Asr-I Saadette Rasulullahın Davranışlarının Bağlay

Asr-ı Saadette Rasulullahın Davranışlarının Bağlayıcılığı


Prof Dr Hayreddin Karaman


(Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, istanbul)

1934 Yılında Çorum'da doğdu îlk tahsilinden sonra 4 yıl tahsile ara verdi Bu arada Çorum'da ve Konya'da hususi mahiyette Arapça okudu Resmi tahsili esnasında devam ettirdiği hususi öğreniminde Ahıskah Server Efendi, Konyalı Arif Etik, Hacı Üveyszade Mustafa Efendi, İstanbullu Yusuf Cemil Efendi gibi zevattan Arapça, Farsça dersleri aldı lHLni Konya'da, Yüksek İslam Enstitüsünü İstanbul'da bitirdi "îslâm Hukukunda İçti-had" adlı tezini ikmal edip İzmir Yüksek îslâm Enstitüsü Fıkıh ÖğretimÜyeliğine tayin edildi 1975'de İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsüne naklen geldi Arap Dili ve Edebiyatı Öğretim Üyeliği de yapmaktadır Eserleri:

İslâm Hukukunda İçtihad, Mukayeseli îslâm Hu-&uku (3 cilt) İslâm Hukuku Tarihi, İslâm'ın Işığında Günün Meseleleri (3 cilt), Günlük Hayatımızda Helaller Haramlar, Anahatlanyla İslâm Hukuku (3 cilt), Fıkıh Usulü, Hadis Usulü, Arapça Türkçe Yeni Kamus, Arapça Türkçe Sarf Nahiv, Arapça Türkçe Okuma [1]


GİRİŞ


Tarihte ve günümüzde birçok düşünür, bilgi kaynağı olarak yalnız akla ve duyu organlarına itibar etmiş, bunlarla elde edemediği bilgiyi de, bu bilginin ilgili bulunduğu varlıkları da inkar etmiş, yok saymışlardır Bunlara karşı yine bazı düşünürler ile peygamberler ve semavi bir dine iman edenler, akıl ve duyu organları yanında başka bilgi kaynaklarından söz etmişler, bu kaynaklardan elde edilen sağlam ve tutarlı bilgileri insanlara açıklamış; Allah, ruh, yaratılış, ölümden sonraki ebedi hayat gibi aklın ve duyu organlarının ulaşamadığı konularda onların yollarına ışık tutmuş, bilmediklerini ve bilemeyeceklerini öğretmişlerdir «Sana ruhu soruyorlar; onlara de ki: Ruh bir Allah işidir ve size ilimden ancak birazı verilmiştir»[2] mealindeki ayet, insana verilen ilimin (bilgi ve bilgi edinme vasıtalarının) bilgi konusu olabilecek şeyler karşısında yetersiz olduğunu, bilinmeyenin bilinenden daha çok bulunduğunu, ruh gibi bazı varlıkların mahiyetini insan aklının idrak edemeyeceğini ifade etmektedirlşte bu akıl üstü bilgi" kaynaklarının başında, peygamberlerin, Allah'tan bilgi alma vasıtaları olan vahiy vardır: «Nitekim size kendi içinizden, ayetlerimizi size okuyan, sizi eğitip olgunlaştıran, size Kitabı ve hikmeti öğreten ve size bilmediklerinizi bildiren bir elçi gönderdik»[3] diyen ayet, vahyin ve rasulün, bilgi ve eğitim sahasındaki rollerim dile getirmektedir [4]


Birinci Bölüm


HZ PEYGAMBER (SAVVIN ÖRNEKLİĞİ VE DAVRANIŞLARININ VAHİYLE ALAKASI


1 Rasûlullah'ın Örnekliği Ve Özellikleri


Peygambei'lerin bilgi kaynaklarının vahiy olduğu konusunda bir şüphe ve şaibeye yer vermeyi istemeyen Allah, onları, okur yazar olmayan kulları arasından seçmiştir [5]insanlara Allah katından bilgi getirmek yamnda, başta örneklik ve eğitim olmak üzere daha birçok vazife ile yükümlü olan peygamberlerin, insanlar(be-şer) arasından seçilmesi, sünnetullah (kainatta hakim kaide ve kanunlar) gereği idi Bu sebeple Peygamberlerin niçin melek olmadıklarını, neden fevkaladelikler taşımadıklarım, küfürlerine bahane kılanlara ilahi Kitap şöyle sesleniyordu: «Eğer yeryüzünde yerleşmiş olarak gezip dolaşan (siz insanlar değil de) melekler olsaydı şüphesiz onlara elçi olarak gökten bir melek indirirdik»[6] İnsanlara Allah'ı anlatacak ve O'na çağıracak olan peygamberlerin hem insanlardan olması, hem de onlardan farklı bulunması zarureti vardı; peygamber insan olmalı idi, fakat bizzat Allah'ın eğitip insanlığa örnek diye sunduğu bir insan[7] Beşer hamurundan yoğurulmuş, fakat peygamber kalıbına dökülmüş bulunan Allah elçisinin sonuncusu bu sebeple gerektikçe «Ben de ancak si-zin gibi bir beşerim» diyor,[8] gerektiğinde de«Ben herhangi biriniz gibi değilim; ben Allah tarafından yedirilir, içirilirim» buyuruyor[9] kendi özelliği cümlesinden bulunan iftar etmeden günlerce oruç tutma ibadetinden ashabını menediyordu O'nun, bir insan olmasına rağmen kimselerin dayanamayacağı maddi ve manevî yüklere dayanması, günahsız ve günah işlemekten beri oluşu, eşlerinin sayısı, mehirsiz evlenme yetkisi, hanımlarının bütün müminlerin anneleri hükmünde oluşları ve daima perde arkasında bulunmaları hep özellikler, farklılıklar, O'na mahsus hükümler ve haller cümlesindendi; müminler bu sahada O'nu izleyemez, yaptığını yapamaz, hali ile hallenemezler Peygamberlerde ümmete örneklik esas olmakla beraber bir yanda bu özellikleri, bir yanda da —aşağıda açıklama ve örnekleri gelecek olan— beşerî ve tabiî davranışları, örneklik (başka bir ifade ile bağlayıcılık) dışında kalmaktadır [10]


2 Rasûlullah'm Davranışlarının Vahiy İle Alakası


Allah Rasûlü'nün bütün davranışları (sözü, fiili, tavır alışları) vahye dayanırsa örneklik ve tebliğ dışında kalan bir davranışından söz edilemez Eğer davranışlarından bir kısmı beşeri tabiatından geliyor, yahut rey ve içtihada dayanıyorsa bu takdirde bağlayıcı davranışlarını, böyle olmayanlardan ayırmak ve ayrı kategorilerde değerlendirmek gerekecektir Konu ile ilgili ayet ve hadislerden bir kısmı —diğerleri gözönüne alınmazsa— Ü'nun, her davranışının vahiyden kaynaklandığını anlatır gibidir; «Dostumuz (Allah Rasûlü) ne sapmış, ne de asılsız şeylere inanmıştır O, kendiliğinden bir şey söylemez; söylediği, ancak kendisine gönderilen vahiydir, bunu da çok güçlü (Cebrail) O'na öğretmiştir»[11] Abdullah b Amr anlatıyor: Allah Rasûlü'nden duyduğum her şeyi, unutmayayım diye yazardım Kureyş (ileri gelenler) 'sen her duyduğunu yazıyor musun, halbuki Allah Rasulü hoşnutluk halinde de, hiddetli iken de konuşan bir beşerdir' diyerek beni bundan menettiler, ben de yazmaktan vazgeçtim ve durumu Allah Rasûlüne ilettim; kendileri, parmağı ile ağzını göstererek yaz, hayatım elinde olana yemin ederim ki buradan ancak hak (gerçek ve Allah rızasına uygun olan) çıkar buyurdular»[12]

