Muhammed Bin Hasan Es-Seybani

Hanefi mezhebinin üç büyük Imamindan biri Eserleriyle Hanefiligin sistemlesmesinde ve yayilmasinda etkili oldu Ebu Yusuf'la birlikte,
kendisine Hanefi mezhebinin iki Imami anlaminda "Imameyn" denir

Adi Muhammed, künyesi Ebu Abdullah'dir Babasi Hasan b Farkad'dir, Benî seyban'larin azatlisi oldugu rivayet edilir Hasan b Farkad, Şam dolaylarinda Haksati köyündendir Daha sonra Irak'a yerlesti Oglu Muhammed, 132/749 da Vasit'da dogdu Kufe'de yetisti O tarihlerde Kufe, fikih, dil ve gramer ilimlerinin merkezlerinden biriydi Muhammed b Hasan'in kültürünün
olusumunu hazirlayan bu çevre, onun dil, fikih, siir ve hadis'e yönelmesine de neden olmustu

Babasindan otuz bin altin miras kalmasi, bu ilimleri tahsil etmesini
kolaylastirmis ve bütün servetini bu ugurda kullandi Muhammed b
Hasan, birçok bilginden ders aldi Küçük yasta Ebu Hanife'nin derslerini takibe basladi 150/767'de Ebu Hanife'nin ölümü üzerine,
fikih tahsilini Ebu Yusuf'tan tamamladi Imam Muhammed b Hasan, Ebu Hanife'nin öldügü tarihte on sekiz yasindaydi Ali el-Kâri, Imam
Muhammed'in Ebu Hanife'nin akrabasindan oldugunu rivayet eder (Sava Pasa, islâm Hukuku Nazariyati, I, 97-100)

Muhammed b Hasan, çesitli yerlere seyahatlerde bulunarak birçok bilginle görüstü Şam'da Evzai'nin, Mekke'de Süfyan b Uyeyne'nin,
Horasan'da Abdullah b Mübarek'in yanina giderek bunlardan ilim tahsil etti Basra'da da birçok ilim ehlinden ders aldi Bu seyahatlarinin en önemlisi, Medine'ye olanidirImam Muhammed burada üç yil Imam Malik'in derslerine devam etmis ve defalarca Muvatta'yi kendisinden dinlemisti

Medine'deki bu tahsiliyle Muhammed b Hasan, Rey ehlinin usulüyle, hadis ehlinin usulünü birlestirdi Irak'a döndügünde söhreti her tarafa
yayildi ve kendisine talebe akini basladi Bu talebelerin en önemlilerinden biri Esed b Furat'tir Daha önce Imam Malik'den ders alan Esed, Imam Muhammed'e gelerek talebelik yapti Daha sonra Afrika'ya dönüp Muhammed b Hasan'in etkisiyle Afrika ve Magnb'de Ebu Hanife'nin fikhî ictihatlarini ve görüslerini halka
anlatti Bir diger önemli talebesi ise, Imam Şafiî'dirImam Şafiî, Imam Muhammed'den ilim tahsil etti ve onun eserlerini istinsah etti (Siyeri Kebir Ter ve serhi s12) Diger önemli talebeleri ise, Ebu Hafs el-Kebir, Süleyman el-Ctircani, Ebu Ubeyd Kasim b Sellam, Yahya b Eksem, ismail b Tevbe gibi bilginlerdir Hanefi mezhebi ilk
yayilmasini Imam Muhammed b Hasan ile Imam Ebu Yusuf'a borçludur Çaginda yayginlasan problem ve tartismalara Imam Muhammed de katilarak, görüslerini açikladiImam Muhammed'in kültürü, Arap dilindeki mahareti ve fikihtaki derinligi bütün açikligiyla eserlerinde kendini gösterir

Imam Şafiî, Imam Muhammed'den çok istifade ettigini belirtip, ondan aldigi ilim ile bir çok kitap yazdigini ifade eder (ibn Nedim, el-Fihrist, s 295) Nafi de, Imam Muhammed'in insanlarin en fasihi oldugunu söyleyerek, onun dil sahasindaki bilgisine dikkat çeker (ibn Abdilber-el-intika, s174)

Imam Muhammed'in Abbasi halifeleri ile iliskisi olmakla beraber, kendisinin ve ilmine haysiyetini daima korudugu belirtilir Hükümdarlarin önünde egilmezdi ve onlara yüzsuyu dökmezdi (Hatib el-Bagdadi- Tarihu Bagdad, II, s173)

