Asr-I Saadet Öncesi Medinede Sosyo-Ekonomik Hayat

ASR-I SAADET ÖNCESİ MEDİNEDE SOSYO-EKONOMİK HAYAT


ProfDr Muhammed Hamidullah


MUHAMMED 1908 Yılında Hindistan'ın Haydarabad/Deccan HAMİDULLAH Şehrinde doğdu Aynı şehirde Daru'1-Ulum medre¬sesinde okudu Yüksek tahsilini de buradaki Osmaniye Üniversitesinde tamamladı "İslâm

Devletler Umumî Hukuku" konusunda master tezi hazırladı Daha sonra doktora çalışması için Osmaniye Üniversitesi tarafından Almanya'nın Bonn şehrindeki üniversiteye gönderildi 1933 yı¬lında Devletler Umumi Hukuku dalında doktora¬sını tamamladı Aynı konulardaki araştırmalarını ilerletmek için Paris'e geçti Paris'te kurulu "İlmî Araştırmalar Millî Merkezi" üyesi olarak burada ilmî çalışma, araştırma ve yayınlar yaptı Eserleri birçok batı ve doğu dillerine tercüme edilerek ya¬yınlandı

Türkçeye Tercüme Edilmiş Eserleri:

- islâm'ın Hukuk İlmine Yardımları

- İslâm 'a Giriş

- lmam-ı Azam ve Eseri

- Hz Peygamber'in Savaşları

- İslâm Fıkhı ve Roma Hukuku

- Modern İktisat ve İslâm

- Kur'ân-ı Kerim Tarihi ve Türkçe Tefsirler Bibli-ografyası

- İslâm Peygamberi

- Resulullah Muhammed

- İlk İslâm Devleti

- İslâm Müesseselerine Giriş

- Hz Peygamber'in Altı Orijinal Diplomatik Mek¬tubu [1]


ASRI SAADET ÖNCESİNDE VE HZ PEYGAMBER'İN (SAV) HİCRETİNDEN SONRA (569-632) MEDİNE'NİN SOSYAL VE EKONOMİK YAPISI


Giriş


Hz Muhammed (sav), 609 yılının sonlarına doğru îslâm'ı tebliğe başladığında, Arabistan yarımadası bir çöl hâline gelmişti bile Bir çölün, şurasında burasında birkaç su kaynağı ve insanlar tarafından açılmış birkaç kuyunun bulunması tabiidir Fakat söz konusu ettiğimiz devirde, su yokluğundan dolayı, bu bölgede Tok¬yo ve yew York gibi büyük yerleşim merkezlerine, hattâ Kitabı Mukaddes'te geçen[2] Ninova gibi şehirlere rastlanmaz

Araplar genellikle göçebe olup, mevsimlere ve yağmur yağış dönemlerine göre oradan oraya göçerlerdi Su kaynakları vasıta-siyle, buğday, arpa, arpacık ve darı ziraatından ziyâde, hurmalar dikip vahalar yetiştiren yerleşik bahçıvanlar, çok nâdirdi

En büyük şehirlerin nüfûsu, on bini aşmıyordu Arabistan'ın her tarafından Hacc için Kabe'ye gelen ziyaretçiler sayesinde Ara¬bistan yarımadasının gerçek metropolü olan Mekke'nin durumu da böyleydi

Tipik bir köy olarak incelemek üzere (islâm'ın arefesinde ve başlangıcında olmak üzere), birçok sebepten ötürü Medine'yi (hic¬retten önceki adıyla Yesrib'i) seçtim:

1 Medine'de merkezî bir idare yoktu; bunun tam aksine, her¬kesin başkalarına karşı bağımsız olduğu, kendi aşiret veya kabile reisinden başka bir otorite tanımadığı, başıboş bir insan toplulu¬ğundan ibaretti

2 Yaşam, temel olarak toprağa, hurmalıklara bağlıydı

3 Arabistan'da nâdir bir husus olmak üzere; Medine'de ya¬bancılar, yâni Yahudiler yaşıyordu ki» bunlar yaşamı daha ilginç bir hâle getiriyorlardı

4 Aynı dönemin diğer herhangi bir köyüne nazaran Medine hakkında çok daha fazla dokümana sahibiz Daha sonra Medine, Asya, Afrika kıt1 alarma yayılan bir devletin merkezi olan büyük bir şehir hâline gelecektir Nitekim bunlar, üçüncü Halîfe Hz Os¬man (ra) (637-647) zamanında olmuştur[3] Fakat biz burada Medine'yi, henüz dağınık, tutarlılığı olmayan, orman ve otlak ara¬ziler dışında, müşterek çok az kaynaklara sahip bir köy olduğu za¬manki durumunu araştıracağız [4]


Birinci Bölüm


MEDİNE'NİN SOSYAL YAPISI


I Medine'nin Coğrafî Ve Kronolojik Çerçevesi


Arabistan yarımadasında, Kızıldeniz kıyısında, Yanbû' limanına uzak olmayan bir yer vardır ki, Kur'ân-ı Kerîm'de iki isimle adlandırılmıştır: Medine ve Yesrib; fakat aynı yerin çok iyi bilinen iki adı daha vardı: Tâbat ve Taibah Burası, genişliğine ol¬duğu gibi, uzunluğuna da, deve yürüyüşüyle bir gün süren geniş bir ovadır Serpilmiş volkanik lâv tarlaları arasından Akik vadisi geçer Yağmur mevsiminde burada bir çay oluşur; fakat Taif böl¬gesinin (ki buraya Vacc vadisi denir) yağmur suları akıp çekildik¬ten sonra, birkaç gün içinde vadi tekrar kurur ve içinden insanlar¬la hayvanlar geçer Medine bölgesinin yağmur suları, birçok kol¬lar hâlinde, yakın çevre veya iç bölgelere akarlar Kanat vadisinin suları, Medine'nin kuzeyinden geçmeden önce, Uhud dağının do-ğusundaki bir çukura akarak orada tabii «Akûl» gölünü oluşturur ki, suları bütün sene boyunca kurumadan durur Başka akarsular da, Medine'nin kuzey-doğusunda Gabah ormanının oluşmasını sağlamıştır, iklimi hoş, toprağı verimli, ve fazla derin olmayan ye¬raltı suyu da tatlı ve lezzetlidir