Bu gibi ayet ve hadislerin karşısında O'nun beşer Özelliğini ortaya koyan ve her davranışının vahye dayanmadığını gösteren naslar da vardır: Bedir savaşında alınan esirlere yapılacak muamele konusu müzakere edilmiş, Rasûlullah'm da içlerinde bulunduğu grubun reyi tercih edilerek fidye karşılığı serbest bırakılmalarına karar vermişti Sonradan gelen vahiy bu kararı şöyle değerlendiriyordu: «Düşmanı çökertip yeryüzünde hakim oluncaya kadar bir peygamberin esirleri olamaz Siz dünya malını istiyorsunuz, Allah ise ahireti istiyor; Allah izzet ve hikmet sahibidir Eğer Allah tarafından daha önce konmuş bir hüküm (ictihadda hata eden cezalanmaz, kanunsuz suç olmaz hükmü) olmasaydı, aldığınız fidye yüzünden size büyük bir ceza gelecekti»[13] Allah Rasûlü bir namazı kıldırırken yanılmış, ashabın «bir değişiklik mi oldu» sualleri üzerine «Ben ancak bir beşerim, sizin gibi ben de unutup yanılabilirim» demiştir[14] Kendisine getirilen bir dava sebebiyle «hakkında vahiy gelmeyen dava konularınla ben re'y ve içtihadımda hükmederim» buyurmuşlardır[15] Hz Peygamber (sav), Medine'ye geldiğinde ziraatçilerin, erkek hurma dallarım dişler üzerine asarak tozlaştırma yaptıklarını görmüş ve ne yaptıklarını sormuştu, «öteden beri bunu yapıyorduk» dediler, «umarım ki siz bunu yapmasamz daha iyi olur» buyurdu, onlar da tozlaştırma yapmayı terkettüer, bu yüzden hurmalar olgunlaşmadan döküldü ve eksik oldu, durumu Allah Rasûlüne ilettiler, şöyle buyurdu: «Ben ancak bir beşerim, size dininize ait bir şey emredersem bunu uygulayın, size şahsî görüşten bir şey söylersem ben ancak bir beşerim», bir başka rivayette « siz, dünyanızın işini daha iyi bilirsiniz» [16]Yukarıdaki deliller yanında bu hadis, bir yandan Allah Rasûlü'nün bütün davranışlarının vahye dayanmadığım ortaya koyarken, diğer yandan bağlayıcı olan ve olmayan davranışlarını birbirinden ayırma konusunda bir Ölçü de getirmektedir: «Dine ait olan bağlayıcı, dünyaya ait olan bağlayıcı değil» Hz Peygamber (sav)in özellik ve selahiyetlerini açıklayan ayet ve hadisler ile sahabe uygulaması bilikte değerlendirilince «dünyaya ait söz ve davranışlarını» da ikiye ayırmak gerekmektedir: a) müs-bet ilimlerin, teknik ve teknolojinin araştırma, çözme ve geliştirme sahasına giren konular, b) İnsanların ferd ve toplum halinde eğitilip yönetilme ve yönlendirilme sahasına giren konular Bunlardan birincisi hadiste kastedilen «dünya işleriniz» sahasıdır ve bu konularda Allah Rasûlü'nün söyledikleri genellikle şahsi tecrübe ve düşüncesine dayara bağlayıca değildir İkincisi siyaset, hukuk, ekonomi, sosyal kn -umlar, eğitim ile ilgili sahadır; Allah Rasûlü'nün bu sahaya gelen söz ve davranışları genellikle dine dahildir ve bağlayıcıdır vçünkü ya vahye dayanmakta, yahut da —içtihada dayansa bile—- vahyin sözlü veya sukut şeklinde tasdikinden geçmiş bulunmaktadır) Bu konulara ait bulunduğu halde bağlayıcı olmayan davranışları da vardır; bunların nelerden ibaret olduğu ve diğerlerinden nasıl ayrılacağı konusu, bu yazının asıl konusudur ve aşağıda ele alınacaktır

