Dut - Dut Nedir - Dut Yetiştiriciliği

Dut - Dut Nedir - Dut Yetiştiriciliği

Dut, farklı iklim ve toprak şartlarına adaptasyon kabiliyetinin yüksek olması nedeniyle, ılıman, tropik ve subtropik iklim bölgelerinde yetişebilen bir meyve türüdür Dut (Morus spp), Urticales takımının Moraceae familyasının Morus cinsine girmektedir Morus cinsi içine giren tür sayısını, Freeman (1978) 12, Huo (2002) 14, Koidzumi (1917) 24 ve 1 alt tür (Machii ve ark, 2001), Martin ve ark (2002) 30’dan fazla, Datta (2002) ise 68 olarak bildirmektedirler

Özellikle doğu, batı ve güneydoğu Asya, güney Avrupa, Kuzey Amerika’nın güneyi, Güney Amerika’nın kuzeybatısı ve Afrika’nın bazı bölümlerinde duta yaygın olarak rastlanmaktadır (Data, 2002) Meyvesinden faydalanılan ve yaygın olarak yetiştiriciliği yapılan dut türleri M alba L, M nigra L, ve M rubra L‘dır Malba L’nın anavatanı Çin, Japonya, Tayland, Malezya ve Birmanya, M nigra L’nın Türkiye, İran, Arabistan, Rusya’nın Güney Asya’da bulunan kısımları ve Suriye, M rubra L’nın ise Kuzey Amerika’dır (Bellini ve ark, 2000; Roger 2002) Ancak dutun doğal yayılma alanları insanoğlunun müdahaleleri ile büyük oranda değişime uğramıştır (Zheng ve ark, 1988)

Çok geniş alanlara yayılmış olmasına rağmen meyvesinden ziyade ipekböcekçiliği yetiştiriciliği amacıyla kullanımı nedeniyle dünya dut meyve üretim miktarına ait kayıtlara rastlanmamaktadır Birçok meyve türünde olduğu gibi Anadolu, dutun da anavatanı ve en eski kültür alanlarından biridir (Özbek, 1977) Ülkemizde, 2210000 adet meyve veren yaşta dut ağacından 55000 ton ürün elde edilmektedir Ortadoğu (10263 ton), Kuzeydoğu (10134 ton), Orta kuzey (10043 ton) ve Karadeniz (9196 ton) dut üretiminin en fazla olduğu tarım bölgelerimizdir (Anonim, 2003b) (Şekil 1)


Şekil 1 Tarım bölgelerimize göre dut üretim değerleri




Dutun, kültüre alınan meyve türleri içerisinde soğuk hava koşulları geçmeden asla tomurcuklarını sürmeye başlamayan, en tedbirli ağaçlara sahip olması nedeni ile akıl ve sabrı sembolize ettiği kabul edilmektedir (Grieve, 2002) Nitekim dut özellikle karasal iklimin hüküm sürdüğü yörelerimizde dahi yetiştirilebilen bir meyve türü olarak karşımıza çıkmaktadır Ülkemiz, bütün bölgelerinde yetiştirilen dut ağaçları ile tam bir koleksiyon bahçesi görünümündedir Ülkemizde hemen hemen her ilde dut üretimi yapılmakta olup sadece 7 ilde istatistiklerde yer alacak miktarda dut üretimi yapılmamaktadır Erzincan ili 5793 tonluk üretim ve %1053’lük üretim payı ile ülkemiz dut üretiminde ilk sırada yer alırken bunu, 5501 ton’luk üretim ve %1000’luk üretim payı ile Malatya ili, 4770 ton’luk üretim ve %867’lik üretim payı ile Ankara ili izlemektedir (Anonim, 2003b) Meyve veren yaşta ağaç sayısı bakımından ise 169114 adet ile Erzincan ili yine ilk sırayı alır iken, 141100 adet ile Elazığ ili ve 133800 adet ile Malatya ili tarafından takip edilmiştir Ağaç başına 6706 kg verim değeri ile ülke sıralamasında Erzurum ili ilk, 6418 kg ile Ankara ili ikinci, 4111 kg ile Malatya ili üçüncü sırada yer almaktadır (Çizelge 1)

