Engelliler Ve İslam [Vaaz]

ENGELLİLER VE İSLAM

"Engelli" kavramı; zihin, ruh, beden ve uzuvlarda bulunan bir ârıza ve hastalık sebebiyle hayatını sürdürmede, işlerini görmede ve topluma uyum sağlamada sıkıntısı bulunan kimseleri ifade eder Engelliler "özürlü" kavramı ile de ifade edilmektedir Özürlüler hakkında hazırlanan kanun tasarısında "engelli" şöyle tanımlanmaktadır: “Doğuştan veya sonradan, herhangi bir hastalık veya kaza sonucu, bedensel, zihinsel, ruhsal, sosyal, duyusal ve duygusal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılamada güçlükleri olan bireydir”[2]
İster sağlıklı ister engelli olsun her insan, Allah'ın yer yüzünde yarattığı en kıymetli ve en değerli varlıktır

لقد خلقنا الانسان في احسن تفويم

“Biz gerçekten insanı en güzel biçimde yarattık” (Tin, 95/4),

وصوركم فاحسن صوركم

“Allah size şekil verdi ve şeklinizi en güzel yaptı” (Teğâbün, 64/3) ve

ثم سويه و نفخ فيه من روحه و جعل لكم السمع و الابصار و الافئدة

“Sonra insanı şekillendirip ona ruhundan üfledi Sizin için işitme, görme ve idrâk organları yarattı” (Secde, 32/9) anlamındaki âyetler, Allah’ın insanları en güzel ve en mükemmel biçimde yarattığını ifade etmektedir
Yüce Allah, insanları servetleri, ırkları, renkleri, cinsiyetleri, dilleri, nesepleri, fizyolojik yapıları, engelli veya sağlıklı oluşları açısından değerlendirmez Onları îman, sâlih amel, güzel ahlâk, ibadet ve itâatleri veya inkâr, şirk, nifâk, isyan ve kötü davranışları, takva veya zulüm sahibi olup olmamaları açısından değerlendirir

ان اكرمكم عند الله اتقيكم

"Allah katında en üstün olanınız en muttakî olanınızdır" (Hucûrât, 49/12) anlamındaki âyet ile

ان الله لا ينظر الى صوركم و اموالكم و لكن ينظر الى قلوبكم و اعمالكم

"Allah sizin sûretlerinize ve servetlerinize bakmaz Fakat kalplerinize (îman veya inkâr halinize) ve amellerinize bakar"[3]anlamındaki hadis, bu gerçeği ifade etmektedir Kur'ân ve hadislerde engellilere bu bağlamda yer verilmektedir

Kur'ân Engelliler Hakkında Ne Diyor

Kur'ân’da görme, işitme, konuşma, ortopedik ve zihinsel engelliler ile hastalıklardan söz edilmektedir Konu ile ilgili âyetlerin büyük çoğunluğu mecâzi anlamdadır Fiziksel anlamda engellilik ve hastalık ile ilgili âyetlerin sayısı oldukça azdır

Görme, İşitme Ve Konuşma Engelliliği

Kur’ân’da dünya ve âhirette fiziksel ve mecazi anlamda körlük, sağırlık ve dilsizlikten söz edilmektedir

Fiziksel Anlamda
Fiziksel anlamda körlük; gözlerin görme özelliğini kaybetmesi, sağırlık, kulakların sesleri ve konuşulanları duyamaması, dilsizlik konuşama yetisinin yetirilmesidir
Kur'ân'da körlük; sorumluluk, değer verme, benzetme yapma, ruhsat bildirme ve tedavi bağlamında; sağırlık ve dilsizlik ise benzetme bağlamında geçmektedir
a) Fiziksel anlamda körlük:
Sorumluluk bağlamında; ليس على الاعمى حرج “Köre güçlük yoktur” (Nur, 24/61 Fetih, 48/17) anlamındaki âyet, görme engellilerin savaşa katılma zorunlululuğunun bulunmadığını ifade etmektedir
Benzetme bağlamında; Allah, inkâr edip isyan edenler ile îmân edip sâlih amel işleyenleri kör ve sağır ile işiten ve gören insanlara benzetmektedir:

مثل الفريقين كالاعمى و الاصم و البصير و السميع هل يستويان مثلا افلا تذكرون

“Bu iki zümrenin durumu kör ve sağır ile gören ve işiten kimseler gibidir Bunların durumları hiç birbirlerine denk olur mu? Hâlâ düşünmez misiniz?” (Hûd, 11/24)
Bu âyette, sadece bir durum tespiti ve benzetme yapılmaktadır, yoksa görme ve işitme engelliler yerilip aşağılanmamaktadır Böyle bir şeyi Allah hakkında düşünmek bile mümkün değildir
Değer verme bağlamında; Allah’a ve Peygambere yönelen görme özürlü insan, inkâr edip isyan eden zengin ve itibarlı insandan daha değerlidir Bu husus, Abese suresinin ilk on iki âyetinde açıkça bildirilmektedir Âlemlere rahmet, bütün insanlara peygamber, örnek, uyarıcı ve müjdeci olarak gönderilen Peygamberimiz Hz Muhammed (as) Mekke’nin ileri gelenlerini dine davet ile meşgul olması sebebiyle bir a’ma ile ilgilenmediği için uyarılmıştır:
عبس و تولى ان جاءه الاعمى و ما يد ريك لعله يزكى او يذكر فتنفعه الذكرى اما من استغنى فانت له تصدى و ما عليك الا يزكى و اما من جاءك يسعى و هو يخشى فانت عنه تلهى كلا انها تذكرة فمن شاء ذ كره