Asıl mevzuumuza geçmeden önce Rasûlullah'm, bağlayıcı olmayan söz ve davranışlarına ait bazı örnekleri, Kadı Iyad'ın Şifa'sından takip etmek, sonra da bu konuya el atan yazarları tanıtmak üzere bir fasıl açmak faydalı olacaktır Kadı Iyad (v544/1149) bu meşhur eserinde, Peygamberimizin beşeri*tabiatından kaynaklanan, rey ve içtihadına dayanan, çoğu bağlayıcı olmayan zengin örnekler vermiş, bunların hikmetlerini açıklamış, ilk bakışta çelişik görünen nakilleri uzlaştırmıştır[17] «Rasulullah da diğer peygamberler gibi beşer nev'indendir Ö'nun cismi ve dış varlığı tamamen beşeridir, diğer insanlar için caiz olan hastalıklar, değişmeler, acılar, sancılar ve Ölüm O'nun için de caizdir Allah Rasûlü hastalanmış, inlemiş, soğuk ve sıcaktan müteessir olmuş, acıkmış, susamış, hiddetlenmiş, canı sıkılmış, usanmış, yorulmuş, zayıflamış, yaşlanmış, bineğinden düşüp yaralanmış, kafirler kendisini yaralayıp dişini kırmışlar, zehirli et vermişler, sihir yapmışlardır; O da maddî manevî vasıtalarla bunlara karşı tedavi görmüş, tedbirler almış, nihayet Büyük Dostu'na kavuşmuş ve dünyayı terketmiştir; diğer peygamberlerin de başından geçen bu hal ve olaylar beşeriyet gereğidir, kaçınılmaz ve tabiidir»[18] «Hz Peygambere, eşi Zeynebb Cahş bal şerbeti sunmuş, bu yüzden onun yanında biraz daha fazla kalmıştı Bunu kıskanan diğer iki eşi «ağzından kötü bir koku geliyor, içtiğin bal şerbetinden olmalı» deyince bir daha bal şerbeti içmemeye söz vermişti Vahiy bu davranışını şöyle değerlendirdi: «Ey Peygamber! Eşlerinin gönlünü hoş edeceğim diye niçin Allah'ın sana helal kıldığı şeyi haram kılıyorsun; Allah çok bağışlayıcıdır, engin rahmet sahibidir»[19] O'nun (sav) dünya hayatına ait iş ve davranışlarına gelince bunlarda da Allah'ın rızasına aykırı davranmayacağını daha önce açıklamıştık Bu sahada bazen unutma ve yanılmasının caiz olduğunu da zikretmiştik Bu unutma ve yanılmalar O'nun peygamberliğine zarar vermez, aslında bu yanılma ve unutma olayları çok nadirdir, O'nun davranışlarının çoğu tam bir doğruluk ve tutarlılık içindedir, hatta bunların tamamı, yahut çoğu ibadet ve Allah'a yakınlaşma vesilesi olmaktadır Çünkü Peygamberimiz dünyadan, ancak zaruret miktarı ve kendisini ayakta tutacak kadar nasib alırdı Bunun da faydası kendine ait olanı ile Rab-bine ibadet eder, şeriati ayakta tutar, ümmetini yönetirdi Dünya işlerinden, kendisi ile ümmeti arasında olanlar ise şu kategoriler içine girer: Ümmetine iyilik ve ihsan etmek, tatlı ve güzel söz söyleyip dinletmek, kaçkınları, uzak duranları ısındırmak, inada sapanları yola getirmek, çekemeyenleri idare etmek Bunların da hepsi O'nun salih amelleri ve artan ibadet vazifeleri arasında yer almaktadır Dünya hayatı ile ilgili davranışlarını duruma göre değiştirir, her iş ve duruma uygun davranış biçimini hazırlardı Şehre dönerken eşeğe binerdi, sefere çıkarken deveye binerdi, gerektiğinde ata biner, acil yardım yetiştirmek için bunları hazır bulundururdu Giyinişinde ve diğer davranışlarında da böyleydi; kendisi ve ümeti için faydalı olanı gözönüne alırdı Bazen uygun gördüğü bir davranış yerine ümmetin daha kolay uyum sağlayacağı, siyasetin gerektirdiği —fakat aslında tercihi olmayan— bir davranışta bulundu Bazen de aynı sebeplerle yapmak istediği bir fiili terkederdi ve bunları, iki şık arasında muhayyer bırakıldığı zaman dini işlerde de yapardı Nitekim kendi görüşü Medine içinde mevzilenmek olduğu halde istek üzerine Uhud bölgesine çıkmıştı; münafıkları kesin olarak bildiği halde müslüman olacakların gözlerini yıldırmamak, müminlerin akrabalık bağlarını gözetmek, halkın 'Muhammed ashabını katlediyor' demelerine meydan vermemek gibi sebeplerle bunları öldürmemişti; Kureyşin gönüllerini ve Kabe binasına saygılarından onun yıkılıp değiştirilmesini hazmedemiyeçeklerini düşündüğü, bundan dolayı gönül nefretlerini, dine ve dindarlara karşı geçmişteki düşmanlıklarını canlandırmak ve tahrik etmek istemediği için Kabe'yi yıkıp, Hz ibrahim'in kurduğu temeller üzerinde yeniden inşa etme arzusunu gerçekleştirmemiştir Bazen bir işe teşebbüs etmiş, sonra başkasını daha uygun bulduğu için ondan vazgeçmiştir; nitekim îbnu'l-Münzir'in ikazı üzerine Bedir'de, düşmana en uzak kuyu bölgesinde mevzilenmekten vazgeçerek en yakın kuyu bölgesine intikal etmiştir; veda haccında, «bu işi yeni baştan yapsaydım kurban sev-ketmezdim (göndermezdim)» demiştir Yine (siyaset ve maslahat icabı) gönlünü kazanmak için kafire ve düşmana güler yüz göstermiş, cahile sabretmiş tir «insanların kötülüğünden sakındıkları kişi, insanların kötülerinden olan kişidir» demesine rağmen böyle kötü kişilere, şeriatini ve Rabbi'nin dinini sevdirmek için değerli mallar bahsetmiştir Evinde bir hizmetçisinin yapacağı işleri üzerine almış ve yapmıştır Elbisesine, kolu bacağı gözükmeyecek, vakarına yakışacak biçimler vermiş, meclis arkadaşları da O'na daima büyük saygı göstermişlerdir Onlarla geçmişten gelecekten konuşmuş, şaştıklarına şaşmış, güldüklerine gülmüştür, insanlara güler yüz ve adalet dağıtmıştır Hiddeti ve gadabı Allah için olduğu ve hakkı yerine getirmekten geri durması mümkün bulunmadığı halde davranışlarına hiddeti hakim olamamıştır»[20]

Kadı Iyad'ın sıraladığı bu davranış örnekleri vahye değil, beşeri ihtiyaçlara, şahsî takdire, rey ve içtihada, tecbüreye, amme menfaati ve siyaset kaidelerini gözeterek yaptığı tercihe dayanmakta, ancak hiçbiri kulluk sınırının dışına taşmamakta, yasak sahaya girmemektedir [21]

3 Bu Konuda Yapılmış Çalışmala

Allah Rasûlü'nün söz, fiil ve tavırlarının, vahye bağlılık ve bağlayıcılık açısından tasnife tabi tutulması daha O'nun hayatında başlamıştır Kendileri ashabını sık sık ikaz ettiği ve «ben beşerim, vahiy gelmediğinde reyimle de hükmederim, dünya işlerini siz daha iyi bilirsiniz» gibi sözler söylediği için ashab, O'nun davranışlarını, vahye bağlılık bakımından ayırıma tabi tutar ve tereddüt ettikleri zaman kendisinden «vahiy mi, rey mi?» diye sorar-lar ve buna göre hareket ederlerdi Nitekim Hz Peygamber, düşman Gatafan kabilesinin şerrinden bir müddet emin olabilmek için Medine hurmasının üçte birini onlara haraç vererek sulh and-laşması yapmak istemişti, sahabe bunun vahye değil, re'ye dayandığını anladıkları için karşı çıktılar Peygamberimiz de teşebbüsünden vazgeçti[22] Bedir'de mevzilenme ve Bedir esirlerine yapılacak muamele konusunda ashabın davranışlarını daha Önce zikretmiştik Yine Rasûlullah (sav), baş münafık Abdullah b Übey'in cenaze namazını kaldırmaya teşebbüs etmiş, Hz Ömer buna karşı çıkmıştı, gelen vahiy Hz Ömer'in görüşünü tasdik etmiştir[23] Rasûl-i Ekrem Efendimizin emirleri de sahabe tarafından —karineler değerlendirilerek— farklı anlaşılmış ve uygulanmıştır; yerine göre O'nun bir emri ile canlarını feda eden sahabe, yerine göre de emrin teşvik ve tavsiye mahiyetinde olduğunu anlayarak buna göre davranmışlardır; nitekim Rasûlullah (sav), kafirlere benzememeleri için ağaran saç ve sakallarını boyamalarını emredince kimisi boyamış, kimileri de[24] boyamamıştı Berire isimli cariye HzAişe tarafından azad edilip hürriyetine kavuşturulunca selahiyetini kullanarak kocasını boşamıştı Köle olan kocası eşini sevdiği için Hz Peygamber'e başvurmuş, karısını kara-rından döndürmesini istemiş, O da Berire'ye, kocasına dönmesini söylemişti Berire, «bana bunu emrediyor musunuz ey Allah'ın Elçisi», diye sormuş, Efendimiz'in «hayır, aracılık (şefaat) ediyorum» demesi üzerine Berire kocasına dönmemiş ve bu davranışı kimse tarafından kınanmamıştır[25] Sahabeden Cabir b Abdullah'ın babası birçok kimseye borçlu olarak vefat edince Cabir, Rasûlullah'a gelerek alacaklıların birer parça tenzilatta bulunmaları hususunda aracılığını rica etmişti, Hz Peygamber alacaklılardan biraz indirim yapmalarını istedi, fakat onlar bunu kabul etmediler ve alacaklarının tam olarak Ödenmesinde ısrar ettiler,21/a bunu da kimse kınamadı Sahabenin bu anlayış ve davranışı sonraki nesillere de intikal etmiş, Fıkıh ve Usulül-Fıkıh ilimlerini tedvin eden ilk müctehidler, Hz Peygamber'in fiil ve emirlerinin bağlayıcı olup olmadığı konularım tartışmışlar ve çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir Bu hayırlı çalışmalara rağmen Şihabud-din Ahmed b îdris el-Karafi'ye (v 684/1285) kadar, Hz Peygamberin davranışlarının bağlayıcılık bakımından ilmî tasnifi yapılmamıştır Karafî el-Ihkâm22 ve el-Furuk (36 fark) isimli eserlerinde Peygamberimizin beşeriyet dışında kalan davranışlarını «tebliğ, fetva, kaza ve imamet (devlet başkanlığı)» olarak dörde ayırmış ve bunları bağlayıcılık bakımından incelemiştir Tunuslu müceddid alim Muhammed et-Tahir b Aşûr bu tasnifi daha da geliştirerek onikiye çıkarmıştır[26]

