Camilerin Sosyal Hayattaki Yeri

CAMİLERİN SOSYAL HAYATTAKİ YERİ

اِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ امَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الْاخِرِ وَاَقَامَ الصَّلوةَ وَاتَى الزَّكوةَ وَلَمْ يَخْشَ اِلَّا اللّهَ فَعَسى اُولئِكَ اَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدينَ (18)

Mescid; secde edilen yer, namazgâh, cami yerine kullanılan namaz yeri Aşırı saygı göstermek, alnını yere koymak, baş eğmek, eğilmek anlamlarına gelen "sücûd" masdarından yer ismi Çoğulu "mesâcid" mescitlerin büyüğüne "cami" denir Çoğulu "cevâmi''dir
Cami; toplayan toplayıcı demektir Beş vakit namazda cuma ve bayram namazlarında mü'minleri bir araya topladığı için bu isim verilmiştir İbadet edilen yer, tapınak anlamında "ma'bed" ve çoğulu "meâbid" de kullanılır Türkler Anadolu’da, ibadethanelerin büyük yapıda olanlarına "cami" küçüklerine ise "mescit" adını vermişlerdir

Yeryüzünde kurulan ilk mescit Kâbe-i Muazzama'dır Allahu Teâlâ şöyle buyurur:
اِنَّ اَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذى بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمينَ (96)

"İnsanlar için yeryüzünde kurulan ilk ev Mekke'de bulunan mübarek ve âlemler için bir hidayet kaynağı olan Kâbe dir" (1)
Ebû Zerr (ra)'den rivayete göre, şöyle demiştir: Resulullah (sas)'a, yeryüzünde ilk defa hangi mescidin tesis edildiğini sordum Cevap olarak; "Mescid-i Haram" buyurdu Bundan sonra hangisi inşa olundu, dedim Mescid-i Aksâ" buyurdu İkisinin inşası arasında ne kadar süre bulunduğunu sordum "Kırk yıl" cevabını verdi Bundan sonra da, Allah'ın elçisi şöyle buyurdu: "Ey Ebû Zerr! Namaz vakti nerede girerse, namazını orada kıl Namazın fazileti, vaktinde kılınmasıdır" (2)

Allah'ın elçisi yeryüzünde ancak şu üç mescidi ziyaret ve onlarda ibadet için yolculuk yapılabileceğini belirtmiştir;
َلا تَشُدُّ الرِّحَالُ إلاَّ الى ثلاثَةِ مَسَاجِدَ: الْمَسْجِدِالْحَرَامِ، وَمَسْجِدِالرَّسُولِ ، وَالْمَسْجِدِ الاقْصى

"Ancak şu üç mescit için yolculuk yapılabilir: Mescid Haram, benim şu mescidim (Mescidi Nebevi) ve Mescid-i Aksa" (3) Bu üç mescitte yapılacak ibadetin, başka mescitlerde yapılacak olandan üstünlüğünü bildiren çeşitli hadis-i şerifler nakledilmiştir (4)
İslâm'ın çıkışı sırasında Kâbe putlarla doldurulmuş bir halde, Kureyş müşriklerinin ziyaret yeri idi Hz Peygamber Mekke'de iken müslümanlar önceleri kendilerini gizlemişler, Erkam b Ebî'l-Erkam'ın evinde toplantılarını gizlice sürdürmüşlerdi Hz Ömer'in İslâm'a girişi ile kendilerini açığa vurdular ve ilk olarak topluca Kâbe'ye kadar giderek burada müşriklere karşı bir gösteri yaptılar Hz Peygamber Mekke'de iken namazlarım Beytullah'ın yanıbaşında, Yemen köşesi ile Hacer-i Esved arasında kılmaktaydı O, peygamberlikten önce de, Kâbe'ye saygı göstermekte, onu kutsal tanımakta, fırsat olunca ziyaret edip, Hacer-i Esved'i öpmekteydi

Mekke'de ilk müslüman cemaatin, özel bir ibadet yeri yoktu Hz Peygamber (sas), erkeklerden ilk müslüman olan Hz Ali (ra) ve diğer arkadaşları ile Mekke'nin dar sokaklarında, gizlice namaz kılmıştı Hz Peygamber genellikle namazlarını, Kâbe civarında veya kendi evinde tek başına kılardı Bununla birlikte müslümanlar, cemaat halinde namaz kılabilmek için bir evde toplandıkları da olurdu Bu ev, çoğu zaman ashabtan Erkam'ın evi idi Hz Ömer (ra), İslâmiyeti kabul ettikten sonra, müminlerin rahatsız edilmeden Kabe'nin yanında namaz kılmalarını temin etmişti

