Rıza Tevfik Bölükbaşı

Rıza Tevfik Bölükbaşı

Şâir, felsefeci ve devlet adamı 1868 yılında eski Edirne ilinin bugün Bulgaristana kalan Cesirmustafapaşa kazâsında doğdu Mülkiye memuru olan babası onu İstanbula getirip, Mûsevî okuluna verdi Rıza Tevfik, kuvvetli hâfızası ile iki yılda İspanyolca ve Fransızcayı öğrendi Rüştiyeyi (Ortaokul) babasının kaymakam olduğu Geliboluda bitirdi 1890da girdiği Tıbbiye'de taşkın mizacı yüzünden barınamadı, hapse atıldı Orada mahkûmları isyana teşvik etti Birkaç defâ hapse girip çıktı Ancak, 1899da okulu bitirip doktor olabildi


1907de İttihat ve Terakki Cemiyetine giren şâir, güçlü hatipliğiyle şöhret kazandı Bir yıl sonra, İttihatçıların Edirne mebusu oldu İsyancı mizâcıyla, çok geçmeden İttihatçılardan ayrılarak onların karşısına geçti Balkan Harbinin İttihatçılar yüzünden çıktığına inanıyor ve hele Birinci Dünyâ Harbine girilmesini hiç istemiyordu Bu sebepten İttihatçılara muhalefeti bir kin hâline geldi Onlarla mücâdele için Hürriyet ve İtilaf Partisine katıldı Bu sırada, vaktiyle çok hakâret ve iftira ettiği Sultan Abdülhamid Handan özür dileyen şiirler yazdı Şûra-yı Devlet (Danıştay) reisliği, Darülfünun müderrisliği ve son Osmanlı kabinesinde Maarif Nâzırlığı (Eğitim Bakanlığı) yaptı


Osmanlı delegesi olarak, Sevr Antlaşmasını (1920) imzâlayanlar arasında bulundu Kuvâ-yı Milliye hareketine karşı çıktığı için yüzellilikler listesine alındı Bu sebeple 1922de vatanından ayrılmak zorunda kaldı 21 yıllık ömrünü, vatan hasretinin sızlanışları içinde Mekke ve Amman gibi yerlerde geçirdi Af Kânunundan istifâde ederek, 1943te kendi ifâdesiyle, Hesaplaşmak için değil vedâlaşmak için yurda döndü 31 Aralık 1949da vefat etti Kabri Zincirlikuyu Asrî Mezarlığındadır


Rıza Tevfik, düzensiz ve uzun süren okul tahsiline rağmen şaşılacak kadar geniş bilgi sâhibidir Fransızca, İngilizce, Almanca, İtalyanca, Lâtince, İspanyolca, Arapça ve Farsça gibi sekiz lisanı okur, yazar ve konuşurdu Târih bilgisi, hâfızası, sohbeti, zekâsı, nüktesi bütün tanıyanlarca övülür Bundan başka hatip, şâir, pehlivan, doktor, sahne sanatçısı kısacası eskilerin deyimiyle hezârfen (bin hünerli) bir adamdı


Rıza Tevfik, okul hayâtından beri isyancı, ferdiyetçi, o gün için dillerde dolaşan hürriyete tutkun, disiplinsiz ve her şeye muhâlif mizâcı ile tanınır Felsefî nesir, edebî inceleme, tenkit ve şiir türlerinde eser vermiştir


Eserleri:


Felsefî sahada: Felsefe Dersleri, Mufassal Kâmûs-ı Felsefe (c harfine kadar), Abdülhak Hâmidin Mülahazat-ı Felsefiyesi


Tenkit ve incelemeleri: Ömer Hayyam, Tevfik Fikret


Bir kısım hatıralarını, Biraz da Ben Konuşayım adıyla kaleme almış, şiirlerini Serâb-ı Ömrüm adıyla toplayıp bastırmıştır Birçok mizahlı ve taşlamalı şiirlerini bu kitaba almamıştır


Şiirlerinde Yunus Emreden Dertliye kadar, Halk ve Tekke şâirlerinin kullandığı canlı dili ve hece veznini örnek almıştır Bu yüzden, halk ve gençler üzerinde etkisi büyük olmuş, 1914ten sonra yetişen Beş Hececiler de az çok onu tâkip etmişlerdir