“Kendisine o a’mâ geldi diye Peygamber yüzünü ekşitti ve öteye döndü, yüz çevirdi (Ey Peygamberim!) Ne bilirsin belki o a’ma temizlenip arınacak; yahut öğüt alacak da bu öğüt kendisine fayda verecek, kendisini muhtaç hissetmeyene gelince sen ona yöneliyor, onun sesine kulak veriyorsun, (istemiyorsa) onun temizlenmesinden sana ne, ama sana Allah’a derin bir saygı ile korku içinde koşarak geleni bırakıp ondan gaflet ediyorsun; hayır böyle yapma, çünkü bu (Kur'ân sureleri) bir öğüttür, dileyen ondan öğüt alır”
Peygamber efendimiz (as), Mekke’nin zengin ve ileri gelenlerinden Ebu Cehil (Amr ibn Hişâm), Ümeyye ibn Ebî Halef, Abbâs İbn Abdülmuttalib ve Utbe ibn Ebî Rebî’a ile özel bir görüşme yapar, bunları İslam’a davet eder İslam’ın güçlenmesi açısından bu kimselerin Müslüman olmalarını çok arzu eder Peygamberimiz Ümeyye ibn Halef ile konuşurken Fihr oğullarından Abdullah ibn Ümmi Mektum adında görme özürlü biri gelir ve Peygamberimizden kendisine Kur’ân’dan bir âyet okumasını ister ‘Ey Allah’ın Peygamberi! Allah’ın sana öğrettiklerinden bana öğret’ der Peygamberimiz (as), sözünün kesilmesinden hoşlanmaz, yüzünü ekşitir, ondan yüz çevirir ve diğerlerine döner Peygamberimiz sözünü bitirip kalkacağı sırada vahiy gelir, Abese suresinin konu ile ilgili âyetleri iner
Peygamber efendimiz (as), bu olaydan sonra Abdullah ibn Ümmi Mektum’a ikram etmiş, onunla konuşmuş, hatırını ve bir ihtiyacının olup olmadığını sorarak onunla ilgilenmiştir
Tedavi Bağlamında; Kur'ân’da iki âyette Hz İsa’nın Allah’ın izni ile doğuştan körleri iyileştirdiği ve Yakub (as)’ın kör olan gözlerinin iyileştiği bildirilmektedir

و ابرئ الاكمه و الابرص

“Körü ve alacayı iyileştiririm” (Al-i İmrân, 3/49)

و تبرئ الاكمه و الابرص باذني

“Yine benim iznimle sen doğuştan körü ve alacayı iyileştiriyordun” (Mâide, 5/110)

Üç âyette Yakup Peygamberin gözlerinin kör olduktan sonra iyileşmesinden söz edilmektedir Yakup (as), oğlu Yusuf için döktüğü göz yaşlarından dolayı gözleri kör olmuş, Yusuf'un gömleğini gözlerine sürmüş ve iyileşmiştir Bu olay, Kur'ân'da şöyle anlatılmaktadır:

وقال يا اسفى على يوسف و ابيضت عيناه من الحزن فهو كظيم

“(Yakup), 'Vah Yusuf'a vah' dedi Üzüntüden iki gözüne ak düştü, acısını içinde saklıyordu" (Yusuf, 12/ 84)

اذهبوا بقميصي هذا فالقوه على وجه ابي يات بصيرا

"(Yusuf kardeşlerine) bu gömleğimi götürün, babamın yüzüne koyun ki gözleri açılsın" (Yusuf, 12/93)

فلما ان جاء البشير القيه على وجهه فارتد بصيرا

"Müjdeci gelip gömleği Yakub'un yüzüne koyunca gözleri açılıverdi…" (Yusuf, 12/96)
b) Fiziksel anlamda sağırlık:

مثل الفريقين كالاعمى و الاصم و البصير و السميع هل يستويان مثلا افلا تذكرون

“Bu iki zümrenin durumu kör ve sağır ile gören ve işiten kimseler gibidir Bunların durumları hiç birbirlerine denk olur mu?” (Hûd, 11/24)

c) Fiziksel anlamda dilsizlik:

و ضرب الله مثلا رجلين احدهما ابكم لا يقدر على شيئ و هو كل على موليه اينما يوجهه لا يات بخير هل يستوي هو ومن يامر با لعدل و هو على صراط مستقيم

“Allah, (şöyle) iki adamı misal verdi: Onlardan biri dilsizdir, hiçbir şeye gücü yetmez, efendisine sadece bir yüktür Nereye göndersen olumlu bir sonuç alamaz Bu, adalet ile emreden ve doğru yol üzere olan kimse ile eşit olur mu?” (Nahl, 16/76)