Hz Peygamber (sas), yeryüzünün bütün müslümanlar için bir mescit olmasına rağmen Allah nazarında her yerin bir olduğunu belirtmiştir (5) Ancak namazların mescitlerde kılınmasının daha güzel olacağını bildiren hadislerde mevcuttur (bk Müslim, Mesacid/1)

Medine'ye hicret etmeden önce Hz Peygamber (sas)'in emri ile orada Cuma namazı kılınmıştı Hz Muhammed (sas), Medine'ye hicret ederken Kuba’da birkaç hafta geçirdi Burada bir mescit inşasına başladı Bu hususta şu ayet-i kerime nazil oldu:
لَا تَقُمْ فيهِ اَبَدًا لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ اَوَّلِ يَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فيهِ فيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ اَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرينَ (108)

"İlk gününden beri takva için kurulan mescitte bulunman daha uygundur" (6)
Diğer bir mescit ise, Hz Peygamber (sas)'in, Medine'ye vardıktan sonra yaptığı mescittir Hz Ebu Bekir (ra) ile Medine'ye giren Rasulullah (sas) devesini salıverir Devesi, nerede durursa orada misafir olacağını belirtir Deve, bugün Mescid-i Nebevi’nin olduğu yerde durur Boş bir arazi olan bu yeri, Hz Muhammed (sas), mescit ve kendi ev halkı için oturacak yer yaptırmak üzere satın alır O zamandan beri bu mescit, Peygamberimizin mescidi olarak isimlendirilmiştir


Yeri gelmişken kısaca mescitlere ait hükümlerden bahsedelim;
Mescitler Allah-u Teâlâ'ya ibadet amacıyla yapıldığı için büyük bir şerefe sahiptir Bu yüzden her mescide "Beytullah (Allah'ın evi)" denir Bir mescit kıyamete kadar mescittir Mescide saygısızlık veya tecavüz, Allah-u Teâlâ'nın hukukuna tecavüz anlamı taşıyacağı için uhrevî sorumluluğu gerektirir
Bir mescite sağ ayakla girilir, önce Resulullah (sas)'a salâtü selâmdan sonra, "Allahümme'ftah aleynâ ebvâbe rahmetike (Allahım, bizlere rahmet kapılarını aç)" diye dua edilir Çıkarken de önce sol ayağı dışarıya atarak,
"Allahûmme'ftah aleynâ ebvâbe fadlike (Allah’ım, bize lütuf ve kereminin kapılarını aç)" diye duada bulunmalıdır Diğer yandan mescide ilk girişte selâmlama anlamında Allah rızası için en az iki rekât "Tahiyyatül mescit" namazı kılınması sünnet olup, mescidin manevî havasına intibakı sağlar
Mescitlerde yüksek sesle konuşmak mekruhtur Ancak vaiz, hatib ve öğrencilerine ders vermekte olan üstad sesini duyurmak için yükseltebilir Namaz kılanlara zarar vermemek şartıyla Kur'ân-ı Kerîm okuyanların veya Allah'ı zikredenlerin seslerini yükseltmeleri caizdir
Namaz için mescide gelenlerin, kendi durumuna göre en temiz ve en güzel giysilerini giyinmeleri, cemaati nefret ettirecek soğan, sarımsak gibi şeyleri namaz öncesinde yemekten sakınması insan, cemaate ve mescide olan saygının gereğidir Kur'ân-ı Kerîm'de
يَا بَنىادَمَ خُذُوازينَتَكُمْ عِنْدَكُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُواوَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ (31)

"Ev Ademoğulları! Her mescide gidişinizde temiz ve güzel elbiselerinizi giyinin" (7)
Namaz kılanın önünden geçmek caiz değildir Ancak mescitte ön saflarda boş yer varken arka safa namaza duranın önünden geçip ileri safa gidilebilir Burada önünden geçilen kimse cami adabına uymayarak kendi saygınlığını kendisi yitirmiştir
Mescide abdestli olarak girilir Mescitlere namaz için olmaksızın çocukları, akıl hastalarını sokmak veya mescidin içinden zaruret bulunmadıkça yol gibi geçmek caiz değildir (8)
Kuruluşundan Günümüze Kadar Camilerin Üstlendiği Fonksiyonlar:

Yukarıda da belirttiğimiz gibi camiler, İslâm'ın ilk dönemlerinden itibaren müslümanların hayatında önemli bir yer tutmuştur Peygamberimiz İslâm'ı müesseseleştirmeye camiden başlamış ve ilk kurulan İslâmî müessese cami olmuştur

Cami ilk İslâm toplumunun teşekkülünde merkezi bir rol oynamıştır Bu amaçla Hz Peygamber, hicretten sonra Medine'ye varır varmaz, hemen bir mescit (Mescid-i Nebevî) inşa ettirmiştir (9)

O, Ashabıyla istişare toplantılarını burada yapmış ve gerçekleştirdikleri işlerin planlarını burada şekillendirmiştir

Bu mescitte birbirinden ayrı üç mekan bulunmaktaydı:

1- Namaz kılmaya ayrılan bir bölüm,
2- Okul vazifesi görmek için Suffa denen bir mekan,
3- Hz Peygamber'in hanımlarına ayrılmış birkaç odadan oluşan ayrı bir kısım

Mescidin Suffa adı verilen bölümünde, planlı ve programlı bir eğitim faaliyeti yürütülüyordu Bu durum o dönemde mescidin ibadet yeri olmasının yanı sıra, bir okul vazifesi de gördüğünü ortaya koymaktadır

İslâm'ın ilk dönemlerinde caminin görevi çok geniş tutulmuştur Müslümanlar bu anlayışın sonucu olarak camiyi ibadet edilen, ilim öğrenilen, siyasî ve sosyal işlerin görüşülüp karara bağlandığı, ordu karargâhı, kaza dairesi, elçilerin kabul edilip diplomatik görüşmelerin yapıldığı bir makam olarak kullanmışlardır
Bu durum caminin o dönemde müslümanların dinî ve dünyevî işlerinin yürütülmesinde ne derece bir önceliğe sahip olduğunu açık bir şekilde ortaya koymaktadır

İslâm'ın yayılmasıyla camilerin sayısında da bir artış yaşanmıştır Adeta camiler yerleşim merkezlerinin teşekkülünde belirleyici bir rol oynamışlardır Yeni kurulacak olan yerleşim merkezlerinde önce cami yeri belirlenmiş,(10) sonra şehrin diğer kısımları onun çevresine kurulmuştur Ancak fetihlerin artması, coğrafî sınırların genişlemesi, ülke olarak çeşitli toplulukların İslâm'a girmesi ve değişen şartlar, cami ve mescitlerin başlangıçtan beri üstlendikleri bazı fonksiyonlarını tamamen veya kısmen diğer kurumlara bırakmasını gerektirmiştir (11)

Camilerin eğitim görevini üstlenen kurumlar medreseler olmuşlardır
Medreseler kurulduktan sonra da camiler eğitim ve öğretim yeri olma özelliğini kaybetmemişlerdir Osmanlılarda büyük camilerin yanında inşa edilen medreselerin müderrisleri genellikle ikindi namazından sonra medrese öğrencileri dışındaki insanların da istifade edebilmesi için camilerde ders vermişlerdir

Camilerin Günümüzde Toplumsal Dayanışmayı Sağlamadaki Etkinliği:

Kurulduğu günden itibaren müslümanların yaşamında önemli bir yere sahip olan camiler, bugün de aynı konumlarını muhafaza etmektedirler Günümüzde camiler, öncelikle ibadet yeri olma özelliğine sahiptirler Milyonlarca insan beş vakit namaz, cuma namazı, bayram ve teravih namazlarında ibadet maksadıyla camilere gelmektedirler Ayrıca mevlit programlarında ve ramazanlarda okunan mukabelelerde camiler dolup taşmaktadır