İkinci Bölüm

HZ PEYGAMBERİN ÇEŞİTLİ SIFATLARINDAN KAYNAKLANAN DAVRANIŞLARI

Hz Peygamberin sıfat ve davranışlarında hakim olan peygamberlik ve örneklik vasfıdır; bu sebeple sayısız ayet ve hadiste O'iia uyulması, itaat edilmesi, örnek alınması, sünnetine dört elle sarılmması istenmiştir Ancak yukarıda sunulan birçok örnek O'nun, başka sıfat ve Özelliklere de sahip olduğunu, bunlara dayalı ve bunlardan kaynaklanan birçok davranışının da bulunduğunu ortaya koymuştur Bu sebeple gerek İslâm'ın yorumcuları ve gerekse uygulayıcılar hadislerin hangi sıfattan kaynaklandığını ve bu bakımdan bütün müslümanlar için bağlayıcı olup olmadığını araştırmak ve gözonüne almak durumundadırlar Bu konuda inceleme ve araştırma yapanlar mezkur sıfat ve durumları onikiye kadar çıkarmışlardır:
1 Dini davaları tebliğ etmek ve tamamlamak (teşrî)
2 Fetva vermek (ifta),
3 Davaları hükme bağlamak (kaza),
4 Devlet başkanlığı (imamet, imaret)
5 Daha iyiye teşvik (irşad)
6 Arabulmak, anlaştırma (sulh)
7 Danışmada bulunana yol göstermek (istişarî rey)
8 Öğüt vermek (nasihat),
9 ikmal ve takva eğitimi vermek
10 ince ve yüce gerçekleri öğretmek,
11 Eğiterek sakındırmak (te'dib),
12 Başkalarına yol göstermekle ilgisi bulunmayan beşerî, tabiî davranışlarda bulunmak [27]

1 Dini Tebliğ Etmek Ve Tamamlamak

Rasûl, kendisine gelen vahyi hem uygulamak, hem de tebliğ etmekle görevli insan demek olduğuna göre O'nun önde gelen vazifesi tebliğdir ve davranışlarının çoğu tebliğ mahiyetindedir Peygamber, sözlü vahyin gelmediği konularda da yine Allah'ın irşadı ile (sözlü olmayan bir nevi vahiy ile), dini tamamlayan bilgi ve hükümler getirir Rasûl-i Ekrem (sav) şu hadislerinde bu sıfat ve selahiyetlerini anlatmaktadır: «Gafil olmayın! Bana Kur'ân verildiği gibi, onun yanında, onun kadar daha (bilgi ve hüküm) verilmiştir! Bilin ki yakın bir gelecekte karnı tok, koltuğuna gömülmüş biri çıkıp şöyle diyecektir: Siz şu Kur'ân'dan ayrılmayın, onda helal bulduğunuzu helal, haram bulduğunuzu da haram bilin»[28]" Peygamberimizin bu sıfatına bağlı fiil ve sözlerini diğerlerinden ayırmak için bazı ipuçları vardır; Meselâ veda hutbesini okurken herkes duysun diye uygun aralıklarla yüksek sesli tebliğ-çiler koymuştur, «burada bulunanlar, bulunmayanlara duyur-sun» demiştir, veda haccını ifa ederken «yaptıklarıma bakarak hac ibadetim öğrenin» buyurmuştur [29]

2Fevta Vermek (İfta)

Dini tebliğ ve tamamlama mahiyetinde olan fetvanın farkı, hükmün soru üzerine açıklanması, bu açıklamada soru soranın hali ve çevre şartlarının gozönüne alınmasıdır îbn Abbas'ın nakline göre veda haccında Rasûlullah (sav) Mina'da, devesinin üzerinde birçok soruya muhatap olmuş ve bunları cevaplandırmıştır Bu cümleden olarak birisi «kurbanı kesmeden tıraş oldum, ne yapayını?» diye sormuş, «zararı yok, şimdi kes» buyurmuş, diğer birisi «şeytan taşlamadan önce kurbanımı kestim, şimdi ne yapayım?» diye sormuş, «şimdi kes, zararı yok» cevabını vermişler, bir üçüncüsü gelerek «şeytan taşlamadan önce gidip Kabe'yi tavaf ettim, ne yapayım1?» diye sormuş, «zararı yok, şimdi şeytanı taşla» buyurmuşlar; hasılı bilgisizlik veya unutma yüzünden insanların önce veya sonra yaptıkları her iş için «zararı yok, yap» cevabını vermişlerdir[30] Amellerin en iyisi, insanların en hayırlısı hakkında sorulan sorulara, soranın durumuna göre farklı cevaplar vermiştir Cahiliye devrinde içinde şarap yapılan bazı kaplarda —haram olmayan— nebiz (bir nevi şerbet) yapmak isteyenleri bundan menetmiştir; çünkü hem bu kapların kötü hatıraları vardır, hem de Arabistan sıcağında bunlara konulan nebîz kısa zamanda şaraba dönüşmektedir İbnu'l-Kayyim, î'lamu'l-muvak-kı'ln, isimli eserinin dördüncü cildinin sonunda, Rasulullah'ın fetvalarım 147 sayfada toplamıştır [31]

3 Davaları Hükme Bağlamak (Kaza)

Kazanın iki yönü vardır: a) Muhakeme sonunda ortaya çıkan duruma göre verilen hüküm bakımından kaza, fetva gibi bir tebliğ ve teşridir; aynı durumlarda aynı hükmün verileceğini, ilahi iradenin böyle olduğunu gösterir, b) Isbat delillerine göre adaletin tevzî bakımından kaza isabetli de, hatalı da olabilir îsbat debileri hakkın yerini bulmasını sağlamış ise hem hakim isabet etmiş ve ecir almıştır, hem de hükme muhatap olanlar sorumluluktan kurtulmuşlardır Hak sahibi davasını isbat edememiş, karşı taraf is-batta daha başarılı olmuş, hüküm de buna göre verilmiş ise hakim hata etmiş, fakat elinden geleni yaptığı için yine ecir almış, adaleti yanıltan taraf ise manevî sorumluluk ile başbaşa kalmıştır Rasûlullah (sav) kazanın bu yönünü şöyle anlatıyor: «Bana da-vanızı getiriyorsunuz, ben ancak bir beşerim, (kimin haklı olduğu konusunda) bana bir vahiy gelmemiştir, vahiy gelmeden konularda ben ancak reyimle hükmediyorum Olur ki biriniz, diğerine nis-betle delilini daha tesirli anlatır, daha iyi ortaya koyar, ben de onu haklı zannederek lehine hükmederim, her kime, kardeşine ait bir hakkı hükmeder, verirsem sakın onu almasın, ben ona bir parça ateş vermiş olurum»[32]
Hz Peygamberin kazaî hükümlerini diğerlerinden ayırmak oldukça kolaydır; çünkü bu hükümler genellikle açılan bir davayı takip etmekte, şahit ve delil istenmekte, hükmediyorum (akdî) vb ifadeler kullanılmaktadır Bu nevi hükümleri toplayan hususi kitaplar yanında, hadis kitaplarının kaza bölümleri de birçok örnek ihtiva etmektedir [33]