MECÂZÎ ANLAMDA

Kur'ân'da körlük, sağırlık ve dilsizlik ile ilgili âyetlerin büyük çoğunluğu mecazi anlamdadır
Mecâzî anlamda körlük; gözlerin varlıkları görememesi değil, insanın gerçekleri görememesi yani "kalp körlüğü”dür Mecâzî anlamda sağırlık; Allah ve peygamberin çağrısını duymazlıktan gelmek, ilâhî gerçeklere kulak tıkamaktır Mecâzî anlamda dilsizlik; gerçekleri konuşmamak, hak sözü söylememektir
Yüce Allah, kalbi, aklı ve zihni, gözleri, kulakları ve dilleri sadece eşyayı değil aynı zamanda gerçekleri anlasın, görsün, duysun ve konuşsun diye yaratmıştır

و الله اخرجكم من بطون امهاتكم لا تعلمون شيئا و جعل لكم السمع و الابصار و الافئدة لعلكم تشكرون

“Allah sizi annelerinizin karınlarından hiçbir şey bilmezken çıkardı; şükredesiniz diye size kulaklar, gözler ve kalpler verdi” (Nahl, 16/78)
Yüce Allah, A'raf suresinin 179 âyetinde gerçekleri anlamayan kalp, gerçekleri görmeyen göz ve gerçekleri işitmeyen kulak sahiplerini sapık ve cehennemlik insanlar olarak nitelemektedir
Kur’ân’a baktığımız zaman bu anlamda kafir, müşrik ve münafıklara a’ma denildiğini görmekteyiz

قل هل يستوي الاعمى والبصير

“Hiç gören ile görmeyen bir olur mu?” (En’âm, 5/50 bk Ra’d, 13/16)

وما يستوي الاعمى و البصير

“Kör ile gören bir olmaz” (Fâtır, 35/19-20 bk Mümin, 40/58)

صم بكم عمي فهم لا يرجعون

“Münâfıklar, sağır, kör (ve) dilsizdirler” (Bakara, 2/18)

صم بكم عمي فهم لايعقلون

“Kâfirler; sağır, dilsiz (ve) kördürler, bundan dolayı anlamazlar” (Bakara, 171) anlamındaki âyetlerde geçen kör ile gören mecazi anlamda olup bununla kastedilen, kâfir ile mümin veya cahil ile âlim veya Allah ile put veya gâfil ile gerçeği gören insandır
Gerçeklere gözlerini ve kulaklarını kapamış olan kâfir, müşrik ve münafıklar, gözlerini, kulaklarını ve gönlünü Allah’a ve peygambere açmadıkça ilâhî hakîkatleri anlayıp göremezler Yüce Allah, Peygamberine şöyle seslenmektedir:

وما انت بهادي اعمي عن ضلالتهم

“Sen körleri sapıklıklarından vazgeçirip yola getiremezsin” (Neml, 27/81 Rum, 30/53)

و من كان في هذه اعمى فهو في الاخرة اعمى و اضل سبيلا

“Kim bu dünyada kör olursa o âhirette de kördür, yolunu daha da şaşırmıştır” (İsrâ, 17/72) anlamındaki âyette geçen (a’mâ) kelimesi mecâzî anlamda olup kalp gözü kör olan, dünyada Allah’ın gücünü, nimetlerini, varlığına işaret eden delileri ve doğru yolu göremeyen, Allah’a ve Peygamberine îmân etmeyen kimse anlamındadır[4]
Görüldüğü gibi âyetlerde münafıklar ve âyetleri yalanlayan kâfirler, yerilme bağlamında körler ve sağırlar olarak nitelenmektedir Hatta Allah bu tür insanların, canlıların en kötüleri olduğunu bildirmektedir:
ان شر الدواب عند الله الصم البكم الذين لا يعقلون

“Şüphesiz yer yüzünde yürüyen canlıların Allah katında en kötüleri akıllarını kullanmayan sağırlar, dilsizlerdir” (Enfâl, 8/22)
Kâfirler ilâhî gerçekleri duymazlar, çünküو الذين لا يؤمنون في اذانهم “inanmayanlarınkulaklarında bir ağırlık vardır” (Fussilet,41/ 44) Artık bu kimselerin kulaklarına hak söz girmez, Peygamber de onlara gerçeği duyuramaz, çünkü bunlar, akıllarını da kullanmazlar:

افانت تسمع الصم و لو كانوا لا يعقلون

“Sağırlara hele akıllarını da kullanmıyorlarsa gerçeği sen mi duyuracaksın?” (Yunus, 10/42, Zuhruf, 43/40)

Âhirette Sağırlık, Körlük Ve Dilsizlik

Kur'ân’da âhirette körlük, sağırlık ve dilsizlikten söz edilmektedir

و من كان في هذه اعمى فهو في الاخرة اعمى و اضل سبيلا

“Kim bu dünyada kör olursa o âhirette de kördür” (İsrâ, 17/72)