Medine'de yaşayanların menşei açıkça bilinmemektean 1957 de G Rice tararından neşredilen Harran (Urfa bölgesi)'m çivi yazılı kitabesi, Babilonya kralı Nabuna'id (MÖ 556-539)'e âit olup, bu kralın Yesribi ziyaret ettiğini kaydetmektedir Milât'tan sonraki devirde olduğu anlaşılan Yemen kralı Tubba'nm Medine'yi alması da, destanlar oluşturmuştur[5] Medine'nin eski çağda Önemli bir şehir olup, Asurlu ve Yemenli istilâlar sonucu yı-kılarak, İslâm'ın arefesinde bir köy hâline geldiği görüşü de var¬dır (Hâtıra olarak şunu kaydedeyim: 1946 ya kadar, en azından şehrin güneyinde, Urvah kuyusu karşısındaki bir tepenin kaya-lıkları üzerinde musnad yazısıyla yazılı bir Yemen kitabesi vadi ki, bunun transkripsiyonunu Mısır arkeoloji idaresine haber ver¬dim 1964 de bu kitabe kaybolmuştu (Muhtemelen bu kitabe, zik¬redilen tepenin hâkim noktasına, şehrin Necdli kadısının ev inşa¬atına taş temin etmek maksadıyla dinamitlenmiştir)

Medine halkı, Evs ve Hazrec diye iki kardeş kola ayrılmış olan Benû Kailah Arap kabilesi, şu veya bu aşiretin tabiiyetine girmiş olan başka birkaç arap ve umumiyetle Benû Kaynuka, Benû Nâdir ve Benû Kurayza diye gruplandmlan Yahudilerden oluşuyordu, (Bu Yahudi kabileleri, menşe itibariyle hepsi kuyumcu, hurma çiftçisi ve çömlekçi idiler) Aynı şekilde nadiren birkaç köle vardı ki; meselâ bir tranlı köle olan Selmân, bir yahûdinin kölesiydi

Benû Kailah arap kabilesi, şecere itibariyle Yemen'deki Azd-lara dayanıyordu Muhtemelen bu kabile, Abâ'daki Arim Bara-jı'nın yıkılması üzerine memleketini terketmek zorunda kalmış ve Asurlu Nabuna'id kitabesinin bahsettiği gibi, belki de Medi¬ne'de yaşayan diğer insanları da kovarak orada yerleşmiştir

Yahudilere gelince, onların Medine'ye göçlerini izah etmek daha da güçtür Hz Peygamber (sav), 622 yılında, müslüman ve gayr-ı müslim halkları bir araya getirme insiyatifini eline alınca, Yahudilerden sadece «falan veya filân Arap kabilesinin Yahudi¬leri» diye söz eder Bu şekilde isimleri zikredilen sekiz Yahudi aşiretinden altısı, müslüman araplarm bağımlıları durumunda idiler Diğer iki aşiret olan Şutayba ve Sa'laba hakkında ise, hiçbir şey bilinmemektedir Acaba bunlar, Benû Kaila'nın iç savaşları sı¬rasında yok olan Medine Araplarmdan, veya Medine dışındaki Araplardan mıdırlar; yoksa gerçek Yahudi halkından mıdırlar? Bilinmemektedir Medine'de şehir-devletinin teşkili sırasında di¬ğer kabilelerle birleşmeyen ve ileride kendilerinden sözedeceği-miz Benû 'Uraid Yahudilerinin şeceresi hakkında da hiçbir bilgi verilmemektedir Zaten bu aşiret çok küçüktü

Aynı şekilde, sayıları en fazla elli civarında olduğu görünen az sayıda Hıristiyan da vardı ki, bunlar Evs kabilesinin içindeydiler Muhteris ve aklı kıt olan Ebu 'âmir adındaki papaz, bunların reisi durumundaydı Fakat, Yahudilerin Bet Midrâş'mdan kesinlikle bahsedildiği halde, Hıristiyanların bu bölgede bir kiliseleri olup olmadığından sözedilmemektedir

Tarıma elverişli toprağı olmayıp, kuyumcu ve tüccar olan Benû Kaynuka' müstesna, diğer bütün Yahudilerin çiftçi oldukla¬rı anlaşılıyor

Her topluluk, bir diğerinden birkaç kilometre uzaklıkta bir koy oluşturuyordu Her şey, ekime elverişli olup, lavlarla kaplı ol¬mayan toprağa bağlıydı

Sık sık iki katlı olmak üzere, evler volkanik lâv düzlüğü üze¬rinde inşâ edilmiş olup; çoğu kez, her aşiretin «hudutları» dâhilinde iki veya üç katlı muhkem kuleler vardı Tehlike anında, erkekler dövüşmek için dışarı çıkar; kadınlar, çocuklar, hattâ ko¬yunlar, âtârn denen bu kulelere sığınırlardı Tabii ki hayvanlar ze¬min katta, şahıslar da üst katlarda olurlardı Bu, kadınlara bile, fırsat düştüğünde yukarıdan taşlar atarak düşmana saldırma avantajı sağlıyordu [6]

II Halkın Değişik Kesimleri Arasındaki İlişkiler


Benû Kaila arapları sürekli olarak iki kola ayrılmışlardı Bunlar, aynı anne-babadan olan iki kardeşin soyu olup, komşu olarak aynı bölgede yaşıyorlardı Aralarında zaman zaman kar¬deş kavgaları olduğundan, her iki taraf da, kendisine müttefikler bulmuştu Medine'de bulunan Yahudiler de aynı şekilde bölün¬müş bir halde, kabile hayatı yaşıyorlardı Bâzı Yahudi kabileleri (özellikle Benû Nadîr Yahudileri), Hazrec Araplannın bağımlı-müttefikleri; diğerleri ise, Evs Araplarıyla benzer ilişkiler içeri¬sinde bulunuyorlardı Bunların Medine'ye ne zaman geldikleri bilinmemektedir Ben, onların hep birden gelmedikleri kanaatin¬deyim Bunlardan bâzıları, herhangi bir Arap kabilesinin bağım¬lıları olarak buraya gelirken, diğer Arap kabileleri de tedricen başka Yahudileri Medine'ye çekmişlerdir, işte Yahudilerin bölün¬meleri, efendileri olan Arapların bu şekilde bölünmelerinden ileri geliyordu Benû Nadîr Yahudilerinin, kendilerini Benû Kurayza Yahûdilerinden üstün görmeleri dikkat çekicidir; o derecede ki, herhangi bir öldürme olayında, Benû Nadîr1 den biri, kan parası¬nın sadece yarısını verirken, katil Benû Kurayza'den olunca, kan parasının tamamım vermek zorunda kalıyordu[7] Acaba bu, Benû Nadîr'in müttefikleri, yâni Hazreclilerin, Benû Kur'ayza'mn efen¬dileri olan Evs'den daha güçlü olmalarından mı ileri geliyordu?