4 Devlet Başkanlığı (İmaret, İmamet)

Rasulullah'ın devlet başkanlığı, peygamberlik, ifta ve kaza selahiyetlerinden farklı ve bunlara ek bir sıfat ve selahiyettir Devlet başkamna toplumu idare etmek, onun menfaatini gözetmek, sosyal adaleti sağlamak, zararlı oluşum ve cereyanlarla mücadele etmek, ülkeyi dışa karşı savunmak vb görevler verilmiştir Bu görevler her peygambere verilmemiştir, bazı peygamberler yalnızca tebliğ vazifesi almışlardır Peygamberimizin risalet ve ifta selahiyetine dayanan davranışları bütün ümmet için geçerli ve bağlayıcıdır; bunların icrası ve bağlayıcılığı başka bir makamın iznine veya hükmüne bağlı değildir Devlet başkanı sıfatiyle yaptıkları ise hem diğer başkanları bağlamaz, hem de devrin devlet başkanı izin vermedikçe benzeri haklar, müminler tarafından re'sen elde edilemez Ganimetin paylaştırılması, devlete ait mal varlığının en uygun bir şekilde kullanılması ve sarfı, cezanın infazı, orduların tertibi ve şevki, isyan ve terör hareketlerinin bastırılması, toprak, maden, su gibi kaynakların özel şahıslar veya kamu kuruluşlarınca işletilmesi devlet başkanının selahiyeti altındadır Başkan veya onun temsilcileri hüküm ve izin vermedikçe bunların alınması, yapılması, icra edilmesi caiz değildir Bu konularda bir önceki başkanın yaptıklarını, sonra gelen başkan —amme menfaatini gözeterek— değiştirebilir; meselâ Hz Ömer, müellefe-i kuluba zekattan pay vermeyi terketmiştir,maaşlarda kıdam ve fazilete itibar etmemiş, eşitlik esasını getirmiştir, Hz Osman isyancıların üzerine asker sevketmemiş, Hz Ali sevketmiştir Hukukçular, yukarıda zikredilen hususların devlet başkanlığı selahiyetine dahil olduğunda birleşmekte beraber bazı konularda farklı anlayışları olmuştur:
a) Peygamberimiz «Bir toprağı işleyerek kullanılır hale getiren ona malik olur» buyurmuştur[34] Buna göre bir kimsenin mülkiyeti altında bulunmayan toprağı imar ve ıslah ederek verimli hale getiren şahıs toprağın sahibi olmaktadır Ancak bu ifade Rasulullah'ın hangi sıfatına bağlıdır? Eğer devlet başkanı sıfatı ile söylemiş iseler bu hüküm, diğer başkanları bağlamaz, her biri kendi çağ ve ülkelerinde amme menfaatini gözönüne alarak dev-lete ait topraklar üzerinde tasarrufta bulunurlar ve toprak imarının mülkiyet sebebi olması daima devletin iznine bağlı bulunur; Ebu Hanife'nin içtihadı işte bu istikamettedir Çünkü toprak üzerinde ıktâ vb şekilde tasarruf hakkı ve görevi devlet başkanına aittir, İmam Şafiî bu hadisi fetva ve tebliğ sıfatına bağlamış, «çünkü Rasulullah'ın asıl işi ve sıfatı budur, askine delil bulunmadıkça hadisleri buna göre yorumlamak gerekir» demiştir Hadisin tebliğ (dini kaidenin açıklanması) mahiyetinde olduğu kabul edilirse bu hakkf kullanmak, hiçbir kimsenin iznine tabi olmaz, her vatandaş toprağı kendiliğinden ıslah ederek ona sahip olur İmam Malik bu konuda şehir ve mücavir alan toprakları ile yerleşim bölgesinden uzak yerlerdeki toprakları birbirinden ayırmış, birincisini devlet başkanlığı sıfatına bağlamıştır; çünkü buralarda oturan insanların huzur ve menfaatlerini korumak devlet başkanının sorumluluğu altındadır
b) Ebu Süfyan'ın karısı Hind bUtbe Rasûlullah'a başvurarak «kocası Ebu-Süfyan'm cimri bir adam olduğunu, kendisine ve çocuğuna yetecek nafakayı vermediğini» söyledi, Peygamberimizi ona «normal ölçülerde sana ve çocuğuna yetecek kadarını bizzat al» buyurdu[35] Bu hadis-i şerifi tebliğ ve fetva telakki eden mücte-hidler (Şafiîler ve kısmen Hanefller) bundan şöyle bir kaide çıkarmışlardır: Bir kimsenin sübut bulmuş alacağım borçlu ödemekten kaçınırsa alacaklı, icra safhasında hakime başvurmadan ve hatta borçlunun haberi olmadan alacağına tekabül eden malı bulduğu yerde alabilir (Hanefilere göre alacağı cinsinden malını alabilir) Malik ve Ahmed b Hanbel gibi müctehidler hadisi kaza selahiyetine bağladıkları için «hakim izin vermedikçe alacağını karşılayan malı bizzat alamaz» demişlerdir[36]
c) Hz Peygamber «Savaşta düşmanı öldüren onun üzerinden çıkan eşyaya sahip olur» buyurmuştur[37] îmam Şafiî gibi bazı müctehidler bu hadis-i şerifi tebliğ saydıkları için «her zaman, her savaşta, düşmanını öldüren asker Nonun üzerindekilere sahip olur, bu onun mükafatıdır» demişlerdir Ebu Hanife ve Şafiî gibi düşünen müctehidler bunu, devlet başkanlığı sıfatına bağladıkları için başkan ve komutanların iradesine bırakmışlar, onlar izin vermedikçe kimsenin ganimetten birşey alamıyacağına hükmetmişlerdir[38]

5 Daha İyiye Teşvik (İrşâd)

Ayet ve hadislerin ifade şekilleri ile uygulama vb karineleri değerlendiren müctehidler, bazı talebleri kesin olarak bağlayıcı (farz, vacib, haram) saymışlar, bazılarını ise teşvik kabul etmişlerdir Güzel ahlakı teşvik eden hadisler, cennetliklerin vasıflarını anlatan hadisler, nafile ibadetlerin sevabım dile getiren hadisler böyle yorumlanmıştır
Sahabî Ebu Zerr'i, takım elbise giymiş kölesi ile birlikte gören birisi «bu ne haldir?» diye sormuş, Ebu Zer de şöyle anlatmıştır: Birgün köleme kızmış ve anasının durumunu zikrederek ona ha-keret etmiştim, Köle beni Allah Rasûlüne şikayet etti O da «doğru mu, ona annesi sebebiyle hakaret ettin mi?» diye sordu, «evet» de'dim, şövle buyurdu: «Sen halâ cahiliyye devri izleri taşıyan bir adamsın! Köleleriniz sizin kardeşlerinizdir, Allah onları sizin himayenize vermiş, elinizin altında kılmıştır, kimin böyle elinin altında birkardeşi varsa ona yediğinden yedirsin, giydiğinden giydirsin, gücünün yetmeyeceği bir işi ona yüklemesin, yüklerse yardım etsin!»[39] Bu hadiste geçen «yedirme, giydirme ve ağır iş buyurmama, köleye yardımcı olma» emirleri bağlayıcı (farz kılan) emirler olarak anlaşılmamıştır; bu sebeple köle ile sahibinin farklı şeyler yemesi ve giymesi caiz görülmüştür [40]