Meyvecilik kültürü çok eskilere dayanan ülkemiz, dutun anavatanlarından ve doğal yayılış alanlarından olmasına karşın, bu genetik potansiyel yeterince değerlendirilememektedir Meyve kalitesi bakımından oldukça üstün özelliklere sahip olan birçok genotip, yalnızca kerestesinden yararlanılmak amacıyla kesilerek yok edilmiştir Dünyada geniş bir yayılışa sahip olmasına karşın dutun meyvesi birçok ülkede henüz tanınmamaktadır Dut meyvesinin tüketim yelpazesinin ve muhafaza tekniklerinin gelişmesiyle ekonomiye kazandırılması mümkün olacaktır

Ülkemizde gerek ağaç sayısı, gerekse üretim miktarında giderek bir azalma gözlenen dut, hemen hemen tamamen doğal koşullarda yetiştirilmektedir 1980 yılı temel (100) alındığında Türkiye’deki son 20 yıllık dönemde toplam ağaç sayısında %3675’lik, üretimde %4211’lik bir düşüş gerçekleşmiştir (Çizelge 2) (Anonim, 2001; 2003a)


Organik ürünlere rağbetin arttığı günümüzde taze tüketiminin yanında işlenmiş ürünlerinin de besleyici özelliği sayesinde dut ilgi toplayabilecek potansiyele sahiptir Batı Anadolu bölgelerimizde ipekböcekçiliğinde kullanılan ve yalnız taze meyvesi yenilen dutun İç Anadolu, Güney ve Doğu Anadolu Bölgelerinde pekmezi, pestili, ezmesi, kurusu, cevizli sucuğu ve şurubu yapılarak çeşitli yiyecek-içecek ürünleri elde edilmektedir Batı bölgelerimizde 15-20 günlük hasat dönemi, doğu bölgelerimizde Mayıs ayı sonlarından Eylül ayı başlarına kadar devam eden bir sürede gerçekleşmektedir

Dut önemli bir vitamin ve enerji kaynağıdır (Çizelge 3) Dut meyvesi taze ve kurutulmuş olarak tüketildiği gibi, meyvesinden ülkemizde pekmez, reçel, pestil, dut ezmesi, dondurma imalatı, cevizli sucuk, sirke, meyve suyu konsantresi, ispirto gibi ürünler de elde edilir Diğer ülkelerde ise meyveler taze ve kuru olarak tüketimin yanında ekmek, çörek, pay, puding, dut şarabı ve dondurma yapımında kullanılır Dut suyu son yıllarda popüler olan bir içecek olup, herhangi bir koruyucu ilave edilmeden soğuk depolanma koşullarında 3 ay süreyle muhafaza edilebilmektedir (Lale ve Özçağıran, 1996; Machii ve ark, 2002; Martin ve ark, 2002)


Dutun meyvesi yanında öteki kısımları da değişik şekillerde değerlendirilmektedir Nitekim, dut yaprağı ipekböceği beslenmesinde (Ryu, 1977) ayrıca, yüksek sindirilebilirlikleri ve iyi protein içerikleri nedeniyle hem geviş getiren hem de tek mideli hayvanların ve balıkların beslenmesinde kullanılmaya uygundur (Trujillo, 2002; Huo, 2002) Dut yaprakları ülkemizde ve dünyada sebze olarak da değerlendirilmektedir Dut yapraklarından hazırlanan çay, yeşil çaydan on kat daha fazla içerdiği gamma-aminobutylic asit sayesinde kan basıncını düşürmekte ve sakinleştirici etkiye sahip olmakta, deoxynojirimycin ile kan şekeri seviyesini düşük tutmaktadır Ayrıca kurutulmuş dut çayı tozu Çin’de çörek, bisküvi, kek ve ekmek yapımında kullanmaktadır (Huo, 2002; Machii ve ark, 2002) Amerika’da dut ağacının kabuğunun içteki kısımları kızartılıp una katılarak, çorbalara kıvam verici olarak veya ekmek yapımında tahıllar ile karıştırılarak kullanılmaktadır (Moore, 2002)