Medine Yahudileri üzerinde daha fazla durmak yersiz; çünkü bir müddet sonra bunların hepsi oradan göç ettiler Fakat kaynak¬larımızda Benû Nadîr'îe ilgili önemli bir hâdiseye işaret edeceğim ki bu, bütün Yahudi aşiretleri, hattâ Yahudi olsun, arap olsun, bü¬tün o bölgenin insanlarım ilgilendirmektedir Filhakika, Benû Nadir Yahudilerinin büyük reisinin aynı zamanda kabilenin hazi¬nesinin- (kenz) de muhafızı olduğu rivayet edilmektedir Bu hazi¬neden maksad da, felâketler (savaş vs) zamanında harcanmak üzere toplanan paradır Medîneli müslüman araplardaki ma'âkil (sosyal sigortalar)'dan söz açınca, bu konuya tekrar döneceğiz

islâm'dan önce, arap ve Yahudi kabilelerinin tasarrufları vardı: Araplar çiftçi; Yahudiler ise, çoğunlukla ithalâtçı-ihracatçı, kuyumcu ve faizle çalışan bankerler idiler [8]


III Dışarıyla Olan Pasif İlişkiler


Eski zamanın kabileleri, çağımızın devletlerinden daha az bağımsız değillerdi Fakat eski çağda, dünyanın değişik bölgeleri¬nin birbirlerine karşı bağımlılıkları olmadığından, bu konuda söylenecek çok az şey vardır Arasıra Medine'ye kervanlarla yiye¬cek maddeleri, tahıl, zeytinyağı vs getiren nebatîlerden sözedil-mektedir Şüphesiz bunlar, Medine'ye mal getirince, o günün rayi¬cine göre gümrük vergisi verirlerdi Peki bu vergiyi kim alıyordu? Alıcı kabilenin reisi mi, pazarın bulunduğu arazinin sahibi mi, yoksa başka bir teşkilât mı? Bugünkü bilgilere göre bu konuda bir şey bilinmemektedir Medine'ye uzak veya yakın olan bölgelerde¬ki Arap kabileleri, bilhassa göçebeler, satmayı veya ihtiyaç duy¬dukları mallarla takas etmeyi düşündükleri mallarını şehre geti-riyorlardı Getirdikleri bu mallar, deve, at, zamk, kıymetli taşlar vs idi

Yabancı bir kabileyle yapılan antlaşmaya dâir, aşağıdaki vak'ada geniş bilgi vardır: Hz Peygamber (sav); Medine'ye geli¬şinden bir sene sonra, Suriye'ye gitmek üzere, Medine bölgesin¬den geçmekte olan bir Mekke kervanını vurmak için bir seriyye (askerî birlik) gönderdiğinde, Cuhayna kabilesi reislerinden biri -her iki tarafla da antlaşmalı (muvâdi1) olduğundan- kendi arazisi üzerinde karşılaşan iki grubun savaşmalarına mani olmak için müdâhale etmiş ve taraflar kan dökmeden birbirinden ayrılmış¬lardır[9]


IV Dinî Hayat


Diğer Araplar gibi, genellikle Medîneliler de putperest idiler Bir evin fertlerinin taptıkları aile putları olduğu gibi, görevli bölge papazlanyla beraber umuma âit putlar da vardı Daha sonraları, putları çalan ve onları kesip parçalayarak bir torbaya koyup, mut¬fağının ateşini yakmak üzere ihtiyar bir kadına götüren bir müs-lümandan sözedilecektir O halde çok sayıda ağaçtan yapılmış put heykeli de vardı Bir başka ihtiyar da, «meçhul kimselerin» onun ağaçtan yapılmış putu üzerine gizlice çöp ve diğer pislikleri atma¬larından son derece öfkelenmişti Bir gün bu ihtiyar, kendisini müdâfaa etmek ve ona karşı saygısızlık edeni cezalandırmak için putunun önüne silâhlar yerleştirdi Fakat aynı gün, putu kaçıran¬lar onu öyle gülünç ve utanç verici bir duruma soktular ki, putun sahibi, kendi putunun gerçekten bir güce sahip olsaydı, o gece kendisine o şekilde hareket edenlere karşı o gücü kullanmaktan çekinmeyeceğini (yâni onun herhangi bir güce sahip olmadığını) anladı ve müslüman oldu[10] Medînelilerin asıl putları, Medine'ye takriben iki günlük mesafede, Kızıldeniz bölgesinde, el-Muşallal denen yerde bulunan Menât idi Bu vakıa, Medînenin o devirde, şehirden ziyâde bir köy olduğunu gösterir

Medîneliler, Mekke'deki Kabe'ye yapılan haccın faydasına, yâni farziyetine inanıyorlar ve her sene ona iştirak ediyorlardı; fa¬kat rivayete göre,- Kabe karşısındaki Safâ-Merve arasındaki sa'y'i yerine getirmiyorlardı[11]

Bu putperestler, biraz geniş düşünüyor -ve hurafelerine göre yabancıların putlarını da kabul ederek, kendilerininki gibi onla¬ra da saygı gösteriyorlardı

Buna kâhinleri de katmak lâzımdır ki, çok karmaşık ve halle¬dilmesi zor meselelerde, onlara başvurulur, onların ilham sonucu hikmetlerine (!) inanılırdı Burada, kendisine on erkek çocuğu verdiği takdirde, bunlardan birini Allah'a kurban edeceğine dâir adakta bulunan Hz Peygamber (sav)' in dedesi Abdulmuttalib'i zikredelim On oğlu olan Abdulmuttalib, samimi bir adam olduğu için, kura çekti ve ileride Hz Peygamber (sav)'in babası olacak olan oğlunu kurban etmeye mecbur oldu Akrabaların, ve özellikle çocuğun annesinin teşebbüsüyle, Abdulmuttalib, Medine'ye gitti¬ğinde, kâhin, kuzeyde bulunan Hayber'de bulunuyordu Abdul¬muttalib onunla görüştüğünde, kâhin şöyle dedi: «Çocukla, sizde âdet olan kan bedeli (on deve) arasında kura çekin Şayet kura yine çocuğa isabet ederse, kan bedeline ilâve ederek, kura devele¬re isabet edinceye kadar devam edin!» Mekke geleneği, on deveyi kan bedeli olarak kabul ediyordu Kura ancak onuncu seferde de¬velere isabet etti Samimi Abdulmuttalib, gerçeğe kanâat getir¬mek için, çocukla yüz deve arasındaki kurayı üç defa tekrarladı ve çocuğun hayatı bu şekilde kurtuldu[12]