6 Arabulmak, Anlaştırmak (Sulh)

Bir konuda anlaşmazlığa düşen tarafları, mahkemeye başvurup davayı isbat ile uğraşmaksızm kısa bir yoldan anlaştırmak için yapılan teşebbüsler sulha yöneliktir Sulh için aracılık yapanlar hakim gibi davranmazlar, tarafların iddialarını isbat edip istediklerini almalarını sağlamazlar, onları karşılıklı fedakarlık ve anlayışa çağırırlar, bu ise başka anlaşmalara emsal teşkil etmez
Peygamberimiz'in(sav), sahabeden Cabir'in —babadan alacaklılarına— yaptığı fedakarlık teklifi bir sulh teşebbüsüdür, bu teklif onları bağlamadığı için kabul etmemişlerdir Yine Peygamberimiz Kab b Malik ile Abdullah b Ebi Hadred arasında, birincinin ikincisi üzerindeki bir alacağı sebebiyle çıkan anlaşmazlıkta Kabe, alacağının yarısından vazgeçip geri kalanını almaşım tavsiye etmiş, o da bunu kabul ede: ek sulh olmuşlardır[41] Hz Zübeyr ile Medineli Humeyd arasında, birincisinin bahçesinden geçerek ikincisinin bahçesine gelen bir su yüzünden anlaşmazlık çıkmıştı Durumu Rasûlullah'a arzettiler, O da aralarını bulmak üzere «Zü-beyr! ağaçlarını sulayınca bırak o da sulasm» dedi Humeyd buna razı olmayıp hiddetlenince de «Zübeyr! Ağaçlarını sula, sonra da havuzlardan taşıncaya kadar suyu tut!» buyurdu34 Birinci tavsiye, anlaşmayı sağlamak üzere fedakarlık teklin şeklinde, ikincisi ise —karşı taraf anlaşmaya yaklaşmadığı ve haksız olduğu için— haklı olana, hakkım kullanması şeklinde ifade buyurulmuştur [42]

7 Danışmada Bulunana Yol Gösterme (İstişarî Rey)

Burada Rasûlullah (sav) ukanda gördüğümüz sıfatları ile değil, kendisi ile istişare edilen bir problemin çözümünde yol gösterici olarak hareket etmekte, çözümler teklif etmektedir
Hz Aişe, Berire isimli bir cariye'yi satın alıp azâd etmek istemişti Bağlayıcı kaidelere göre (şeriate göre) bir köleyi azad eden kişi ile o köle arasında bir velayet ilişkisi doğuyordu Berire'nin sahibi bu velayet hakkının kendilerinde kalmasını şart koşuyor, ancak bu şartla satmaya yanaşıyorlardı Hz/Aişe hakkından vaz-geçmeden cariyeyi nasıl alabileceğini sevgili eşi Hz Peygamber (sav) ile istişare etti, Peygamberimiz ona şöyle dedi: «Sen onların şartını kabul et ve onu al; sonuçta velayet hakkı ancak azad edene aittir» HzAişe bunun üzerine gidip cariyeyi satın aldı ve azad etti, sonra Rasûlullah minbere çıkarak halka şöyle seslendi: «Nasıl oluyor da bazı kimseler, Allah'ın Kitabına uymayan şartlar ileri sürüyorlar! Velayet hakkı yalnızca azad edene aittir»[43] Eğer Peygamberimizin ilk ifadesi «teşri, tebliğ, fetva, kaza»' kabilinden olsaydı şart muteber olacak ve velayet hakkı satanda kalacaktı; sonraki ifadesi bunun böyle olmadığını, ilk ifadesinin ise «meşru bir maksadı elde etmek üzere bulunmuş bir çözüm, bir istişarî reyden ibaret» olduğunu göstermektedir
Medine'de ziraatçiler hurma meyvasmı daha olgunlaşmadan ağaç üzerinde satarlardı Kesim zamanı gelince de meyva çeşitli sebeplerle az çıktı denir, karşı taraf buna itiraz eder ve böylece anlaşmazlık çıkardı Hz Peygamber bu yüzden meydana gelen anlaşmazlıkların çoğaldığım görünce şöyle buyurdu: «Böyle olup gidecekse (anlaşmazlıkların ardı arkası kesilmeyecekse) ağacın üzerinde olgunlaştığı belli oluncaya kadar meyvayı satmayın»Hadisin Buharı'deki rivayetinde ravî Zeyd b Sabit şu yorumda bulunmaktadır: «Hz Peygamber bu yüzden anlaşmazlıkların çoğaldığım gördüğü için ashaba, istişarî olarak yol göstermiştir» Bunun manası, hadisin bağlayıcı olmadığı, meyvayı daha önce satmanın kesin olarak yasaklanmadığıdır Peygamberimiz adeta «bana sorarsamz şöyle yapın daha iyi» demektedir [44]

8 Öğüt Vermek (Nasihat)

Peygamberimizin, haram ve yasak olmamakla beraber uygun ve yerinde bulmadığı bir davramş veya teşebbüse muttali olduğu zaman ilgililere öğüt vermek, doğru ve uygun olanı söylemek suretiyle nasihat etmiştir; bu da kesin ve bağlayıcı olmayan davranışları çerçevesine girmektedir
Bu cümleden olarak Beşir b Sa'd isimli sahabî, oğlu Numan'a bir hizmetçi hediye etmiş, diğer oğullarına böyle bir bağışta bulunmamıştı Karısının isteği üzerine bu bağış olayına Hz Pey-gamber'i şahit tutmak istedi, Peygamberimiz Beşir'e «bütün çocuklarına bu şekilde bağıştabulundun mu?» diye sordu, «hayır» cevabını alınca «beni haksız bir davranışa şahit kılma» dedi; bir başka rivayette «bütün çocuklarının sana eşit derecede itaatli ve bağlı olmalarım ister inisin?» diye sordu, «evet» cevabım alınca da «öyleyse olmaz» dedi îmam Ebu Hanife, Malik ve Şafî'î bu hadiste geçen yasaklamayı, kesin ve bağlayıcı bir yasaklama olarak değil, aile düzenini ve akrabalık bağlarını korumak için yapılmış bir nasihat olarak anlamışlar ve «kişinin çocuklarından birine mal bağışlamasının caiz olduğunu» söylemişlerdir Mezkur müc-tehidler bu yorumu yaparken Rasûlullah'ın bu konuda bağlayıcı bir yasaklamasının yaygın olarak bilinmediğini ve bir rivayette «başkasını şahit tut» dediğini gözönüne almışlardır Buna karşı Ahmed, Davud, Süfyan gibi müctehidler hadiste geçen
Aynı çerçevede bir başka örnek Fatıma b Kays ile ilgilidir Bu hanımı kocası boşamıştı îddeti dolunca Peygamber Efendimize gelerek kendisini hem Muaviye'nin, hem de Ebu Cehm'in istediklerini söyledi Rasûl-i Ekrem şöyle buyurdu: «Ebu Cehm eli değnekli bir adamdır Muaviye bEbi Süfyan ise çok fakirdir; sen Üsa-me b Zeyd ile evlen!» Fatıma önce Üsame'yi istememiş, fakat Rasûlullah'ın ısrarı üzerine onunla evlenmiş ve mutlu olmuştur[45] Bu hadis bir öğüt ve tavsiye olarak anlaşılmıştır; çünkü islâm'da bir kadının gerek fakir ve gerekse sert kimselerle evlenmesi yasak değildir [46]

