Osmanlıda Haritacılık Ve Yaptıkları

osmanlıda haritacılık - eski türklerde haritacılık





ESKİ TÜRKLERDE VE OSMANLILARDA HARİTACILIK

1076 yılında KAŞGARLI MAHMUD (El Kaşgarî) “Divanü-Lügat-it-Türk” (Türkçe Sözlük) isimli bir yapıtında bir dünya haritası çizmiştir Bu harita Orta Asya’nın büyük bir kısmını in ve Kuzey Afrika’yı içermektedir Batıda ise Volga nehrini fazla geçmemektedir Dünyanın tepsi gibi düz ve yuvarlak olduğu kabul edilen bu dünya haritası, çeşitli ülkelerin birbirlerine göre konumu belirtilmiş bir kroki görünümündedir O zamanki başkent Balasagun ise haritanın merkezindedir Haritanın yazılara göre üst tarafı güneşin doğduğu yön olan doğu seçilmişti

Karadeniz ve Marmara’nın 1400 yıllarında bile Venedikliler ve Cenevizliler tarafından elle yapılmış haritaları vardır 1416 ‘da İbrahim KATİBİ bir harita çizmiştir

1456 ‘da Trablusgarplı İBRAHİM MÜRSEL (Mürsiyeli İbrahim) bir Türk denizcisi olarak Akdeniz haritası çizdi 1460 yılında ise Güney Avrupa haritası yapmıştır

EL İSTAHRİ (Ebu İshak İbrahim bin Muhammed el Farisi el İstahri) (15 yüzyıl), “Kitab al Masalik val Mamalik” (Masallar ve Ülkeler) isimli yapıtında dünyanın çeşitli yerlerine ait 20 harita vardır Bu kitap yaklaşık 1460 yıllarında Karakoyunlu Türkmen İmparatorluğu Şehzadesi Pir Budak zamanında yazılmıştır

Türk Amirali PİRİ REİS (1470-1554) Osmanlı Donanmasının hakim olduğu denizlere ait “Kitab-ı Bahriye” adında yazdığı kitapta çeşitli liman, koy, körfez, kıyı, kale vb yerlere ait haritalarla bu denizlerdeki gemiciliğe ait akıntılar, sığ yerler, tehlikeli kayalık yerlere ait bilgileri de vermiştir

1513 yılında Piri Reis Gelibolu’da ceylan derisi üzerine bir dünya haritası çizmiştir 24 parçadan meydana gelen bu haritanın 65 x 90 cmlik bir paftası Topkapı müzesindedir Colombus’un 1489 tarihli bir haritasından da yararlandığını söyleyen Piri Reis’in bu tarihte Amerika’nın içerlerini ve güney kutbundaki dağları da gösteren bu haritayı nasıl yaptığı bilim adamlarınca merak konusu olmuştur Bu haritayı 1517 yılında Mısır’da Yavuz Sultan Selim’e takdim etmiştir Bu harita 1929 yılında Topkapı Müzesinin, Eski Eserler Müzesi haline getirildiği sırada Milli Müzeler Müdürü Halil ELDEM tarafından bulunmuş ve Alman Doğu bilimleri uzmanı KAHLE ile birlikte incelenmiştir Ayrıca “Hadikat’ül Bahriye”, “Netayic’ül Efkar fi Cezayir’ül Bihar”, “Bilad’ül Aminat” ve harita yapımıyla ilgili “Eşkalname” (o zamanlar haritaya eşkal deniliyordu) adında bir bilim kitabı ile 1528 tarihini taşıyan “Hind Denizi Haritası” gibi yapıtları Deniz Müzesi’ndedir Hürmüz kalesinin kuşatılmasında uğradığı iftira yüzünden katledildi

MATRAKÇI NASUH (Ölümü 1533) haritacı anlayışı minyatüre uygulayan ilk ressamdır Sopa veya demirci çekici ile yapılan ve bir çeşit harp oyunu olan matrak (Mitrak) oyunu mucididir Menazil (Hedefler) isimli yapıtında 16 yüzyılda yapılmış Anadolu atlası vardır “Umdet’ül – Hisap” (Hesabın İlkeleri) isminde bir yapıtı (1517) ve “Beyan-Menazil-i Sefer-i Irakeyn” ismindeki kitabında Kanunî’nin 1534’de Irak seferine katılarak İstanbul – Tebriz – Bağdat – Tebriz – Diyarbakır – Halep – İstanbul geçkisi üzerinde fethedilen yerleri, kaleleri isim ve güzel haritalarla anlatır



Piri Reis’in Amerika Haritası (1513)