Bu kâhinin, yalnız Yahudilerin yaşadığı Hayber'e gitmesin¬den, bizzat bu kâhinin de, Yahudi olduğu ve Mekke gibi uzak böl¬gelerdeki Arapların bile kendisine güven besledikleri düşünülebi¬lir [13]

V Sosyal Hayat


Ziraî hayattan sözetmeden önce, biraz Medine bölgesinde bu¬lunan köylerdeki kişisel yapıdan, mesleklerden ve zenaattan bah¬sedelim

Birden çok erkekle evlenme yoktu amma, birden çok kadınla evlenme âdeti bölgeye hâkimdi Evlilik adayının ekonomik imkânsızlıkları dışında, evlenilebilecek kadın sayısında bir sınır yoktu Fakat beklenmeyen şu durum da vardı: Rüştüne ermiş kadınların da evlenme aktine rıza göstermeleri şart olduğundan, öyle durumlar oluyordu ki, bir Medîneli kadın, kocasını boşama hakkım elde edebiliyordu Ne var ki böyle bir durum , kocasının is¬tediği zaman karısını boşama hürriyetine bir halel getirmiyordu Hz Peygamber (sav)'in dedesi Abdulmuttalib'in annesinin du¬rumu buna en güzel Örnektir: Abdulmuttalib'in, büyük bir ker¬vancı ve zengin bir tüt ir olan babası Hâşim, bir seferinde Medine'de birkaç gün geçilince, ev sahibinin genç bir dul olan kızı onun hoşuna gitti Dul kadın, boşama hakkının kendisine âit olma şartım koştu[14] Balayı haftasından sonra, Hâşim Filistin'e kadar yoluna devam etti ve Gazza'da öldü Genç kadın yeniden dul kaldı; ne var ki, bu seferki kısa evlilikte hamile kalmıştı, birkaç sene son¬ra müteveffanın kardeşi Medine'ye gelecek, anesinin büyük acısı¬na rağmen çocuğu, yâni yeğenini kaçıracak ve onu Mekke'ye geti¬rerek orada yetiştirecektir

Öyle anlaşılıyor ki, çeyizin dışında, koca, karısına {sudak, mehr, ecr vs denen) bir şeref ücretini ayırt etmeksizin veriyordu ki bu, kadının emrinde oluyor, babası bile ona dokunmuyordu[15]

Medine ile ilgili mîras ve veraset hakkındaki bilgilerimiz ol¬dukça azdır Ancak Medine'de görülen bir âdet vardı ki, muhteme¬len bu âdet sadece Medine'ye hastı: Ölmüş bir adamın sadece karı¬sı ve kızı değil, küçük çocukları dahi mîras alamıyordu; mirası, sa¬dece, bir savaş esnasında eli silâh tutabilecek olan, bulûğa ermiş oğlan çocukları alabiliyordu Şayet bütün erkek çocuklar bulûğa ermemiş çocuklarsa, yeğenler ve baba soyundan gelen akrabalar bütün mîrası alır; böylece zengin olan bir aile, şayet mirasçılarla ilişkileri iyi değilse, ertesi günü parasız ve dilenci durumuna dü¬şebiliyordu[16]

Mirasın dağıtımı sırasında, taşınır ve taşınmaz mallar ara¬sında bir ayırım yapılıp yapılmadığını bilmemiz için elimizde ke¬sin veriler yoktur; muhtemelen böyle bir ayırım yoktu Medine ge¬leneği, mirasın açıkça dağıtılmasını gerektiriyor gibiydi O anda orada bulunanlara yemek veriliyor ve mîras mallarından alınmış küçük hediyeler (hâtıralar) bu kimselere dağıtılıyordu[17]

Küçük yetimler, baba akrabalarının himayesine alınıyordu

Mesleklere gelince, liste oldukça kabai'iktır: Sadece ihtisas hâline gelmiş ticaret dükkânları değil, çarşılar bile vardı Benû Kaynuka' (Yahudiler) ve Nabit çarşılarından sözedil-mektedir ki, bunların ödedikleri % 10 gümrük vergisi, Hz Ömer (ra)'m hilâfeti zamanına kadar sürecektir[18] Daha sonra, Hz Peygamber (sav), «çarşı işleri» için kadınları bile çalıştıracaktır[19] Muhtemelen bâzı gıda maddelerini getirip çarşıda satan kadınlar da vardı Banliyölere gelmiş olan yabancı ithalatçılarla görüşen simsarlardan (samsara) da bahsedilmektedir Bazen açık artırma ile satışlar söz konusu edilmektedir Yabancı ithalatçıla¬ra, özellikle Nabatîlere borçla para verme işlemlerinden de bahse¬dilmektedir[20]

Borçlar için rehin uygulanıyordu; bilhassa gıda maddeleri Gıda maddeleri satan satıcılardan, kasaplardan, demircilerden ve kuyumculardan sözedilmektedir Medine'deki iki büyük Arap kabilesinin başına müştereken büyük bir başkan getirilmek is¬tendiğinde, bir «tac» yapılması için Yahudi kuyumcularına sipariş verilmişti[21] O arada Hz Peygamber (sav) Medine'ye geldi ve kral adayının büyük üzüntüsüne rağmen, proje suya düştü

Dokumacı kadın ve erkekler, terziler, parfüm satıcıları, ma¬rangozlar da zikredilmekte ki, ormandan odun kesip yakmak için satan oduncular da ayrıca zikre değer

«Hâlen devenin karnında olan hayvanın da döllenmesine ka¬dar» (hablu'l-hablât) gibi, uzun süreli antlaşmalar da vardı

Umûmun menfaati için vakfedilmiş içme su kuyuları, meyve¬likler vs bilinmekteydi

Gerçek mahsul alınmadan önce, hurma ağaçlarından bekle¬nen mahsul satılıyordu; hattâ meyveler olgunlaşmadan Tabii bu husus, çekirgeler veya başka felâketler sebebiyle elde edilecek çok kötü bir hasad neticesinde meydana gelecek anlaşmazlıkları da beraber getiriyordu