Camiler ibadet yeri olma özelliğinin yanında, din eğitiminin temel bahisleri olan iman, ibadet, ahlâk gibi konularda eğitim yapılan birer yaygın eğitim kurumudur Camilerde her yaş ve seviyedeki insanımız dinî konularda bilgilendirilmekte, aydınlatılmakta ve okullarda öğrendikleri dinî bilgiler pekiştirilmektedir
Akşam kursları ve yaz aylarında açılan yaz Kur'an kursları yaygın din eğitimi adı altında camilerde yürütülen din eğitimi etkinlikleridir
Camiler birer yaygın din eğitimi kurumu olduğundan buralarda verilen hutbe ve vaazların, Kur'an-ı Kerim ve dinî bilgiler öğretiminin önemi bir kat daha artmaktadır

İslâm birlik ve tevhid dinidir Tevhid inancı en mükemmel ve ideal bir sosyal kaynaşma, kenetlenme, birleşme ve bütünleşme prensibidir İşte camiler İslâm'ın özünde yer alan bu birlik ve beraberlik ruhunun insanlara kazandırıldığı, insanların birbirleriyle kaynaştığı ve toplumsal dayanışmanın temellerinin atıldığı kutsal mekanlardır
Camilerde cemaatle kılınan günlük namazlar ve toplu halde kılınan Cuma, teravih ve bayram namazları gibi öbür toplu ibadetler, imamın arkasında ve onun önderliğinde bir tek Allah'a kulluk için saflar halinde toplanmış bulunan ve her türlü mesleki, sosyal, kültürel statü farkları ve imtiyazları bir kenara bırakarak kenetlenen ve yek vücut olan bir toplumsal kaynaşma ve bütünleşmenin en canlı örnekleridirler (12)

Müslümanlar, kardeş oldukları bilincini hiçbir zaman hatırdan çıkarmamalıdırlar Ayrıca Hz Peygamber'i şekli olarak örnek almada hiçbir kimseye pirim tanımayan kimselerin onun getirdiği sevgi, dostluk, yardımlaşma, birlik ve beraberlik gibi mesajlara da kulak vermeleri gerekmektedir Kâinatın Efendisi (sas),
وَالَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ لاَ تَدْخُلُونَ الجَنَّةَ حَتَّى تُوْمِنُوا، وَلاَ تُؤْمِنُوا حَتَّى تَحَابُّوا،

"İman etmedikçe cennete giremezsiniz Birbirinizi sevmedikçe de gerçek manada iman etmiş olamazsınız"(13),

مَثَلُ المُؤْمِنِينَ في تَوَادِّهِمْ وَتَرَاحُمِهِمْ وَتَعاطُفِهِمْ مَثَلُ الجَسَدِ إذَا اشْتَكَى مِنْهُ عُضْوٌ تَدَاعَى لَهُ سَائِرُ الجَسَدِ بِالسَّهَرِ وَالحُمَّى

"Birbirlerini sevmekte, birbirlerine acımakta ve birbirlerine şefkat hususunda mü'minler adeta tek bir ceset gibidirler Ondan bir uzuv şikayet ederse, uykusuzluk ve ateşle cesedin diğer uzuvları da ona iştirak ederler"(14),
المُؤمِنُ لِلمؤمنِ كَالبُنْيَانُ يَشُدُّ بَعْضُهُ بَعْضاً

"Mü'minin mü'mine bağlılığı, parçaları birbirine bağlayan bir tek bina gibidir"(15) buyuruyor Hz Peygamber'in bu sözleri doğrultusunda her mü'min, diğer müslümanlara bakış açısını şöyle bir daha gözden geçirmelidir Çağımızın yozlaşan ve adeta putlaştırılan anlayış ve değer yargıları ile basit menfaatler uğruna müslüman kardeşini terkeden, onun musibetinde huzuru bulan, huzurunda da kalbindeki kinden dolayı üzüntüyü yakalayan, siyasi ve dinî kökenli bazı çevre ve gruplara göre sözünü ve selamını belirleyen müslümanların bu eksende bir daha düşünmesinin gerektiği kanaatindeyiz İster din kökenli olsun, ister siyasi olsun, düşmanlığa varan gruplaşmalar, bölünmeler hem dinimiz hem de vatanımıza zarar vermektedir Birlik ve beraberlik bizi dinimizde de dünya milletleri arasında da güçlü kılacaktır Bu bağlamda camilerin, müslümanlar arasında sevgi ve şefkati, toplumsal yardımlaşma ve dayanışmayı sağlamak amacıyla vücuda getirilmiş kurumlar olduğunu bir daha hatırlamalıyız

