Osmanlı Devleti'nde Eğitim Öğretim Sistemi

Osmanlı Devleti'nde Eğitim Öğretim Sistemi


Mehmet DERİ*

Bilindiği gibi eğitim, yetişen nesillerin topluma intibakını sağlamak, millî kültürü genç kuşaklara aktarmak, böylece fert ve cemiyet hayatında bir denge ve ahenk meydana getirme faaliyetidir Eğitim ailede, okulda ve çevrede hayat boyu süren bir etkileşimin adıdır Her devlet, kendi toplumunun değer yargılarına, zamana, ekonomik ve diğer şartlara göre bir eğitim sistemini ve anlayışını benimser
Osmanlı Devleti, kuruluşundan XVI yüzyıl ortalarına kadar hızla ilerlemiş, sadece İslam dünyasının değil, aynı zamanda tüm dünyanın en büyük ve en güçlü devleti haline gelmiştir Osmanlı Devleti’nin bu büyümesi ve güçlenmesi devlete bağlı kurumların; özellikle de “eğitim kurumları”nın tâbi bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır Devletin gereksinim duyduğu her türlü bilimsel ve entelektüel ihtiyaç bu kurumlar tarafından karşılanmıştır

Önceleri küçük bir beylik iken, Osmanlı Devleti’ni kısa bir zamanda “cihan devleti” yapan unsurların başında, asırlardır başarıyla uyguladığı eğitim politikası gelmektedir Bu başarılı eğitim politikası nedeniyledir ki, Devlet-i Â’liye Osmaniyye, 400 atlıdan koskoca cihangir bir devlet haline gelmiş, 320 yıl dünyanın tek süper gücü olmuş; hangi din, dil, ırk ve coğrafyadan olursa olsun insanları adalet ve büyük bir hoşgörü örneği sergileyerek asırlardır bir arada yaşatmayı başarmıştır

Osmanlı Devleti, tarihte İslâmî esaslara göre yönetilen Türk-İslâm Devletidir ki, bu nedenle bütün sistem ve müesseselerde olduğu gibi, eğitim öğretim sisteminde de İslâmî eğitim usûllerinden ve kendisinden önceki İslâm Devletleri’nden (bilhassa da Anadolu Selçuklularından) yararlanmıştır Bu İslam Devletlerinin ise, temelde Kur’an-ı Kerim ve Hadis-i Şeriflerle, Müslüman Milletlerin kültür ve medeniyetlerinden yararlandıkları bilinmektedir Osmanlı Devleti’nin başta eğitim öğretim olmak üzere diğer hususlarda, daha önceki İslam Devletleri’nden istifade etmesi körü körüne bir taklit olmayıp, bir sentez ve özümleme hadisesidir Gerçekten de Osmanlı devleti kendisinden önceki kültür ve medeniyetlerden en iyi şekilde yararlanmayı bildiği gibi, bu bağlamda kendisinden önceki tarihsel mirası ve birikimi en iyi şekilde değerlendirip çağına uyarlamayı da başarmıştır

ÖRGÜN EĞİTİM MÜESSESELERİ

Bu müesseseler, belirli yaş ve bilgi seviyesindeki insanları, belirli eğitim ve öğretim kaidelerine göre yetiştirmek üzere kurulmuş müesseselerdir