و نحشرهم يوم القيامة على وجوههم عميا و بكما و صما و ماويهم حهنم

“Onları kıyamet günü, körler, dilsizler ve sağırlar olarak yüz üstü haşredeceğiz, varacakları yer cehennemdir” (İsrâ, 17/97)
Yasin suresinin 65 âyetinde kıyamet günü Allah’ın kâfirlerin ağızlarını mühürleyeceği, ellerinin konuşup ayaklarının şahitlik edeceği bildirilmektedir
İbn Abbâs, âhiret körlüğünü, kâfirlerin kendilerini sevindirecek şeyleri görememeleri; dilsizliği, delil ile konuşamamaları; sağırlığı, kendilerini sevindirecek şeyleri duyamamaları şeklinde yorumlamıştır[5]

Ortopedik Ve Zihinsel Engellilik

Ortopedik engellilik:ليس على الاعرج خرح “Topala güçlük yoktur” (Nur, 24/ 61 Fetih, 48/17) Âyet, yürüme engeli olan insanlara Allah yolunda cihada ve savaşa katılma zorunluluklarının olmadığını bildirmektedir
Zihinsel engellilik:Kur’ân’da zihinsel engellilik hakîkî ve mecâzî anlamda “mecnûn” (deli) ve “sefîh” kelimeleri ile ifade edilmektedir

Fiziksel Anlamda

Kur’ân’da hakîkî anlamda zihinsel engellik iftira ve koruma bağlamında geçmektedir
İftira bağlamında Mekkeli müşriklerin Peygamber efendimize, Firavun’un Mûsâ (as)’a, Nuh kavminin Nuh (as)’a ve diğer kavimlerin peygamberlerine “deli” diyerek iftira etmeleri bağlamında geçmektedir
Mekke müşrikleri peygamberimize,[6] Firavun Musa (as)'a,[7] Nuh kavmi, Nuh (as)'a,[8] Hud kavmi Hud (as)'a[9]ve diğer kavimler peygamberlerine deli diye iftira etmişlerdir:

كذالك ما اتى الذين من قبلهم من رسول الا قالوا ساحر او مجنون

“İşte böyle, onlardan öncekilere hiçbir peygamber gelmemişti ki, ‘o, bir büyücüdür’ veya ‘o, bir delidir’ demiş olmasınlar” (Zâriyât, 51/52) anlamındaki âyet bu hususu açıkça ifade etmektedir
Kur’ân’da zihinsel özürlülüğün ifade edildiği “sefîh” kavramI; dînî ve dünyevî işlerde akıl noksanlığından kaynaklanan görüş ve muhakeme zayıflığı demektir[10] Sefîh kimse zihinsel özürlülük nedeniyle aklın ve dinin gereğinin aksine hareket eder Bunun sebebi budalalık veya akıl noksanlığıdır
Koruma bağlamında Zihinsel özürlü kimse, özellikle ticârî ve medenî iş ve işlemlerde yararına hareket edemeyeceği için, Kur’ân’da velisinin onu koruyup kollaması emredilmektedir Konu ile ilgili iki âyet vardır Bakara, 282 âyetinde belli bir süreye kadar borçlananların, borçlanmayı yazmalarıyla ilgili olarak

فان كان الذي عليه الحق سفيها او ضعيفا او لا يستطيع ان يمل هو فليملل وليه بالعدل

"Eğer borçlu aklı ermeyen veya zayıf bir kimse ise yada yazdıramıyorsa velisi adaletle yazdırsın…” buyurulmaktadır Nisa suresinin 5 âyetinde ise velilere aklı ermeyenlere (süfehâ) mallarını vermemeleri emredilmektedir Bu âyette “aklı ermeyenler” ile maksat mallarını saçıp savuran, gereği gibi harcayamayan kimselerdir[11] Ayet, malını akıllıca kullanamayan zihinsel özürlüleri yerme bağlamında değil, akıllarının yetersizliği, yararlı ve zararlı olanı ayırt edebilme yetersizliği, malını muhafazada zayıflığı sebebiyle onları koruyup kollama bağlamında zikredilmiştir[12]

Mecâzî Anlamda

Mecâzî anlamda zihinsel özürlülük, aklın ilâhî gerçekleri anlamada kullanmamasıdır
Kur’ân’da; kâfir, müşrik ve münafıklar,[13] buzağıya tapan Yahudiler[14]Allah'a ortak koşancinler,[15] çocuklarını öldüren insanlar[16]zihinsel özürlüler, akıllarını hayırda kullanmayanlar (süfehâ’) olarak nitelenmiştir Bu kimseler, “gerçekleri anlamayan insanlar” olarak nitelenmişlerdir Araf suresinin 179 âyetinde bu hususu açıkça ifade edilmektedir

Hastalar

Kur'ân’da bedensel ve zihinsel hastalıklar; dînî ruhsat bildirme, tedavi olma, Allah’a dua etme, Allah’ın hastalıklara şifa vermesi ve insanın nankörlüğünü beyan etme bağlamında geçmektedir