Özellikle düğünler sırasında, profesyonel kadın berberlerinin bulunması kaçınılmazdı Saçları eksik olan kızların, saçlarını tamamlamak için kullandıkları takma saçlardan sözedilmekte¬dir[22] Muhtemelen fazla saçı olup saçları alınanlara bir ücret veri¬liyordu Hattâ ne yaptıkları hakkında yeterli bilgi verilmemekle beraber, kısırlaştırılmış kimselerden de bahsedilmektedir Bay¬ramlar sırasında, özellikle düğünlerde; damadın, gelini babasının evinden alıp kendi evine getirdiği sırada, meşalelerle gece törenleri yapılırdı Düğün gününde, davetlileri kabul edip, ziyafet veren, kızın akrabaları oluyordu Ertesi günü ise damad, arkadaşlarını ve fakirleri yemeğe davet ederdi Yemeğe davet edilmeyen asalak¬lardan bile sözedilmektedir

Sadece bayramlar sırasında (özellikle düğünlerde) görülen profesyonel şarkıcılardan değil, aynı zamanda ölümler sırasında ağlayan profesyonel ağlayıcılardan da bahsedilmektedir Bu pro¬fesyonel ağlayıcı kadınlar, gruplar hâlinde gelir; bâzıları bir müd¬det feryad edip ağlar, onlar susunca da diğerleri ağıtlarla devam ederlerdi

Meşhur bir rivayet,[23] bir düğün esnasında, çoğunluğunu kü¬çük kızların teşkil ettiği şarkıcıların, kabilenin savaşlarda cesu-râne bir şekilde ölmüş kahramanlarına âit destansı şiirler oku¬duklarını haber veriyor Bu rivayet bana, bir bakıma Almanların bayram günlerinde akrabalarının mezarlarını ziyaret etme âdetini hatırlattı Muhtemelen burada iki düşünce vardır: Birin¬cisi, ölülerin yaşamakta olduğu ve nesillerinin sevincine iştirak ettikleri düşüncesi; ikincisi de, her şey fâni olup, zevkler ebediy-yen devam etmez ve sadece iyi hareketlerimiz bizimle olur

Ve nihayet, ilkel şekilde çalışan küçük hekimlerden haber ve¬rilmektedir ki, bunlar her kabilede bulunuyordu Buna profesyo¬nel kan aldırmaları, hacamat, dağlama vs uygulamalarını da ilâve etmek gerekir Aynı şekilde küçük cerrahları da söylememiz lâzımdır; zîra erkek çocuklarının sünnet edilmesi, hattâ kız ço¬cuklarının da böyle bir operasyona (incision) tâbi tutulma uygula¬maları vardı Fakat bunun, dinî bir anlamından ziyâde, genel ve hijiyenik bir âdet olarak uygulanmasından sözedilmektedir

Şâirler ve hatipler vardı ki, bunlarda özellikle ses ve uyumlu bir ahenkle şiir söylemeye değer verilirdi [24]

İkinci Bölüm


MEDİNE'NİN EKONOMİK YAPISI


I Amme Menfaatına Ayrılmış Yerler


Medine'nin kuzey-batı «banliyösü»nde bir orman uzanmaktaydı ki, günümüzde bile bu orman mevcuttur Yakmak üzere odun kesmek ve bunları meskûn yerlerde satmak için taşımak zor bir meslekti Arazisi olmayanlar, ekmek parası kazanmak için bu işi yapıyorlardı

Aynı istikâmette, bütün aşiretlerin çobanlarının sürülerini otlatabilecekleri güzel çayırlıklar vardır Nakî'ul-hayl tabiri, buraya sadece koyun ve develerin değil, atların da götürüldüğünü göstermektedir [25]


II Ziraat


Medine bölgesi, geniş ve fakat büyük çoğunluğu volkanik lâvlarla ve eski volkan püskürtmelerinin yaktığı taşlarla kaplı olan bir ovadır İklimin ılıman oluşu ve yeraltı sularının da çok derinde olmayışından ötürü, volkan lâvlarının zararından kurtulabilen her toprak parçası değerlendirilmiştir İnsanların olduğu gibi, hayvanların da içme suları geniş kuyulardan elde ediliyordu Her kabîTede birkaç kuyu olup, bâzıları, zaman zaman satılan sularının tatlılığıyla ün salmıştı[26] Evlerin ihtiyacı için, erkek çocuk¬larının bu kuyulardan çektikleri sudan bahsedilmektedir Bâzı kimseler, bu suyu doğrudan doğruya ev sakinlerine satarak hayatlarını kazanıyordu Bazan kuyuların etrafında, içine deve, keçi, koyun gibi hayvanların içmesi için su doldurulan ahşaptan havuzlar bulunurdu İnek ise, bu bölgede nâdir rastlanan bir hay¬vandı

Arazi sulaması, hayvan sulamasından çok daha fazla su ge¬rektirdiğinden, öyle büyük kovalar kullamlıyoi'du ki, sadece develer bunları çekebiliyordu (nâdiha) Tabii olarak zengin insanlar, bu sulama işi için birçok deveye sahiptiler

Medine bölgesinde bilhassa hurma bahçeleri vardı Medine hurmalarının çeşitleri sayısız olup, asırlar boyunca şöhretlerini muhafaza etmişlerdir Hurma çeşitlerinden bir tanesi, tarla farelerinin hoşuna gittiğinden, buna «tarla farelerinin annesi» (ummul-curzân) adı verilmişti

Şüphesiz sâdece hurma meyvesi ve hurma ağacı için değil, aynı zamanda bu meyvenin ve bu ağacın her parçası için Arap dili inanılmaz şeklilde zengindi Hurma meyvesinin, doğumundan hasadına, hattâ çürümesine kadar, her devrede özel isimleri vardır Aynı şekilde, hastalık, kuraklık vs gibi olağanüstü haller için de ayrı ayn isimler vardı

Efsâneleri; Allah'ın, Adem'i yaratmasından sonra, geriye ka¬lan balçıktan hurmanın dişisini yarattığım söylüyordu Ona sevgiyle «hala», yâni «babanın kardeşi» denilmektedir Hattâ şu söz Hz Peygamber (sav)'e izafe edilmektedir: «Halanız olan dişi hurmaya ikramda bulununuz» (Ekrimû 'emmetekum en-nehle)

Daha sonra ilim, bu inançları kuvvetlendirmiştir 9 yüzyılın büyük botanikçisi Dineveri,[27] «Bâzan dişi hurma ağacının uzaktan bir erkek hurma ağacını görerek, ona gönlünü kaptırdığım; bahçıvanın, bu erkek hurma ağacından tohum alıp, dişi hurmayı dölleyinceye kadar, bu dişi hurmaya başka hiçbir döllemenin tesir etmediğini» müşahade ettiğini yazıyor Aynı şekilde türlerin tekâmülünden, evrendeki gazlardan, minerallerden, bitkilerden vsden bahseden İbn Miskeveyh (ölümü:1030) şöyle demektedir:

«Bu tesirin tekâmülü, asma ve hurma ağacına varıncaya kadar tedricen devam eder Bu vardığı yer, bitkinin en yüksek mer-tebesidi Ruhun tesiri hâlâ devam edince, artık bir bitki değil, hayvanlar âlemine girilir Bu durumda, hurma ağacı bitkiler arasından öyle yüksek bir dereceye ulaşır ki, hayvanlarla bağ kurar ve onlara büyük bir benzerlik arzeder Bu şekilde erkek hurma ağacı, dişi olanından ayrılır Aynı şekilde döllenmeye ihtiyacı vardır Hurma ağacının tepesine bir felâket gelirse, ağaç ölür Halbuki (dalları budanabilen) diğer ağaçlarda durum böyle değildir Burada her yönü ile sayamayacağımız diğer sıfatları yanında şunu belirtelim ki, dişi hurmayı dölleyen erkek hurmanın tohumu (dölü), hayvanların tohumu gibi bir kokuya sahiptir»[28]

Aynı şekilde botanikçiler, «aşk»tan dolayı, bâzı bitkiler ara¬sında, meselâ kürnub ve habala[29] arasında kin ve geçimsizliğin ol¬duğunu söylerlerse de biz, bu konunun teferruatına girmiyoruz

Hurma ziraatı çok gelişmişti Dişi hurma ağacını döllemek için gerekli olan tozlama biliniyordu Bu çiçek tozlarının kokusu, hayvanların meni kokusuna çok benzediğinden, hurma ağacının, insanın halası olduğu inancı yayılıyordu

Tabii ki, hurma mahsûlünün bütün sene taze kalması ve çürümemesi için, küçük bir konserve endüstrisi bile vardı, hattâ bir şarap yapma endüstrisi de mevcuttu: Hurmalardan alkollü iç¬kiler elde ediliyordu Nar vs gibi meyve ağaçlarından da sözedil-inektedir Arabistan yarımadasının değişik yerlerinde üzüm bağları vardı; fakat bu konuda Medine ile ilgili bir atıf bulamadım

Diğerlerinin yanında, buğday ve arpa zirâatı da zikredilmektedir Aynı şekilde, tarla kenarlarına veya sulama kanalları boyunca dikilen pancardan bahsedilmektedir

Medîne'de-hattâ genel olarak eski Arabistan'da- toprakların müşterek olarak işletildiği intibaı bende uyanmadı Her aile kendi topraklarına sahip olup, herkes kendi çocukları ve gerektiğinde kölelerinin yardımıyla çiftlikleriyle uğraşırdı

Fakat toprak sahiplerinin, topraklarının bir kısmını «topraksızlara kiraladıklarına ve ücret veya kira olarak, mahsûlün bir kısmını aldıklarına dâir bolca malzeme vardır Toprak ağasının alacağı pay, çeşitli durumlara göre değişiyordu: bu, mahsulün 1/4 ü, 1/3 ü, hattâ bâzan yarısı olabiliyordu Muhtemelen bu husus, suyun az derinlikte olup olmaması, arazi sahibinin tohumu ekme¬de, sulamada yardım edip etmeyeceği vs gibi durumlara göre değişiyordu[30]

Fakat bu kiralamalardan bir tanesi, bana göre hususiyet ar-zetmektedir: Bâzan bir arazi parçası kiraya verilir; ve toprak sahibi sâdece mahsûlün kendi payına düşeni almakla kalmayıp, kiralanan arazi içinde bir tarlayı işaretler ve çiftliğinin diğer kısımları gibi orayı da işletirdi Fakat bu durumda da, mahsûlün tamâmı toprak sahibine giderdi Kaynaklarımız,[31] bazan bu arazi parçasından alman randımanın, geriye kalan büyük bölümden alınan randımandan daha fazla olduğunu göstermektedirler Bâzan da bunun aksi olurdu Nasîb! [32]


III Sulama Usûlleri


Sulama için özellikle kuyular vardı Fakat öyle anlaşılıyor ki, yağmur sularının akıntısı istikâmetinde, ardarda gelen kuyular vasıtasiyle sunî olarak yükseltilmiş bâzı kaynak suları vardı ki, su, yüksekte olan ana kuyudan belli bir mesafede, alçak toprak seviyesine gelince, buradan arklarla tarlalara dağıtılırdı (sarâc) Artan su, suyu olmayan komşulara satılırdı

îslâm öncesine âit su depolarına ve su dağıtan borulara âit harabelerde olduğu gibi; meselâ: Medine'nin güneyinde, Küba'da bulunan, Ka'b ibnu'l-Eşref e âit malikânede (sarayda), günümüzde bile mevcuttur Ben, bir mühendis değilim; onun için meseleyi daha teknik bir şekilde yazamıyorum Medine'de, suyu muhafaza etmek için yapılmış bentlere rastlamadım (Yakın zamanlarda, Suud idaresi döneminde bir tane inşâ edilmiştir) Şehrin kuzeydoğusunda bir tabii göl vardır; fakat geçmişte onun sulama için kullanıldığını sanmıyorum Türkler döneminde, «Akûl» denen bu gölde eğlence kayıkları vardı; onun içilen suyu, günümüzde nüfûsun artan ihtiyacı ve şehirleşme için kullanılmaktadır Medine dışında, Arabistan yarımadasının Hayber, Yemen gibi bölgelerinde İslâm'dan önce bentler vardı [33]


IV İslâm'ın Katkısı


Hz Peygamber (sav), putperest hemşehrilerinin uyguladık¬ları işkencelerden dolayı, ve Mekke'deki hacc esnasında islâm'a girmiş olan Medînelilerin daveti üzerine, doğduğu şehir olan Mek¬ke'yi terk ederek Medine'ye yerleşti Medînelilerin İslâm'a girişle¬rinin bir tarihçesi vardır:

Medine'de kendilerinin Arap'lar karşısında güçsüz ve ümitsiz bir şekilde kaybolduklarını hisseden, Yahudi komşuları, yalnızca şunu diyebiliyorlardı: «Bekleyin, çok yakında beklenen Peygam¬ber gelecek ve biz ona tabi olarak sizi mahvedeceğiz!» 620 yılında, Hz Peygamber (sav), Mekke'nin banliyösünde, küçük bir Medîneli hacı grubuna yaklaştı O, Arabistan'ın dört bir bucağın¬dan gelen heyetlere sırayla hitâbedip, islâm'ın esaslarını anlat¬tıktan sonra, kendisine inananların çok yakın gelecekte olan büyüklüğünü müjdeliyordu Yahudilerin tehdidlerini hatırlayan Medîneliler, onları bu işte geçmek istediler; ve Müslüman oldular Medine'ye döner dönmez, bu yeni dîni öyle tebliğ ettiler ki, iç sa¬vaşlarla parçalanmış olan bu şehirde, iki sene gibi bir zamanda yüzlerce kişi islâm'a girdi Medîneliler, iç ve intikam savaşlarının fasit dâiresindan kurtulmak için tarafsız bir hakem; Hz Peygam¬ber (sav) de, kendisi ve putperest hemşehrileri tarafından işken¬celere maruz bırakılmış olan Mekke'li sahâbileri (Muhâcirûn) için bir sığmak arıyordu Bir başka ifadeyle, ihtiyaçlar birbirleriy¬le çakışıyor ve birbirini tamamlıyordu

Muhacir olarak gelişmiş olan Hz Peygamber (sav), Medine'de tam bir boşluk ve kaos'la karşılaştı Derhal değişik kabile ve aşiret reislerini davet ederek onlara, merkezî bir teşkilâtta (idarede) birleşmelerini teklif etti Medine vadisinin bir kısmı üzerinde bile olsa, -çünkü halkın tamamı buna iştirak etme¬di- bir çeşit Şehir-Devleti kuruldu ki; seçilen Devlet Başkanının olduğu gibi, müslüman ve gayr-ı müslim vatandaşların hukuku¬nu belirten, bir nev'î içtimâi antlaşma ile yazılı bir anayasa bile kaleme alındı[34]

Bu anayasa birçok meseleyi kapsamaktadır: Müşterek sa¬vunma, adalet mekanizması, bölgedeki çeşitli din mensuplarına, özellikle Yahudilere âit vicdan hürriyeti, yasama vs Bu anayasa, zirâi ve iktisâdi meselelerden bahsetmeyip, bunu eski örfe bırak¬mış; fakat, ma'âkil denen sosyal sigortaları ele almıştır Anayasa maddeleri, ilgili bütün kabileleri sayıp, her birisi için aşağıdaki formülü tekrarlamaktadır:

«ler, eski âdetlerinde olduğu gibi, Müminler arasında,

kan parasını en güzel bir yardım severlik ve adaletle, ortaklaşa ödeyeceklerdir; ister fidye, ister diyet olsun»

Ve bu bölüm şöyle tamamlanıyor:

«Mü'minler, kendi himayelerinde olup ağır mesuliyetlerle yü¬kümlü olanlardan en güzel bir yardımseverlikle, diyetleınni olsun, fidyelerini olsun, ödenmedik hiç kimse bırakmayacaklar»

Sigortalar, iki ağır vecîbeyle ilgiliydi: birisi diyet, diğeri kur¬tuluş fidyesi idi (fidye-i necattı) Bu âdetin eskiden beri Medi¬ne'de bu kabileler arasında uygulanmakta olduğunu görüyoruz Hz Peygamber (sav), bu uygulamayı tekrar organize edip, onu piramit şeklindeki adalet temelinin üzerine yerleştiriyor: şayet bir sigorta birimi, tek başına Ödemesini yapamıyorsa, o takdirde, vazifeleri icabı, diğer kabileler, akrabalar veya komşular ona yar¬dım etme mecburiyetindeydiler Bunlar da ödemeyi yapamıyorsa, en sonda devlet imdadına koşardı

ikinci mühim hâdise, vatanlarını terketmiş olan gelirsiz muhacirler meselesiydi Müslüman Medîneliler (Ensâr), hicret et¬miş olan bu mü'min kardeşleriyle hemen arazilerini paylaşmak istediler Fakat Muhâcirûn, bunu bir izzet-î nefis meselesi yapa¬rak, teklifi reddedip, şöyle dediler «Sizler ve bizler beraber çalışa¬lım, başka bir tabirle, «bizden iş, sizden toprak; mahsûl ortak ol¬sun»[35] Herkes, bu fikri kabul etti Hz Peygamber (sav), bu he¬defi gerçekleştirmek için, Medîneli Ensâr ile Mekkeli Muhâci-rûn'u sözleşmeli olarak birbirine kardeş yaptı; bunlardan bâzıları için de kur'a çekti[36] Günden güne muhacirlerin meselesi hallolma yoluna girdi ve maddî her şeylerini yitirmiş olan yüzlerce Muhâci¬rûn, bölge köyleri konfederasyonunun ekonomisi içine dâhil edil¬diler Mekke ziraî bir bölge olmadığından, bu muhacirler, yeni mesleklerini Medîneli kardeşlerinden öğrendiler Ben, sadece Abdurrahman ibn'Avfın durumunu zikretmekle yetineceğim: Abdurrahman, sözleşmeli kardeşiyle eve gidince,[37] bu Medîneli kardeşi, ona şöyle dedi: «îşte benim mallarım; evim ve evimin eş¬yaları, bunların yarısını sana veriyorum; işte benim iki hanımım, istediğini seç, ben de, şer'i müddetten sonra onunla evlenebilmen için onu boşayayım!» Abdurrahman ibn 'Avf şu cevabı verdi: «Allah senden razı olsun, bunlardan hiçbirine ihtiyacım yok; sen, sadece bana pazarın yolunu Öğret» Gerçekten de, Abdurrahman ibn 'Avf pazara gidip, kredi ile bâzı şeyler satın alarak, bunları peşin parayla birilerine sattı Böyle birkaç ticarî muameleden sonra kâr elde etmişti Birkaç hafta içinde, evlendiği kadının mih-rini verebilecek kadar yeterli tasarrufu yapabildi Cömertlik ve iz-zet-i nefis, bu ilk müslümanlann ilk göze çarpan özellikleriydi islâm, bâzı ziraî gelenekleri, özellikle, kiralanan arazi içinde bir tarlayı mal sahibine ayırmayı yasakladı [38]


V İthalât-İhracât Pazarları


Medine bölgesi, müreffeh ve verimli olmasına rağmen, bütün ihtiyaç maddelerini üretemiyordu Hurma geliri, Medine'deki tü¬ketimin çok üstünde olduğundan, bâzı genel rivayetler, bölgenin kapitalist Yahudilerinin ihrâc etmek üzere bu hurmaları satın al¬dıkları zannını veriyor

