dengeleri sağlamada askı döviz kuru sistemini uygulayan ülkelere göre daha fazla politika seçimi imkanına sahiptir Dalgalı döviz kuru sisteminde para otoriteleri ödemeler dengesi sorunundan daha bağımsız olarak yurtiçi ekonomik politikaları uygulayabilir Ancak ülkelerin hatalı döviz kuru dalgalanmalarından sakınma istekleri, yurtiçi objektifleri izlemekteki bağımsız tutumlarını engelleyebilir

d) Para Politikasının Artan Etkinliği

Yurtiçi ekonomik istikrarı sağlamada para politikasını daha etkili kılmaya eğilimli olmasıdır Bunun nedeni, dalgalı döviz kuru sistemi altında para politikasının mal ve hizmet hareketleri kadar yurtiçi harcama seviyesi kanalıyla ülke ekonomisine etki edebilmesidir Dış ticaret dengesinin gelişmesi çoğaltan kanalıyla yurtiçi gelir ve harcama artışını uyarmayı sağlar Dış ticaret dengesinin değişmesi, düşük faiz oranlarının yurtiçi etkilerini güçlendirir ve durgunlukla mücadeleye yardım eder
e) Rezervlere İhtiyacın Azalışı

Rezerv ihtiyacı, döviz istikrar fonunun askı faaliyetleri sonucudur Piyasaca tayin edilen döviz kurları ile uluslararası rezervlerin elde bulunduruluşu, faaliyet balansları şeklinde olup, ülke parasının yabancı paralara göre verilmiş bir oranını korumaya yönelik değildir
2 Serbest Dalgalı Döviz Kurlarına Karşı Argümanlar
a) Elastikiyet Kötümserliği

Elastikiyetlerle döviz kurundaki çok küçük nispi değişmeler ticareti yapılan malların miktarlarında önemli değişmelere neden olabilir Genel olarak rastlanan elastikiyetlerin düşük oluşudur ve bu nedenle de paranın değerini düşürerek ödemler dengesini olumlu yönde düzeltmede sınırlıdır
b) Düzensiz Döviz Piyasası

Bu sistemin en önemli sakıncalarından birisi, dış ticaret ve yatırımları teşvik etmemesidir Dalgalı kurların fiyat ve gelir belirsizliklerinden dolayı bulunan finanssal risklere ek riskler getirdiğidir Dalgalı döviz kuru sistemi riskleri azaltmadaki maliyet yüksekliğine sebep olmasından dolayı uluslararası ticaret ve finansman işlemlerini büyük ölçüde engelleyebilir Ekonomik durgunluğun baş göstermesi yada politik huzursuzluklar sıcak para hareketlerine yol açabilir, sermaye kaçışı olur Bunlar da döviz kurlarını normal seviyelerinin altına indirir Döviz kurunun yükselerek ülke parasının değerini kaybetmeye başlaması spekülatörleri gelecekte bir devalüasyon olabileceği düşüncesine iter
c) Dikkatsiz Mali Politikalar

Teoride dalgalı kurların hükümetlere bağımsız para ve maliye politikaları izlemelerine imkan sağladığı kabul edilir Ancak dalgalı kurların ekonomiyi enflasyon eğilimli bir yapıya soktuğu belirtilir Bunun nedeni para otoritelerinin de sabit döviz kuru sisteminin gerektirdiği mali disiplin duygusu yokluğudur

D KARMA SİSTEMLER

Ülkeler gerçek anlamda sınırsız bir dalgalı kur sistemine fazla rağbet göstermemişlerdir Bazı olağandışı sebepler dışında hemen hemen hiçbir ülkede başvurulmadığı görülürO yüzden bu sistemlere işlerlik kazandırmak amacıyla çeşitli uzlaştırıcı düzenlemeler yapılmıştırBir kısım düzenlemelerde değişik ölçülerde müdahale edilerek daha istikrarlı bir model oluşturulmasına çalışılır Bazıları ise sabit kur sisteminin yumuşatılarak ona esnek bir nitelik kazandırılmasına yöneliktirBunlar;
1 Yönetimli dalgalanma
Kurlar ilke olarak serbest dalgalanmaya bırakılmıştır Ancak bu, merkez bankasının denetimi altında yürütülen bir dalgalanma yaklaşımdır Kurlar arz ve talebe göre değişir, fakat aşırı kabul edilen bazı değişmeler, merkez bankasının piyasa da döviz satış veya alışları ile giderilirPiyasa mekanizmasına daha çok yer vermeyi amaçlayan ülkelerde merkez bankası müdahaleleri minimum düzeydedir Yönetimli dalgalanma gerek serbest dalgalanan gerekse sabit kur sistemlerinin belirli özelliklerini bir araya getiren karma bir uygulama niteliğindedir Burada amaç kısa süreli aşırı dalgalamaların giderilmesidir Döviz piyasasında kısa süreli bir talep fazlası ortaya çıkınca merkez bankası bu talep fazlasının belirli bir oranı kadar piyasaya döviz satışı yapar, böylece ulusal paradaki değer kaybı yumuşatılmış olur
2 Geniş Marjlı Pariteler
Bu sistemde dalgalanma sınırlarının genişletilmesi veya geniş marjlı parite sistemidirBu sistem de döviz kurlarının sabit paritelere bağlılığı sürdürülürfakat parite etrafında izin verilen dalgalanma sınırları genişletilirGenişletilmiş sınırlar içerisinde döviz kurları arz ve talep koşullarına göre belirlenirUfak kur uygulamaları böylece piyasada kendiliğinden gerçekleşir
3 Sürünen Pariteler
Merkezi kurun otomatik biçimde , ufak ölçülerde ve sürekli olarak değiştirilmesine dayanan bir sistemdirDöviz kurlarının parite etrafında yine belirli sınırlar içinde dalgalanmasına izin verilirBu sistemde döviz kurlarının objektif göstergelere göre yapılacak ayarlamalar daha önceden belli olur Dolayısıyla spekülatif sermaye akımlarının özendirilmemesi için , bununla uyumlu bir faiz politikası izlemek gerekir
4 Parasal Birlikler
Sabit ve değişken kur sistemleri arasında diğer bir uzlaşma modeli de parasal birliklerdirPara alnı yakın ekonomik ilişkiler içinde bulunan bir grup ülkenin ulusal paralarını sabit kurlarla birbirine bağlayıp öteki paralara karşı dalgalanmaya bırakmaları ile oluşturulurBölge içerisindeki ülkelerin paraları arasındaki kurlar sabittir Bu nedenle denkleşme sorununun çözümü için birliğe girecek ülkelerin belirli özelliklere sahip olması gerekir