Peygamber (sas) müminleri daima cemaata davet etmiş hatta cemaate gelmeyenleri kınamıştır(16)


Ve bir hadisinde cemaatle kılınan namazın ferden kılınan namazdan daha faziletli olduğunu ifade etmiştir(17)

O halde Peygamberimizin teşvik ettiği cemaat nedir? Niteliği ne olmalıdır?
Sosyoloji ilmine göre cemaat; aralarında diyalog bulunan organize topluluk şeklinde tanımlanmaktadır
Buna karşılık aralarında diyalog bulunmayan, birbirinden kopuk kitleye de kalabalık denir Peygamberimizin birçok hadisinde teşvik ettiği ve İslâm'ın hedeflediği kitle, tanımlandığı şekliyle kalabalık değil, cemaat terimiyle örtüşmektedir Buradan hareketle bugün camilerimizi dolduran kitlenin bu niteliğe sahip olmasını temenni etmek durumundayız Zira aynı safta, aynı camide namaz kıldığı halde birbirinden haberi olmayan, birbirine selam dahi vermeyen, merhaba, nasılsınız gibi sevgi sözcüklerini ya hiç kullanmayan ya da oldukça cimri davranan Müslümanların sayısı azımsanacak kadar az değildir Bu nitelikteki cemaatin eda ettiği namazın, evde tek başına kılınan namazdan 27 derece daha fazla sevap kazandırdığının düşünülmesi, Hz Peygamberin önerdiği cemaat anlayışı ile ne derece bağdaşır? Müslüman namaza giderken karşılaştığı müslümana selam verir, onun halini sorar, ona güler yüz gösterir İşte bunların hepsi dinimizde sevap işlerdir Bu sevap işler nedeniyle kılınan namazın sevabı artacaktır

Camilerimiz bizlerin moral kaynağı olmalıdır
Cami kapısı itici değil, çekici olmalıdır
Oradan insanlar kovulmaz, orada insanlar küstürülmez, orada insanlar paylaşılabilecek her şeyini paylaşırlardı

Şu olay bizlere Hz Peygamberin engin hoşgörüsü konusunda bir fikir verecek nitelikte olsa gerek Bedevinin birisi gelip mescidin bir köşesine küçük abdestini bozuyor Sahabe, bu olayı hoş karşılamıyor Hz Peygamber sahabeyi teskin ediyor ve bedevi işini bitirince, kova ile su getirtip orayı temizlettiriyor(19) Bu olayı günümüze getirelim ve nasıl bir tepki vereceğimizi şöyle bir düşünelim Hoşgörü ve merhamet tellallığı yapanların bu örneklere kulak vermeleri gerekmez mi?

İcra ettiği fonksiyonları sayılamayacak kadar çok olduğu ortada olan cami ve mescitlerimizin kıymetini bilelim Onlara icra ettikleri görevlere denk bir saygı ve önem gösterelim Camilerin bizler için iman alameti olduğunu unutmayalım

Cenab-ı Hak Cümlemizin ibadet ve taatını ahsen-i kabul ile makbul eylesin Gönlü mescidlere bağlı olduğu için bağışlanan bahtiyar kullar zümresine bizleri de dahil eylesin (Amin)
Dipnotlar:
1- Al-i İmran, 3/96
2- Müslim, Mesacid, 1-2
3- Tirmizi, Salat, 325
4- Müslim, Hacc, 505-510
5- Buhari, Salat, 56
6- Tevbe, 9/108
7- A’raf, 7/31
8- Şamil İslam Ans Mescid mad
9- Buhari, Menakibu’l- Ensar, 45
10-İsmet Kayaoğlu, İsl Kuruml Tar Ankara 1980, s117
11-M Faruk Bayraktar, Yay Eğitimde Din Öğretimi, Ankara 1999, s 345
12-(Özetle), Şuayip Özdemir, Diyanet Aylık Dergi, Ekim 2000, sayı 118
13-Müslim, İman, 93
14-Müslim, Birr, 65
15-Müslim, Birr, 8
16-Müslim, Mesacid, 251, 255, 278
17-Müslim, Mesacid, 245
18-Müslim, Zekat, 56
19-Müslim, Taharet, 98
20-(Geniş bilgi için bkz) Ahmet Önkal, Asr-ı Saadette Mescidin Önemi Diy Aylık Dergi, sayı130