I) İlk Seviyedeki Eğitim-Öğretim Müesseseleri
Sıbyan Mektepleri: Osmanlılar da bu okullara “Daru’ttalim”, “Daru’l-ibn”, “Muallimhâne”, “Mektephâne”, “Mahalle Mektebi”, “Mekteb-i İbtidaiye” adları verilirdi Osmanlılar’da bu mektebin hocasına “Muallim”, yardımcısına “Kalfa”, talebelerine de “Suhte”, “Puser”, “Şakird” denilirdi Daha çok cami ve mescit bitişiğine yapılan bu okullar, medreselerin çekirdekleri idi İlk tahsil veren bu mekteplerde 5-6 yaşlarındaki çocuklara okuyup yazmayı, başta Kur’an-ı Kerim okumak olmak üzere dinî bilgileri ve dört işlemden ibaret olan matematik dersini verilirdi Bu mektepler camilerin veya mescidlerin yanına yapılırdı Osmanlılar her mahalleye, her köye varıncaya kadar bu okulları yaygınlaştırmışlardı Devletin sınırlarının ilerlemesine paralel olarak bu okulların sayısı da her geçen gün artmıştır Bu mekteplerin en önemli özelliklerinden biri de mektebe başlama şekliydi Çocuk, okuma çağına gelince mektebe büyük bir merasim ile başlatılırdı ki, buna “Âmin Alayı” denirdi Mektepteki okuma müddeti içinde, çocuklara çalışıp kolayca öğrenmeleri için teşvikte bulunulur ve çocuklar hediyeler alınıp ödüller verilirdi Bu mektepleri bitiren çocuklar, rüşdiye ve emsali okullara devam edebilecek duruma gelirlerdi Bu okullarda Elifba, Kur’an-ı Kerim, Tecvid, İlmihâl, Ahlâk, Sarf-ı Osmanî, İmlâ, Kıraat, Mülahhas Tarih-i Osmanî, Muhtasar Coğrafya-ı Osmanî, Hesap, Hendese, Hüsn-i Hatt gibi dersler okutulurdu Okuma yazma bilen ve bu işe uygun olan herkes, bu mektepte muallim olabilirdi Okulun belirli sınıfları ve süresi yoktu Her çocuk, öğretilen bilgiyi öğreninceye kadar mektebe giderdi

II) Orta ve Yüksek Seviyedeki Eğitim-Öğretim Müesseseleri
Medreseler: Medrese, Arapça bir kelime olan “derese” türevinden gelmektedir “İlim öğrenilen yer” anlamına gelir Medrese teşkilatlı bir kuruluş olup, dershane ve etrafında öğrencilerin kaldığı odalar, medreselerin bel kemiğini teşkil eder Kütüphane, imaret, hamam gibi kuruluşlarda medresenin ayrılmaz parçalarıdır Çoğu zaman cami ve mescid bitişiklerine yapılırdı Diğer İslam Devletleri’nde olduğu gibi Osmanlılarda da temel eğitim ve öğretim kurumları medreseler idi Osmanlılar, medreselerini Büyük Selçuklu, Anadolu Selçukluları ve diğer İslam devletlerini örnek alarak kurdular Kısa zamanda şöhret bulan bu medreselere, İslam dünyasındaki diğer ülkelerden çok sayıda talebe ve âlim akın etmeye başlamıştır Osmanlılar medreselerinde naklî ilimlerde Şam-Mısır; aklî ilimlerde Bağdat-Semerkand bölgelerinde yetişmiş ûlemadan istifade etmiştir

Osmanlılar, eğitim öğretim sistemlerinin temelini oluşturan medreseleri, Büyük Selçuklu Devleti ve Anadolu Selçuklu Devleti ve diğer İslâm Devletlerini örnek olarak kurdular Bu yüce devlet, ilmiye sınıfı mensuplarına büyük bir itibar gösterdiği için İran, Turan, Horasan, Dağıstan, Hindistan, Buhara, Halep, Şam, Mısır’dan birçok âlim İstanbul’a akın etmiştir Osmanlı’larda ilk medrese, 1330’da İznik’in fethini müteakip bir manastırın medreseye çevrilmesiyle İznik’te Orhan Gazi tarafından açılmıştır Burası kısa zamanda bilim yuvası haline gelmiş, uzun müddet hizmet vermiştir Davudî Kayserî (öl 1350) bu medresenin ilk baş müderrisliğini (rektör) yapmıştır Ayrıca Orhan Gazi bu medrese için vakıflar tesis etmiştir