Dallarından çıkarılan kuvvetli ve dayanıklı lifler aşı, çelik ve fidan bağlama gibi işlerde değerlendirilir Duttan kağıt üretimi ve çuval yapımında da yararlanılır Odunu, cila kabul etmesi, dayanıklı ve sert olması nedeniyle oldukça kıymetlidir Mobilya, sandık, başta saz olmak üzere bazı müzik ve spor aletlerinin yapımında kullanılır (Lale ve Özçağıran, 1996; Moore, 2002, Suttie, 2002) Kuru dut dalları sofralık mantar üretiminde kompost olarak kullanılır (Huo, 2002) Bunun yanında, budamaya dirençli olmaları ve düşük su gereksinimleri nedeniyle dut ağaçları, şehir, ev ve bahçelerde gölgeleme, sınır ağacı, çit bitkisi ve süsleme çalışmaları için kullanıma oldukça uygundur (Sanchez, 2000)

Modern tıpta dutun tek kullanımı kara duttan elde edilen şuruptur (Grieve, 2002) Kara dut şurubu gargara olarak ağız ve boğaz hastalıklarına, özellikle de bebeklerde pamukçuklara karşı uygulanır Kara dut kök ve gövde kabukları söktürücü ve tenya düşürücü olarak bilinir Meyveleri iştah açar Kara dut yapraklarından, hafif kan şekerini düşürücü etkisi nedeniyle faydalanılır (Asımgil, 1997) Ayrıca, beyaz dut yaprakları antibakteriyel, kanamayı durdurucu, ateş düşürücü, idrar söktürücü ve terletici özelliğe sahiptir Taze yapraklar kanamaları durdurmak maksadı ile buruna ve derideki yaralara tampon yapılabilir Meyveleri idrar tutamama, baş dönmesi, kulak çınlaması, kansızlık nedeniyle uykusuzluk, sinir zayıflığı, hipertansiyon, saçların erken ağarması, kabızlık ve böbrek iltihabı; gövdesi romatizma ağrıları ve spazm tedavilerinde; kök kabukları astım, akciğer iltihabı, öksürük, bronşit, ödem ve hipertansiyonda kullanılır (Duke, 1983; Huo, 2002; Moore, 2002) Kara dut meyvesi söktürücü etki gösterir, şurup yapımında, ilaçlara renk ve tat katmak amacıyla kullanılır Ayrıca dut ağacının kök kabukları, yaprakları ve meyveleri şeker hastalığını tedavisinde kullanılmaktadır (Bremness, 1999)

Ülkemizin doğal florasında yer alan gerek bitkisinden gerekse meyvesinden çeşitli şekillerde yararlandığımız dut üzerinde yapılmış çalışma sayısı öteki meyve türlerine göre çok azdır Dut üzerinde yapılan araştırmaların çoğu, ipekböceği beslenmesi bakımından, yaprak özellikleri üzerinde yoğunlaşmıştır Dut gerek iç gerekse dış pazarda önemli bir potansiyele sahiptir Gıda ve gıda amaçlı olmayan tüketim olanaklarına sahip olması, değeri düşük arazilerin kullanımına olanak sağlaması, dekoratif değeri ve içerdiği doğal maddeler gibi özellikler dut yetiştiriciliğinin yüksek potansiyelini özetlemektedir Dut, taze tüketim, çerezlik, pekmez, pestil, reçel, sirke, ispirto ve meyve suyu gibi ürünlere işlenebilecek önemli bir potansiyel hammadde olarak karşımıza çıkmaktadır Ancak endüstriyel olarak tüketilen birtakım ürünlerin üretilebilmesi için öncelikle bu amaca yönelik araştırmaların yapılması ve uygun çeşitler ile kapama bahçelerin kurulması yönünde çalışılması gerekmektedir