Fakat birinci derecede Önemli ihtiyaç maddeleri arasında, ipekli veya pamuklu kumaşlar bir yana; buğday, arpa ve zeytin yağma ihtiyaç vardı Diğer lüks maddelerinin de kendilerine göre pazarları vardı: Mücevherat, parfümler, hoş kokular, müzik âletleri, metal tencereler, silâhlar vs Bütün bunların ithâl edil¬meleri gerekiyordu

tslâm'dan önceki dönemde, Medine halkı, kamu kuruluşları¬nın yokluğundan dolayı, parçalanmış bir durumdaydı; fakat bu durum, geçici yabancılar için bir mesele teşkil etmiyordu Çünkü, dışardan gelen kervanların, özellikle Nebât'lılarm (Filistin-Irak arasındaki bölgeden gelenler) develeriyle beraber kamp kurduk-ları serbest bir meydan vardı Yerli tüccarlar, bu şekilde ithâl edilmiş olan mallar içinden istediklerini doğrudan doğruya mal sahiplerinden satmalıyorlardi Bazan da bu kervan tüccarları, ge¬tirdikleri ithalat mallarını, Medine dükkânlarında bulunan yerli veya bölgesel mallarla takas yapıyorlardı Bu Nebât'h kervanlar¬dan %l 0 gümrük vergisi alındığı söylenmesine rağmen, benim için bu verginin kim tarafından alındığını söylemek imkânsızdır[39]

islâm öncesi dönemden evvel, ürün yetişmeden önce, hattâ bazan birkaç sene önceden satıldığına dâir atıflar vardır Aynı şe¬kilde, tahmini hesaplama yoluyla da satma işlemleri yapılıyordu ki, daha hâsılat yığın hâline gelmeden, herhangi bir ölçü veya tartıya da vurmadan, hurma ağaçlarındaki hurma miktarı tam olarak bilinebiliyordu, islâm, bu âdetlerin de bir kısmını yasakla¬mıştır [40]


VI Ölçü Ve Tartılar


En küçük tartı âletinin, yarım kilo civarında olan mudd oldu¬ğu görülüyor Bir sd'da 4 mudd bulunuyordu Vask ise 60 sâ' ihtiva ediyordu Ve islâm'ın ilk dönemlerinde, 5 vask, vergilendi-rilebilir asgari hâsılat miktarını, teşkil ediyordu Farq ise, 3 sa su ihtiva ediyordu

Yağ bidonları yarım sâ' ihtiva ediyordu ki, bunlara qist deni¬liyordu Şüphesiz, Arabistan'ın diğer bölgelerinde; özellikle eski medeniyetine sahip olan Yemen'de daha başka ölçü ve tartı âletleri de vardı

Arazi, kumaş vs için, genel ölçü olmak üzere arşın ve bunun yarısı olan karış kullanılıyordu Arşınlar, kişilere göre değiştiğin¬den, daha sonra islâm Devlet'i, muhtemel tartışmaları önlemek için, arşının kanunî ölçüsünü tesbit ederek, ölçü ve tartıları resmî mühürle damgalamıştır [41]


VII Para


Şüphesiz mahallî bir para birimi yoktu Bütün ülkelerin, özel¬likle Bizans ve iran'ın paraları serbest kura sahiptiler Fakat bü¬tün para birimleri aynı değere sahip değillerdi Tartılan bu madenî paraların yemleri, kullanılmış ve eskimiş olanlarından daha değerliydi Iran gümüşünden yapılmış olan dirhem, Bizans altınından yapılmış dinâr
1A0 ine tekabül ediyordu O halde, bilinçsiz olarak bir «ondalık sistem» mevcuttu Aynı şekilde, bakır vs gibi değeri olmayan metallerden yapılmış madenî paralardan da sözedilmektedir; fakat ben onların kur değerini bulamadım Bu şekilde, fils ve kîrâftan da bahsedilmektedir En küçük para birimi olan dânik'in ise hangi devre âit olduğunu bilemiyorum [42]

[1] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/131-132
[2] Jonas, 4/11
[3] Krş,Les Grands Empires, Recueils de la SociğU Jean Bodin, 1973, s 509-32
[4] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/133-134
[5] Nabuna'id ve kitabesi için bkz Muhammet! Hamidullah, Le Prophete de I'Islam, 4 baskı, s 1014; Tubba'nm istilâsı için bkz İbn îshâk, Meğâzi, s 29-32
[6] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/135-137
[7] Krş Mukâtil'in, Maide Sûresinin 44 ayetinin tefsiri
[8] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/137-138
[9] Hamidullah, Le ProphUe de I'Islam, s 710, (İbn Hişâm ve îbn Sa'd'a atfen)
Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/138-139
[10] Krş İbn Hişâm, s 303-304
[11] Krş Buharı, XXV, 79
[12] Krş Hamidullah, age s 67 İbn Hişâm'dan naklen
[13] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/139-140
[14] Krş îbn Hişâm, s 88
[15] İslam öncesi Mekke de bu husustan kesinlikle bahsedilmektedir Krş îbn Hişâm s120; yine bkz îbn Habib, Muhabber, s310
[16] İbn Habib, Age, s 325-326
[17] Krş K K Nisa Sûresi, 8
[18] Krş EbixTJheyd,Kitâbu'l-Emvâl, s 1397,1660
[19] Krş İbn Hacer, îsâbe, kadın no: 618
[20] Krş Buhârî, 35/3/1
[21] Krş Hamidullah,LeProphetederislanı, s 333, İbn Hişâm ve diğerlerinden naklen
[22] Krş Buharî, 77/83
[23] Krş Buharî, 67/49
[24] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/140-143
[25] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/144
[26] Krş Belâzurî, Ansâb, I, s 1085
[27] Krş Onun Kitabu'n-Nebât'ı, bitki no: 1061/36
[28] El-Fevzu'l-esgar, Beyrut baskısı, s 86-92
[29] Krş Dineveri, age bitki no: 946
[30] Krş Buhari, 41/8
[31] Krş Buhrrî,41/7, 12
[32] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/144-147
[33] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/147
[34] Kendi türünde, muhtemelen ilk olan bu anayasa, eksiksiz olarak günümü-'ze kadar gelmiştir (Krş Hamidullah, The First Written-Constitution in ihe World, Lahore, 3 baskı)
[35] Krş Buharı, 41/5
[36] Krş Buharı, 23/3/2
[37] Krş Buharî, 34/1/2-3
[38] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/147-150
[39] Krş EbûUbeyd, Kitâbu'lEmval, 1397,1660
[40] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/150-151
[41] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/151
[42] Prof Dr Muhammed Hamidullah, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/151