Dînî ruhsat bildirme bağlamında

و لا على المريض حرج“Hastaya güçlük yoktur” (Nur, 24/61 Fetih, 48/17) Bu âyette ve Nisa suresinin 95 âyetinde bedensel ve zihinsel her türlü hastalık sahibi olanların savaşa katılmayabilecekleri bildirilmektedir Savaşa katılma konusunda ruhsat bulunduğu gibi diğer dîni görevler konusunda da hasta ve özürlü kimselere ruhsat vardır
Dinimiz kişileri ancak güçlerinin yettiği şeylerden sorumlu tutar[17] Dolayısıyla özürlü, engelli ve hasta olanlar ibadetleri güçleri nispetinde yerine getiririler Mesela namazı ayakta kılmaya gücü yetmeyen bir yere yaslanarak, buna da gücü yetmeyen oturarak, buna da gücü yetmeyen sırt üstü ve yanı üzerine yatarak ima ile kılar Hasta kimseler hastalığı süresince oruç tutmaz, iyileşince kaza yapar Tedavisi olmayan bir hastalığa yakalanmış ise imkanı varsa fidye verir[18] Abdest uzuvlarından birinde yara ve sargı bulunan kimse yarayı yıkamak zarar veriyorsa sadece meshetmekle yetinir Görme özürlü, kendisini Cuma namazına götürecek kimse yoksa Cuma namazı yerine evinde öğle namazını kılar Aklî melekesini yitiren kimse dîni görevlerden sorumlu değildir[19] Bedensel engeli bulunan veya sağlığı yerinde olmayan kimse hac görevini yerine getirmekle yükümlü değildir Çünkü hac, ancak gücü yetenlere, imkanı olanlara farzdır[20] Hasta ve bedensel engeli olanlar, ekonomik imkanları varsa yerlerine vekil gönderebilirler
Sabırlı olma bağlamında

Bakara suresinin 177 âyetinde muttakî ve sâdık insanların nitelikleri arasında felç, bunama, kanser ve benzeri bedensel ve zihinsel hastalıklara, zarar ve sıkıntılara[21] karşı sabırlı olanlar da zikredilmektedir
Allah, musibetler karşısında insanların sabırlı olmalarını istemektedir Biraz korku ve açlıkla; mallardan, canlardan ve ürünlerden biraz noksanlaştırmak suretiyle imtihan edeceğini bildirdiği âyetin sonunda

و بشر الصابرين الذين اذا اصابتهم مصيبة قالوا انا لله و انا اليه راجعون

“Sabredenleri müjdele Onlar, başlarına bir musibet gelince ‘biz şüphesiz (ki her şeyimizle) Allah’a aidiz ve şüphesiz O’na döneceğiz derler” (Bakara, 2/155-156) buyurmaktadır Böylece Allah, hem insanların musibet ile karşılaşabileceklerini, hem de musibetler karşısında insanların nasıl tavır takınmaları gerektiğini bildirmektedir
Enes b Mâlik’in Hz Peygamber’den naklettiği kutsi bir hadise göre Yüce Allah şöyle buyurmuştur:

اذا اخذت كريمتي عبدي في الدنيا لم يكن له جزاء عندي الا الجنة

“Ben kulumu –iki gözünü kastederek- iki sevgilisiyle imtihan ettiğimde o buna sabrederse, iki göze bedel olarak ona cenneti veririm”[22]

من اذهبت حبيبتيه فصبر و احتسب لم ارض له ثوابا دون الجنة

“Kimin iki sevgilisi (gözünü) alır da, buna sabreder ve ecrini Allah’tan umarsa, sevap olarak cennetten başka bir şeye razı olmam”[23]
İnsanın hastalık, sakatlık, bedensel veya ruhsal bir sıkıntıya düşmesi sabırlı ve metanetli olabilmesi, inkâr ve isyana dalmaması şartıyla kendisi için bir bağışlanmasına ve âhirette derece kazanmasına sebep olur

ما يصيب المسلم من نصب و لا وصب و لا هم و لا حزن و لا اذى حتى اشوكة يشاكها الا كفر الله بها من خطاياه

"Mümin kişiye bir ağrı, bir yorgunluk, bir hastalık, bir üzüntü hatta küçük bir tasa hali isabet edecek olsa, bunlar müminin bir bölüm günahlarına kefâret olur”[24]

ان العبد اذا سبقت له من الله منزلة لم يبلغها بعمله ابتلاه الله في جسده او في ماله او في ولده ثم صبره على ذالك حتى يبلغه المزلة التي سبقت له من الله

“Kul, Allah’ın kendisi için takdir ettiği dereceye ameli ile ulaşamazsa, Allah onun canına, malına veya çocuğuna bir musibet verir, sonra ona sabretme gücü ihsan eder ve böylece onu Allah’ın kendisi için takdir ettiği mertebeye ulaştırır”[25]anlamındaki hadisler bu gerçeği ifade etmektedir
Sabır, Allah’a isyan etmemek, bir imtihan geçirdiğinin bilincinde olmak, hata ve kusurlarını gözden geçirebilmek, olayları metanetle karşılayabilmektir
Sabretmek; hastalanınca tedavi olmamak, bir musibete maruz kalınca tedbir almamak, maddî ve manevî sıkıntılardan kurtulmak için çarelere baş vurmamak anlamında değildir

Tedâvî bağlamında

و ابره الاكمه و الابرص

“Körü ve alacayı iyileştiririm” (Al-i İmrân, 3/49)
İslâm dininin korunmasını istediği beş şeyden birisi de sağlıklı yaşamadır

و لا تقتلوا انفسكم

“Kendinizi öldürmeyiniz” (Nisa, 4/29),

و لا تلقوا بايديكم الى التهلكة

“Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın” (Bakara, 2/195) anlamındaki âyetler;