9 Takva Ve Kemal Eğitimi Vermek

Eşsiz bir eğitimci olan Peygamberimiz'in bu sıfatla vaki davranışları daha çok ashaba yönelik olmuştu Kur'ân-ı Kerim'de ve hadislerde ashab öğülmüş, İslâm'ın bu ilk ve büyük neslinin müstesna özellikleri dile getirilmiştir Peygamberimiz nasıl en kamil Örnek insan ve peygamber ise, ashabı da öyle kamil ve örnek bir nesildir Peygamberimiz bu nesli yetiştirirken, eğitirken onların bu özelliklerini dikkate almış, onlara mahsus yükümlülükler getirmiş, vazifeler vermiştir
Bunların parlak bir örneği hicreti takip eden günlerde yaşanmış, Peygamberimiz tarafından herbiri bir muhacire kardeş kılınan ensâr (Medineli müslümanlar) onlarla her şeylerini paylaşmışlardır Sahabeden el-Bera b Azib rivayet ediyor: Rasûlullah (sav) bize yedi şeyi emretti, yedi şeyi de yasakladı: Hasta ziyaretini, cenazeyi kabre kadar götürmeyi, aksırana «Allah sana rahmet etsin» demeyi, yemin edenin yeminine riayet etmeyi, haksızlığa uğrayanın elinden tutmayı, herkese selam vermeyi ve davete katılmayı emretti Altın yüsük takmayı, gümüş kap kullanmayı, kırmızı eğer yastığı kullanmayı, kabartma çizgili ipek, kalın ipek, ince ipek ve genellikle ipek kullanmamızı yasakladı[47] Bu ondört maddenin bazıları farz, bazıları haram olmakla beraber, meselâ aksırada dua temek farz değildir, kırmızı eğer yastığı kullanmak da haram değildir Buna rağmen hepsinin birarada zikredilmesi ashabı dünya ile fazla içli dışlı olmaktan alıkoymak, lüks ve refaha dalarak asıl maksattan uzaklaşmalarını Önlemek içindir
Sahabeden Rafi b Hadic'e, amcası Zuhayr: «Rasûlullah bizim için faydalı olan birşeyi yasakladı» deyince Rafı: «Rasûlullah ne demiş ise o haktır, yerindedir» demiş ve ne olduğunu sormuştu, amcası anlattı: Allah Rasûlü beni çağırtarak tarlalarımızı ne yaptığımızı sordu «Belli yerlerinden çıkan mahsul, yahut belli ölçekte ürün karşılığı kiraya veriyoruz» dedim Efendimizin: «Öyle yapmayın, ya kendiniz ekin, ya ektirin, yahut da olduğu gibi tutun» buyurdu Rafi amcasından bunu duyunca «emri başımın üstüne!» dedi Müctehidlerin çoğu, Peygamberimizin bir sahabî aileye yönelik bu emrini ümmetin tamamı için bağlayıcı saymışlardır Buharî de bu sebeple hadisi zikrettiği bölümün başlığında şöyle demiştir: «Ashabın aralarındaki yardımlaşmalar bölümü»[48]
Rasûl-i Ekrem'in eşlerine, çocuk ve torunlarına karşı tutumunda, emir ve tavsiyelerinde bu «kemal, takva ve Örneklik» eğitiminin müstesna örnekleri vardır Canı gibi sevdiği kızı Fatı-ma'mn kolunda gümüş bilezik gördüğü için evine girmemesi, yine Fatıma'nın bir hizmetçi istemesi üzerine evine gelerek hem hizmetçi veremeyeceğini bildirmesi, hem de Allah'ı zikir şeklinde ek vazifeler vermesi, hanımları, diğer kadınlar gibi giyinip kuşanmak, takıp takıştırmak isteyince «Ey Peygamber! Eşlerine şöyle de: Eğer siz dünya hayatını, zinet ve refahını istiyorsanız gelin —istediklerinizi— size verip güzellikle sizi boşayayım (Yok) eğer Allah'ı, Rasûlünü ve ahiret yurdunu istiyorsanız, şüphesiz Allah, içinizden iyi amel sahibi olanlarınıza büyük bir mükafat hazırla-mıştır»[49] mealindeki ayetin gelmesi bu örneklerden yalnız birkaçıdır [50]

10 İnce Ve Yüce Gerçekleri Öğretmek

islâm, insanların iman ve düşüncelerine de yön vermekte, ışık tutmaktadır, iman ve düşünce çerçevesine giren çok ince, zor ve yüce konular vardır Bunları kavrama hususunda, sahabeden de olsa, kişiler aynı seviyede olamazlar, «insanların, Allah'ı anlayıp kavramayacağını anlaması, anlamanın ta kendisidir» diyen Ebu Bekir ile «Allah nerede?» sorusuna göğü göstererek cevap veren, buna rağmen imanı geçerli sayılan bedevi kadının idraki aynı seviyede tutulamaz ve gerçeklek bu iki farklı seviyeye aynı üslub ile anlatılamaz
Rasûlullah (sav) bir akşam üzeri Ebu Zerr'e Uhud dağını göstererek şöyle demiştir: «Ey Ebu Zer! Şu dağ kadar altınım olsa, üç dinar hariç, hepsini —Allah yolunda—harcamaktan başka bir şey istemezdim»[51] Peygamberimiz bu sözleri ile dünyaya, servet ve refaha bakışım dile getirmiş, gönlüne hakim olan asıl sevginin ne olduğuna işaret buyurmuştu; alıkoyduğu üç dinar da borçları ve zaruri ihtiyaçları içindi Ebu Zerr bunu böyle anlayacağı yerde, müslümanın zaruri ihtiyaçları dışında para ve servet sahibi olmasının, bunları dağıtmayıp elinde tutmasının —zekatını verse dahi— caiz olmadığı şeklinde anlamış, fakat diğer ashab bu anlayışa katılmamışlardır [52]

11 Eğiterek Sakındırmak (Tedib)

Bağlayıcı, farz ve zaruri olmadığı halde iyi, güzel, uygun olan davranış ve ibadetleri teşvikte heyecanlı ve itici ifadeler kullanıldığı gibi, bunların zıddı söz konusu olduğu zaman da caydırıcı, alı-koyucu, engelleyici ifadeler kullanılmıştır Eğitimde bu üslub ve ifade hala geçirliliğini korumaktadır Müctehid bu ifadelerden hangilerinin kesin olduğunu, hangilerinin böyle olmadığını diğer delil ve karineleri değerlendirerek ayırmak mecburiyetindedir
Mesela Peygamberimiz, namazı evlerinde kılıp cemaate gelmeyenler hakkında şöyle buyurmuşlardır: «Hayatım elinde olana yemin olsun, içimden öyle geçiyor ki, emredeyim odun toplansın, onra söyleyeyim ezan okunsun, sonra birisine emredeyim cemaate imam olsun, sonra ben onlardan ayrılıp evlerinde kalan adamların yanlarına varayım ve onlar içende iken evlerini yakayım Allah'a yemin ederim ki onların her biri yağlı bir kemik, yahut iyisinden iki ayak (paça) bulacağını bilse hemen yatsı namazına gelirdi!»[53] Şüphe yok ki Allah Rasulü, cemaate gelmeyenlerin evlerini yakacak değildir, ayrıca «yağlı kemik» gibi sözleri nadiren söylemektedir; burada maksat, cemaatle namazın önemini anlatmak ve cemaate gelmeme âdetini ortadan kaldırmak, müslüman-larm cemaat sevabından ve bereketinden istifade etmelerini sağlamaktır
Peygamberimiz yine bu maksatla «şöyle şöyle yapmayan iman etmiş olmaz» ifadesini çeşitli konular için kullanmıştır Bunlardan birinde şöyle buyurur: «Vallahi iman etmiş olmaz, vallahi iman etmiş olmaz!» «Kim, ya Rasûlallah?» diye sorarlar, devam eder «Komşusu, kötülüklerinden güvende olmayan kimse»[54] Bu nevi kusurların kişiyi imandan çıkarmadığı kesin deliller ile bilinmektedir; bu ifadenin yöneldiği maksat sakındırır v ve bu gibi davranışların müminlere yakışmadığını etkili bir şekii de ortaya koymaktır [55]