Kanuni Sultan Süleyman saltanatı sıralarında devlet hizmetine giren Sinoplu bir aileye mensup, sonradan Amiral olan SEYDİ ALİ REİS (? – 1563) deniz astronomisini ve deniz coğrafyasını çok iyi bilen bir bilgindi Piri Reis’in donanmasını Basra’dan Süveyş’e getirme görevi verildi Ancak bazı nedenlerden dolayı dört yıllık (1553-1557) uzun ve maceralı bir yolculuktan sonra Edirne’ye dönebilmiştir Bu seyahati Bursa – Konya – Kayseri – Halep – Urfa – Musul – Bağdat – Basra - Hürmüz Boğazı – Ahmadabad – Delhi – Lahor – Kabil – Semerkand – Buhara – Farab – Merv – Tus – Nişabür – Bağdat – Musul – Mardin – Diyarbakır- Sivas – Ankara – İstanbul - Edirne geçkisini izleyerek Arapça ve Farsça’dan yaptığı derlemelerle “Mirat-ül Memalik” (Ülkelerin Aynası) adlı yapıtı yazmıştır Bu kitap 1815’de Almanca’ya, 1826’da Fransızca’ya, 1899’da İngilizce’ye, 1963’de Rusça’ya çevrilmiştir 1554’de Amhedabad’ta yazdığı “Mohit” (Okyanus) çeşitli batı dillerine çevrilmiştir 10 bölümlük bu kitapta yön bulma, azimut ve yıldızların yüksekliklerinin hesabı, zaman hesabı, takvim, Güneş ve Ay’a bağlı tanımlanan yıllar, denizcilikte önemli bazı yıldızların doğmaları, batmaları ve adları, ünlü limanlarla adaların enlemleri, astronomiye ait bilgiler ve bazı limanların arasındaki uzaklıklar, Hind Okyanusundaki adalar, kıyılar, rüzgarlar, ünlü limanlar ve topografik coğrafya konularını içermektedir Bir başka yapıtı “Mirat-ül Kainat (Kainatın aynası) kitabı da Farsça ve Arapça bir çok kitaplardan derlenmiş olup bir çok astronomi aletinin tanımı ve kullanılışı, güneşin yüksekliği, yıldızların konumu, kıble, öğle zamanı saptanması, nehir genişliği saptanması, rubu tahtası ve usturlab’ın yapım ve kullanılışı konularını içermektedir


1549’da Halep’te Ali Kuşçu’nun astronomi ile ilgili Fethiye yapıtının Türkçe’sine bazı ilaveler koyarak “Hülaset’el Haya” ismini vermiştir Seydi Ali Reis yerin yuvarlak olduğunu, dağların yüksekliğinin yerin yuvarlaklığını bozmayacağını söylemiş ve yer yarıçapının 1545 fersah olduğunu yazmış, ağır cisimlerin yerin merkezine doğru düştüklerini eklemiştir Ancak yerin günlük hareketini kabul etmediğini göstermek için de o zamana kadar ileri sürülen kanıtları açıklamıştır

Osmanlı korsan reislerinden olan ve daha sonra Osmanlı Donanması Hassa Reisleri arasına katılan ALİ MACAR REİS tarafından 1567’de dokuz ceylan derisi üzerine çizilen 31 x 43 cm boyutlu yedi haritadan oluşan ve Topkapı Müzesi’nde bulunan bir atlasta bulunan haritalar sıra ile:

1 Azak denizi, Karadeniz ve Marmara sahil kent ve limanlar,

2 Akdeniz, Ege denizi, Mora yarım adası, Adriyatik sahilleri, Anadolu’nun bazı sahil kentleri,

3 Akdeniz, İtalya, Adriyatik sahilleri, Kuzey Afrika,

4 Batı Akdeniz, İberik yarımadası, Gaskonya körfezi, Kuzey Afrika,

5 İngiltere, İskoçya, Almanya sahilleri,

6 İstanbul Boğazı, Girit adası bir kısmı, Ege denizi, Adriyatik sahilleri,

7 Dünya haritası (Avustralya yok)

Haritaları vardır Ali Macar Reis’in yapıtları 1935’de cumhuriyetin kültür yayınlarından biri olarak basılmıştır

Büyük Türk gezgincilerinden MEHMET AŞIK (1555 - ?) 21 yaşında geziye çıkarak 25 yıl içinde bir çok ülke gezmiş ve gezi notları 1595’de “Menazır-ül Avalim” (Dünyanın görünümü) adıyla basılmıştır 1590’da Menemenli MEHMET REİS’in çizdiği bir Akdeniz haritası Venedik’te Correr Müzesi’ndedir Benzer şekilde 16 yüzyılda Tunus’lu Hacı Ahmet’in Dünya haritası Venedik’te San Marco kütüphanesindedir