تداووا فان الله عز و جل لم يضع داء الا وضع له دواء

"Ey Allah'ın kulları tedavi olunuz Zira yüce Allah hiçbir hastalık yaratmamıştır ki, şifasını da birlikte yaratmış olmasın”[26] anlamındaki hadis sağlığın korunması ve tedavi olunmasını öngörmektedir
Eyyub peygamberin bedenine, malına ve ev halkına bela isabet etmiş ve 18 yıl sıkıntılı günler geçirmiştir[27] Eyyub (as), hastalığının ve sıkıntısının iyileşmesi için Allah'a dua etmiş, (Enbiya, 83-84; Sad, 41-42) Allah'ın emri üzerine ayağını yere vurmuş çıkan sudan içip yıkanmış iç ve dış bütün hastalıkları iyileşmiş ve sıkıntıları gitmiştir Yüce Allah Yakup peygamberi örnek vererek bedensel ve zihinsel her türlü hastalıktan kurtulmak için tedavi yollarına başvurulması gerektiğini, şifayı verenin Allah olduğunu bilmemizi istemektedir[28]
Eyyup peygamber gibi diğer Peygamberler de musibetlere maruz kalmışlardır[29] Mesela Peygamberimiz Hz Muhammed (as), Taif’te taşlanmış, ayakları kan revan içerisinde kalmış, Uhud savaşında dişi kırılmış, yüzü yaralanmıştır Hz Âişe, Peygamberimizden daha şiddetli acı çeken birisini görmediğini söylemiştir[30] Müminlerin başlarına gelen musibetlere sabretmeleri durumunda, bu tavırları onların sevap kazanmalarına, günahlarının bağışlanmasına ve manevi derecelerinin artmasına sebep olur
Engellilerle Sosyal İlişkiler


Islam, sosyal ilişkilere büyük önem vermektedir Bu konuda sağlıklı ve engelli diye bir ayırım yapmaz Ancak yardıma, ilgiye ve bakıma muhtaç insanlarla daha çok ilgilenmeyi teşvik eder Peygamberimiz görme engellilere karşı kötü davrananları, mesela, onların yoluna engel olanları kınamıştır[31]
Hz Hatîce validemiz, Peygamberimizi “güçsüzü yüklenen” (tahmîlü’l-kelle) kimse olarak tanıtmıştır “el-kell”, kendi işini kendisi yapamayan, zayıf ve güçsüz olması hasebiyle insanlara muhtaç olan âciz kimse diye tarif edilmektedir Bu kavram, her türlü engelliliği içine alır Bu; Hz Peygamber’in daha peygamberlik öncesinde zayıf, güçsüz ve âcizlere arka çıktığı, onların sıkıntılarını ve ihtiyaçlarını giderme çabası içinde olduğunun beyanıdır
Dinimiz, engellilerle ilgilenmeyi ve onlara yardımı teşvik etmekte ve bunu sevap bir davranış olarak görmektedir Görme engelli bir kimseye yol göstermek, sağır ve dilsiz ile ilgilenmek[32] ve aracına binmeye çalışan bir engelliye yardımcı olmak sadakadır[33]
Peygamberimiz sahabeden Ebû'd-Derdâ'ya,

حبك الشيئ يعمي و يصم

“Bir şeyi (aşırı) sevmen, seni kör ve sağır eder!”[34]

Demesi gibi mecazi anlamda “kör, sağır ve dilsiz” kelimelerini kullanmış ancak hiçbir engelliyi bu kelimelerle nitelememiştir Aksine insanların fiziksel nitelikleriyle aşağılanmasına karşı çıkmıştır Annesini dile dolayarak bir köleye ayıplayan Ebû Zerr’e,

يا ابا ذر اعيرته بامه انك امرؤ فيك جاهلية

“Sende hâlâ câhiliyye (tavrı) var!” diyerek azarlamıştır[35]

Bu rivayetler, Peygamberimizin bırakın herhangi bir engellinin engeliyle tahkir edilmesini veya sakatlığıyla hitap edilmesini, engelsiz kimselerin dahi boyu veya rengi sebebiyle ayıplanmasına sessiz kalmadığını, aksine bu tür tavırlara sert bir şekilde karşı çıktığını ortaya koymaktadır
Peygamberimiz engelli insanlara, onları onura edecek kelimelerle nitelemiş, onlara iltifat etmiştir Görme özürlü bir sahâbîden söz ederken, ona “basîr” (basîretli, iyi gören) demiştir[36]
Peygamberimiz bir gün ashabına “her gün” için sadaka verilmesi gereğinden söz eder Sahabe, her gün için sadaka verecek imkanlarının olmadığını söyler Bunun üzerine Peygamberimiz, sadakanın birçok çeşidinin olduğunu bildirir ve;

تهدي الاعمى و تسمع الاصم و الابكم حتى يفقه و تدل المستدل على حاجة له قد علمت مكانها و تسعى بشدة ساقيك الى اللهفان المستغيث و ترفع بشدة زراعيك مع الضعيف كان ذالك من ابواب الصدقة منك على نفسك