12 Örneklik İle İlgisi Olmayan Tabiî, Beşeri Davranışları

Peygamberimiz bir insan olduğu, her insanda bulunan normal vasıfları, ihtiyaç ve temayülleri bulunduğu için bunlara bağlı davranışlarda bulunması da tabiidir Günah ve yasak çerçevesine girmemek şarüyle gerek dini hayatında ve gerekse dünya işlerinde, günlük hayatında bu kabil davranışlarda bulunmuş, ümmetini de bu konularda serbest bırakmıştır Yeme, içme, yatma, yürüme, binme şekli, bu konulardaki zevk ve tercihi burada örnek olarak zikredilebilir Tamamen müâbet ilmin, tekniğin ve teknolojinin konusu olan dünya işleri de böyledir; O'nun bu konulardaki sözleri şahsi görüş, zan ve tecrübesine dayanmaktadır, ümmeti için bağlayıcı değildir
Bedir savaşında mevzilenme yeri ile ilgili görüşü ve tavsiye üzerine yer değiştirmesi, hurma ağaçlarının tozlaştırılması konusundaki reyi ve bunun sonucu ile ilgili örneklere daha önce yer verilmişti Namazda secdeye giderken Rasûlullah (sav) genellikle önce dizlerini, sonra ellerini yere koymuş ve böyle yapılmasını bu-yurmuştur[56] Malik ve Evzaî gibi bazı müctehidlerin önce ellerin konması gerektiği şeklindeki görüşlerine, «Peygamberimiz yaşlandığı zaman, önce dizlerim yere koymakta güçlük çektiği için böyle yapmıştır, sünnet olan önce dizleri koymaktır» şeklinde cevap verilmiştir, işte bu önce ellerin konması, ibadet içinde de olsa beşeriyet icabı bir davranıştır
Peygamberimiz veda haccmda,veda tavafından önceki gün, Mekke ile Mina arasındaki Abtah düzlüğünde konaklamış, burada öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazlarını kılmış, biraz istirahat etmiş, sabaha karşı halkı uyandırmış ve veda tavafı için Mekke'ye gelmiştir îbn Ömer bu düzlükte konaklama, namaz ve istirahatı sünnet (tebliğ tasarrufu) olarak yorumlamış, ve ömrü boyu buna riayet etmiştir Hz Aişe ise şöyle demektedir: «Bu konaklama sünnet değildir, Peygamberimiz bunu halka kolaylık olsun (burası müsait olduğu için rahatça toplamp hazırlıklarını yaparak veda tavafına gidebilsinler) diye yapmıştır, isteyen burada konaklar, istemeyen konaklamaz»[57]
Sabah namazından sonra sağ yanı üzerine yatıp istirahat etmesi de aynı şekilde farklı değerlendirilmiş bazıları bunu sünnet telakki ederken bazıları beşerî, tabii bir olay olarak yorumlamışlardır Hz Meymune'nin evinde Rasûlullah (sav)'in sofrasına kızartışmış çöl keleri konmuştu, yemek üzere elini uzattığı sırada bunun keler olduğunu söylediler ve elini geri çekti, «bu haram mıdır?» diye sorulunca «hayır, fakat bu bizim memleketimizde yoktur, ondan hoşlanmıyorum» dedi Hadisi rivayet eden Halid b Velid diyor ki: «Bunun üzerine Rasûlullah'm gözü önünde keleri önüme çekip yedim»[58] Halid b Velid'in bu davranışı, Hz Peygam-berin keleri yememesini bundan hoşlanmamasına, keler eti yemeye alışmadığı için bunu sevmemesine bağlamasına dayanmaktadır Helal olan bir şeyi sevip sevmemek beşerî, tabii bir zevk ve tercih meselesidir [59]

[1] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/467
[2] lsrâ, 17/85
[3] Bakara, 2/151
[4] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/469
[5] Cumua, 62/2
[6] İsrâ, 17/95
[7] Ahzâb, 33/21
[8] Buharı, Salat, 31; Ahkam, 20
[9] Buharî, Savm, 49; İtisam, 5; Müslim, Siyam, 57-61
[10] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/470-471
[11] Necm, 53/2-5
[12] Ebu Davud, İlim, 3
[13] Enfâl, 8/67-68
[14] Buharı, Salât, 31; Xynî,Umde, C II, s 310
[15] Ebu Davud, Akdıye, 7; Azimabadî, Avn, C IX, s 503 vd
[16] Müslim, Pedail, 140-141
[17] Aliyyu'1-karî şerhi, İst 1309, CII, s 326-386; karşılaştır: $ihabuddin el-Hafacî şerhi, İst 1314, c IV, s 266-369
[18] s 327-328
[19] s 352; ayet: Tahrim, 66/1
[20] s 366-68
[21] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/471-475
[22] Aliyyu'1-karî, Ş Şifâ, GII, s 340
[23] Hz Ömer'in yirmi küsur vakada buna benzer mazhariyeti olmuştur; bak Aynî, CII, s 318; Ahmet Naim, Tecrid-i Sarih Tercüme ve Şerhi, C II, s 346-353
[24] İbn Hacer, Fethu'I-Barî, Kahire, 1959,C XII, s 473-477
[25] Ebu Davud, Talâk, 19 (21/a) Buharı, Buyu, 51 (22)Haleb, 1967, s 86-109
[26] Mekasıdu'ş-şeriatfl-lslâmiyye, Tunus 1978, s 27-39
Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/475-476
[27] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/477
[28] Ebu Davud, Sünnet, 5
[29] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/478
[30] Ebu Davud, Menasik, 87; Nesaî, Hacc, 224
[31] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/478-479
[32] Ahmed, Müsned, C VI, s 307, 320; Buharı, Ahkam, 20, Hiyel, 15
[33] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/479
[34] Buharî, Hars, 15
[35] Buharî, Buyu, 95; Nesaî, Kaza, 31
[36] îbn Hacer, Feth, Kahire, 1959, C XI, s 435-440
[37] Buharî, Humus, 18, Megazî, 54, Müslim, Cihad, 42
[38] Karafî, İhkam, s96-108
Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/480
[39] Buharı, İman, 22, Itk, 15; Müslim, Eyman, 40
[40] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/482
[41] Buharî, Sulh, 10,14, Husumat, 9; Müslim, Müsakat, 20-21
[42] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/482-483
[43] Buharî, Buyu, 73; Müslim, Itk, 8,14
[44] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/483-484
[45] Müslim, Talak, 36
[46] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/484-485
[47] Buharî, Libas, 28, 36, 45; Müslim, Libas 2, 28, 31, 64
[48] Buharî, Hars, 18
[49] Ahzab: 33/28-29
[50] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/485-486
[51] Buharî, Zekat, 4, Müslim, Zekat, 31
[52] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/486-487
[53] Buharî, Ezan, 29, 34; Müslim, Mesâcİd, 251-254
[54] Buharı, Edeb, 29; Müslim, İman, 73
[55] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/487-488
[56] Ebu Davud, Salat, 137
[57] Buharî, Hac, 148; Ebu Davud, Menasik, 86-87
[58] Buharî, Zebaih, 33; Müslim, Sayd, 44
[59] Prof Dr Hayreddin Karaman, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 1/488-489