Çocukluğundan beri başına gelenler ve bilhassa gurbette geçen acı yılların tortusu, çoğu şiirlerine bezginlik, hüzün ve kötümserlik hâlinde sinmiştir Her zaman içli ve ilhamcı şiire meylettiği için bilgiçliğe sapmamış, didaktik (öğretici) şiiri benimsememiştir En çok, koşma nazım şeklini kullanmıştır


Hece veznini ısrarla savunduğu halde, aruz ve heceyi birlikte kullanmıştır Mecaz dünyâsı zengin ve tâzedir Şiirinde konu ve temalar çok geniştir Gurbet üzüntüsüyle karışık vatan ve gençlik özleyişlerini sanki gözyaşı damlaları hâlinde şiirleştirmesi bakımından Rıza Tevfik edebiyatımızda benzersizdir


KOCA HASAN DAYI


Rıza Tevfik Bölükbaşının bu şiiri, otuz kıtalık bir manzum hikâyedir Şâir, Rumelide bir köyde dolaşırken, ihtiyar bir çınara yaslanmış, asırlık bir köylüye rastlar Şâirin İstanbullu olduğunu öğrenince ihtiyar konuşmaya başlar:

Sultan Mahmud sağ mı? dedi, sonra birden coşarak:

Tam beş yıl askerlik ettim, ekmeğini yedimdi

Hey devletli koca sultan, hey celâlli arslan hey!

Bir kır ata biner gelir, gelen şâhin sanırdım

Bin yiğidin arasında bir görüşte tanırdım

Ak sakallı vezirleri karşısında titrerdi,

Ardı sıra deryâ gibi kullar yürür giderdi

Fermânına yedi kral baş eğermiş derlerdi

Evliyâ kuvveti vardı, ona ermiş derlerdi

Biz ne mutlu günler gördük, de hey deli devrân hey!

Delikanlıydım o zaman kapısında çavuştum

Beş sene hizmetten sonra geldim köye kavuştum

Bir daha çıkmadım artık, tarla takım edindim,

Elli sene şu toprakla güreş ettim, didindim

Çocuklar askere gitti, biri geri gelmedi

Hiçbirinin bugüne dek bir haberi gelmedi


Hürriyet ve adâlet nutukları ile idâreyi ele geçirdikten sonra ülkeyi ne hâle koyduklarını, bir de ihtiyarın ağzından dinleyen şâir, büyük bir üzüntü içinde onu İstanbula götürmek isterse de şu cevabı alır:


Dedi: Oğlum, bu dünyâda artık nedir umudum!

Allah senden râzı olsun, ben köyümden hoşnudum

Gönlüm gözüm bu yerlerde ne şenlikler görmüştür,

Hepsi yalan, geldi geçti; fâni dünyâ bir düştür

Arslan gibi üç oğlumu fedâ ettim uğrunda,

Çifti sattım, evi barkı vîrân ettim uğrunda,

Altmış sene oldu belki, ben bu köyden çıkmadım,

Ormanından, deresinden, kuşlarından bıkmadım

Oğul arzum budur benim, burda ölmek isterim,

Yâdellerde neylerim?

(Serâb-ı Ömrüm, 1915)


SULTAN ABDÜLHAMİD HANIN RUHANİYETİNDEN İSTİMDAD


Nerdesin, şevketli Sultan Hamîd Han,

Feryâdım varır mı bârgâhına?

Ölüm uykusundan bir lâhza uyan,

Şu nankör milletin bak günâhına!


Târihler adını andığı zaman,

Sana hak verecek, hey koca Sultan;

Bizdik utanmadan iftirâ atan

Asrın en siyâsî pâdişâhına


Dîvâne sen değil, meğer bizmişiz,

Bir çürük ipliğe hülyâ dizmişiz

Sâde deli değil edepsizmişiz,

Tükürdük atalar kıblegâhına


Sonra cinsi bozuk, ahlâkı fenâ,

Bir sürü türedi, girdi meydâna

Nerden çıktı bunca veled-i zinâ?

Yuh olsun bunların ham ervâhına