“Görme özürlüye rehberlik etmen, sağır ve dilsize anlayacakları bir şekilde anlatman, bir ihtiyacı konusunda senden yol göstermeni isteyen kimseye yol göstermen, yardım isteyen kimsenin yardımına koşuşturman, koluna girip güçsüze yardım etmen, bütün bunlar senin kendine yapacağın sadaka çeşitlerindendir” buyurur[37]
Engellilere yapılacak bu tür yardımların sadaka olduğunu, diğer bir ifade ile Allah’a olan sadâkatin bir ifadesi olduğunu belirten Peygamberimiz, herhangi bir görme özürlüyü yoldan saptıranları, onu kasten yanlış yola yönlendirme sadakatsizliğini gösterenleri de lanetliler arasında saymıştır[38]
Peygamberimiz,

من ترك مالا فللورثته و من ترك كلا فالينا

“Kim ölür de mal bırakırsa, malı veresesinindir Kim bakıma muhtaç kimseler bırakırsa (kellen) onun sorumluluğu bana aittir”[39] sözüyle Devletin, hasta, zayıf, engelli, yetim ve benzeri bakıma muhtaç kimseleri koruyup gözetmesi gerektiğine işaret etmiştir

Engellilere İş İmkanı Sağlanması

Peygamberimiz engellilere yeteneklerine göre kamu alanında görev vermiş, onları topluma kazandırmaya çalışmıştır Engellileri başkalarına el açan bir dilenci ve toplumun üretken olmayan bir kesimi olarak görmemiştir Aksine çeşitli hizmetlerde kendilerinden yararlanma cihetine gitmiştir Örneğin, ortopedik özürlü (topal) Muâz b Cebel’i Yemen’e vali olarak göndermiş, çeşitli vesilelerle Medine dışına çıktığında yerine vekalet etmek üzere 13 defa görme özürlü Abdullah İbn Ummi Mektum’u vekil bırakmıştır İbn Ümmi Mektum, cemaate namaz kıldırmış, Mekke ve Medine’de uzun yıllar müezzinlik yapmıştır [40] Sahabeden görme özürlü İtbân b Mâlik kendi kabilesine imamlık yapmıştır
Peygamberimiz bu uygulamalarıyla, engellilerin yeteneklerine uygun alanlarda istihdam edilerek onların üretici bireyler olmalarını, onları topluma kazandırma kişiliklerinin geliştirmelerini amaçladığını ve gelecek nesillere yol göstericilik yaptığını söyleyebiliriz

Sonuç Ve Değerlendirme

İnsan, Allah'ın yer yüzünde yarattığı en değerli ve en üstün varlıktır Yaratılış ve temel haklar açısından insanlar arasında fark yokturAllah, insanları fizik yapıları, engelli veya engelsiz oluşlarına göre değil iman, ahlak, takva veya inkar, isyan ve zulüm açısından değerlendirir Allah katında en üstün insan en muttakî insandır
Kur’ân’da az sayıda fiziksel anlamda, çoğunlukla mecâzî anlamda görme, işitme, konuşma, ortopedik ve zihinsel engellilik ile genel anlamda hastalıklardan söz edilmektedir Fiziksel anlamdaki engellilik, ya benzetme veya dîni görevlerde ruhsat bildirme veya tedâvi etme veya değer verme bağlamında zikredilmektedir
Mecâzî anlamda engellilik; îman etmeyen insanların ilâhî gerçekleri anlamamaları, görmemeleri, duymamaları ve konuşamamaları bağlamında geçmektedir Ahiret hayatında görme, duyma ve konuşma engelli olmak ise; hakîkî ve mecâzi anlamda, kâfirler için gerçekten kör, sağır ve dilsiz olmaları veya kendilerini sevindirecek şeyleri görememeleri, duyamamaları ve delil ile konuşamamalarıdır
Özürlü, engelli ve hasta olan insanlar, ibadetlerini ancak güçleri nispetinde yaparlar Bu kimselere dînî her türlü kolaylık sağlanmıştır Aklî melekesini yitirenler ise ibadetle sorumlu değillerdir
İnsanın fizîkî ve ruhî varlığını sağlıklı olarak, sürdürmesi temel görevidir Bu görevin ihmali, insanda bir takım özürlerin meydana gelmesine sebep olabilmektedir Öte yandan insan, ölümü ve hayatı ile imtihan halindedir Bazen nimetlerle bazen de musibetlerle imtihan olur Dolayısıyla başına gelen her sıkıntının müsebbibi bizzat kendisi olmayabilir İlâhî imtihanın yanı sıra, anne-baba ve toplumun da ihmal ve kusurları olabilir
İster ilâhî bir imtihan sonucu, isterse kendisi ve diğer insanların kusuru sebebiyle olsun bir musibetle karşılaşsın insanın her şeyden önce metanet ve sabır gösterebilmesi gerekir Bu, sıkıntılarından kurtulmak için maddî ve manevî çarelere başvurmasına ve tedavi olması engel değildir Aksine tedavi olmak, dertlere çare aramak Allah ve Peygamberin emridir Mümin öncelikle bütün çarelere başvurur ancak “musibet ancak Allah’ın izni ve takdiri ile olmuştur, O, izin vermeseydi olmazdı, bunda da bir hayır vardır diyerek” rahat olma bilincini kazanabilmesi insanın Allah’a olan imanının sonucudur