Harun Resid, baslangiçta kadilik görevini kabul etmedigi için Imam Muhammed'i iki ay hapsetti Daha sonra Imam Muhammed bu kararindan vaz geçince, geçici bir müddet için bassehir yapilan
Rakka'ya kadi tayin edildi (Sava Pasa, islâm Hukuku Nozariyati, I, 97-98)

176/792'de Zeydi Imam Yahya b Abdullah'in isyani meselesinde, Harun Resid, Imam Muhammed'le istisare etti Bu istisarenin sonucu
olarak Halifenin güvenini kaybetti ve Ali ogullari taraftari olmak süphesi altinda kaldi Eserleri teftis edilerek, isyana sürükleyen parçalarin olup olmadigi kontrol edildi ve bu arada da kadilik
görevinden de azledildi (Taberi, Tarih,el Ümam, III, 619)

Imam Muhammed, kadiliktan azledildikten sonra,189/805 yilina kadar Bagdad'da kaldi Bu arada Halifeyle aralari düzeldi ve yeniden göreve getirilerek Horasan kadiligina tayin edildi Ayni yil içinde de Rey civarinda vefat etti (el-Kerderi-Menakibu'l-Imamil-A'zam, II,187) Ayni gün Kisaî de vefat etmisti Harun Resid; "Bugün
Arapça ve fikih defnedildi" diyerek kaybin büyüklügünü dile getirdi
(Hayreddin Karaman, islâm Hukuk Tarihi, s 96)

Imam Muhammed'in Fikihtaki degeri özellikle iki yönde ortaya çikar Birincisi; eserleri ile Ebu Hanife'nin mezhebinin yayilmasinda talebelerinin en etkilisi olmasi ve ikinci asir fakihleri arasinda en çok eser vermesidir (Imam Muhammed'in görüslerindeki asalet, onu özel bir mezhep sahibi haline getirmektedir) ikincisi ise, bir çok büyük
bilgini etkilenmesidir Sözgelisi el-Müdevvene, el-Esediye, el-Ümm ve el-Hücce gibi Fikih kitaplarinin sahipleri ondan etkilenmisler,
eserlerini onun kitaplari isiginda yazmislardir

Hanefi mezhebi usulünde, Imam Muhammed ile Imam Ebû Yusuf'un görüsü bir konuda birlestiginde, Imam Ebu Hanife'nin görüsü tercih
edilerek, o konuda Hanefi mezhebinin görüsünü temsil eder

Imam Muhammed'in fakihler tabakasindaki yeri hakkinda farkli görüsler ileri sürülürİbn Âbidin fakîhleri yedi tabakaya ayirarak, Imam Muhammed'i ikinci tabakadan sayar Buna göre Imam Muhammed mezhepte müctehiddir Fakat bu görüs umumiyetle kabul görmemistir Çünkü Imam Muhammed, Ebu Hanife'yi veya bir baska müctehidi taklid etmemistirGörüslerinde tamamen müstakil oldugu için mutlak müctehid kabul eden bilginler daha çoktur (M Ebu Zehra Ebu Hanife, s 653-657)

Kadilik yaptigi için fikhi pratik alanda uygulama imkâni bulmustur Irak ve Hicaz ekolüne mensup ilim adamlarindan ders aldigi için bu iki ekol arasindaki görüs ayriliklarini azaltmistir Fikha büyük hizmeti geçmis hatta, "fikhi Abdullah b Mes'ud 32/652 ekti, Alkame (62/681) biçti, ibrâhim en-Nehaî (ö 95/713) harman yapti, Ebû
Hanîfe ögüttü, Ebû Yusuf hamurunu kardi, Imam Muhammed pisirdi Diger insanlar hazir yiyorlar" sözü meshur olmustur (Osman Keskioglu, Fikih Tarihi ve islâm Hukuku, Ankara 1980, s 106)

Eserleri:

Imam Muhammed'in lisani kuwetli ve kalemi akici idi Kolay yazardi Hanefi fikih meselelerini toplayip sonraki nesillere aktaran o olmustur Degerli eserler birakmis, hemen hepsi de
zamanimiza kadar intikal etmistir Eserleri genel olarak iki kisma ayrilir:

A- Zâhiru'r-Rivâye: Bunlar alti tanedir

1- el-Mebsût, buna "el-Asl" da denir

2- ez-Ziyâdât,

3- el-Câmiu's-Sagîr

4- el-Câmiul-Kebîr

5- es-Siyeru's-Sagîr

6- es-Siyeru'l-Kebîr

Bunlarin hepsinde fikih (islâm Hukuku) ile ilgilidir Bu kitaplari Imam Muhammed tevâtür yoluyla Ebû Hanife veya Ebû Yusuf'tan rivâyet
ettigi için "açik rivâyetli, rivâyetinde süphe olmayan" anlaminda "Zâhiru'rrivâye" denilmistir Kendisinin görüsleri de bu kitaplarda bulunmaktadir Bu alti kitab içindeki konular Hanefi fikhinin temelini teskil ettigi için bunlara "el-Usûl" ismi de verilmistir (Bu eserlerine
dünya kütüphanelerinde bilinen nüshalari için Brockelmann'in "Gal"ina ve Fuad Sezgin'in, "Gas''ina bk)

Zâhiru'r-Rivâye kitaplari, Hakim es-sehîd Ebul-Fadl Muhammed el-Mervezî (ö 334/945) tarafindan kisaltilarak bir araya getirilmis ve
eser "el-Kâfi" adini almistir Bu kitap, kendi devrinde Hanefi mezhebinin görüslerini, fürû meselelerini ögrenmek isteyene yeterli kabul edilmistir Bu müellifin "el-Müntekâ"adinda bir eseri daha vardir ki, nevâdir meselelerini de içine alir

"El-Kâfi", daha sonra, Ebû Bekr Muhammed semsü'l-Eimme es-Serahsi (ö490/1097) tarafindan serhedilmis ve el-Mebsût " isimli bu
eser otuz cilt halinde basilmistir es-Serahsi, bu eserinin bir bölümünü zindanda iken ögrencilerine yazdirmistir

Hanefi mezhebinde el-Mebsût adini tasiyan baska eserler de vardir Diger Mebsûtlar sahibinin adlariyla anilirlar Bunlar, Imam Muhammed'in el-Mebsût isimli eserinin serhidir Diger mezheplerde de Mebsût isimli eserlere rastlanir es-Serahsî'nin el-Mebsût'u Hanefi fikhinin en muteber kitaplarindan biridir Meselelerin dayandigi deliller zikredilir, münakasasi yapilir Önemli noktalarda diger mezhep görüsleriyle karsilastirmali incelemeler yer alir Konularin
islenisinde görülebilen daginiklik, son yillarda çikarilan el-Mebsût Fihristi ile giderilmeye çalisilmistir

B- Nâdiru'r-Rivâye Kitaplari:

1- Keysâniyyat kitabi Imam Muhammed'den suayb b Süleyman el-Keysâni rivayet ettigi için bu ad verilmistir

2- Hârûniyyât Harûn er-Reside takdim edildigi için bu ad verilmistir

3- Cürcâniyyât Cürcan'da yazildigi veya Ali b Salih el-Cürcânî
rivayet ettigi için bu ad verilmistir

4- Rakkiyât Imam Muhammed Rakka kadisi iken kendisine gelen
meseleleri içine almaktadir

5- Ziyâdetü'z-Ziyâdât ez-Ziyâdât'in tamamlayicidir

Bu kitaplara Nevâdiru'r-Rivaye veya Gayru Zâhiri'r-Rivâye denilir, çünkü bu kitaplarin rivayeti tevatür derecesine ulasmamistir

Bu kitaplarda da Ebû Hanife, Ebû Yusuf ve kendisinin görüsleri bulunmaktadir

Bunların dışında

1- Er-reddû alâ Ehlil-Medîne Ebû Hanife'nin reyleriyle Medine'lilerin
reylerinin münakasasini yapar

2- Kitâbu'l-Asâr: Bu eserinde, Ebû Hanîfe'den rivayet etmis oldugu
merfû, mevkûf ve mürsel hadisleri toplamistir (M Ebu Zehra, Tarihu'l-Mezâhibi'l-islâmiyye, Kahire, ty, s 171,172; ez-Zühaylî, el-Fikhu'l-islâmî ve Edilletüh, Dimask 1405/1985, I, 30; Osman
Keskioglu, age, s 95, 96; Ali safak, Islam Hukukunun Tedvini, Erzurum 1978, s 87 vd; islâm Medeniyeti Dergisi (Muhammed es-
seybânî Özel Sayisi)sy: 20; Hamdi Döndüren, Delilleriyle islâm Hukuku, istanbul 1983, s 74, 75; iA "es-seybanî" mad)

Şâmil Islam ansiklopedisi