[1]Bu bölüm Din İşleri Yüksek Kurulu Üyesi Doç Dr İsmail KARAGÖZ tarafından hazırlanmıştır

[2] Madde 3/a

[3]Müslim, Birr, 34, III, 1987; İbn Mâce, Zühd, 9, II, 1388; Ahmed, II, 285

[4]et-Taberî, Abdullah ibn Cerîr, Câmiu’l-Beyân An Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, IX, 10/128 Beyrut, 1988 el-Kurtubî, Muhammed b Ahmed, el-Câmi Li Ahkâmi’l-Kur’ân, X, 298 Dâru İhyâü’t-Türâsî’l-Arabiyyi, Beyrut, tarihsiz el-Beydâvî, Abdullah bin Ömer, Envâru't-Tenzîl ve Esrârü't-Te'vîl, (Mecmûatün minet-Tefâsîr), IV, 56 Beyrut, tarihsiz Yazır, Hamdi, Hak Dîni Kur’an Dili, V, 3192 Eser neşriyat, İst 1971

[5] Taberî, IX, 15/168

[6]Hıcr, 15/6 bk Duhân, 44/14; Kalem, 68/51

[7]Şuarâ, 26/27 bk Zâriyât, 51/39

[8]Kamer,54/ 9 bk Kalem, 68/2

[9]A’râf, 7/66-67

[10] Yazır, I, 234

[11] en-Nesefî, Ebû’l-Berekât, Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, (Mecmûatün Mine’t-Tefâsîr) II, 10 Beyrut, tarihsiz

[12] el-Hâzin, Ali b Muhammed, Lübâbü’t-Te’vîl fî Meânî’t-Tenzîl, (Mecmûatün Mine’t-Tefâsîr), II, 10 Beyrut, tarihsiz

[13]Bakara, 2/130, 142

[14]A’râf, 7/155

[15]Cîn 72/4

[16]En’âm, 6/140

[17]Bakara, 2/286

[18]Bakara, 2/184-185

[19] Buhârî, Talâk, 11, VI, 168; Hudûd, 22,VII, 21; Ebû Dâvûd, Hudûd, 16, IV, 559; Tirmizî, Hudûd, 1, IV, 32; Nesâî, Talâk, 21, VI, 156; İbn Mâce, Talâk, 15 I, 658

[20]Âl-i İmrân, 3/97

[21] Beydâvî, I, 249 Hazin, I, 249 Nesefî I, 249

[22] Buharî Merdâ 7, VII 4 Tirmizî, Zühd 57 IV 602-603

[23] Tirmizî, Zühd 57 IV 602-603

[24] Buhârî, Merda, 1 VII, 2 Müslim, Birr, 52ظ ٌٌٌظ 1993ز

[25] Ahmed, V, 272 Ebu Davud, Cenâiz, 1 III, 470

[26] Ebû Dâvud, Tıb, 1 IV, 193 Tirmizî, Tıb, 2, IV, 383; İbn Mâce, Tıb, 1, II, 1137; Ahmed, l, IV, 278

[27]Sâbûnî Muhammed Ali, Safvetü't-Tefâsîr, III, 60 Dâru'l-Kur'ani'l-Kerîm, Beyrut, 1981

[28]bk En’âm, 14 bk Yunus, 107 Zümer, 38 bk Bakara, 214; İsrâ, 67; Yasin, 23 Ahzâb, 17; bk Ra’d, 11 Neml, 62

[29] Tirmizi, Zühd, 56 IV, 601 İbn Mace, Fiten, 23, II, 1335

[30] Buhârî, Merdâ, 2, VII, 2; Tirmizî, Zühd, 57, IV, 601

[31] Ahmed, I, 217, 309

[32] Ahmed, V, 169

[33] Ahmed,, II, 350

[34] Ahmed, V 194, VI 450

[35] Buhârî, İman 22, I 13; Edeb 44, VII 85; Ahmed, V 161; İbn Hacer, söz konusu kölenin Bilal-i Habeşî olduğunu ve annesinin Arapça’yı iyi konuşamaması veya siyâhî oluşu sebebiyle ona ‘kara karının oğlu!’ diyerek ayıpladığını açıklar bk İbn Hacer, el-Askalânî, Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî,V 313 tah Muhibbuddin el-Hatib, el-Mektebetu’s-Selefiyye, Kahire-1407

[36] Beyhakî, es-Sunenü'l-Kübrâ, X 337 Daru’l-Kütübi'l-ılmiyyeBeyrut, 1994

[37] Ahmed, V 168-169, 154

[38] Ahmed, I 217, 309, 317

[39] Buharî, Ferâiz, 25, VIII 11 Muslim, Ferâiz 17, II 1238 Ahmed II 356, 456; IV 131-133

[40] Nesâî, es-Sunen'ül-Kübra, V 181 8605 Thk Aulgaffâr Suleyman el-Bendârî, Seyyid Kusrevî HasenDâru’l-Kutubi’l-IlmiyyeBeyrut-1991,
V 181, No: 8605 Ahmed, III 192