Ermeni Ulusal Hareketi

Ermeni Ulusal Hareketi Tarihi - Ermeni Ulusal Hareketi Hakkında - Osmanlı İsyanları - Osmanlıda Ayaklanma

Ermeni Ulusal Hareketi, Zeytun İsyanı (1780) ile başlayarak 1984 yılına kadar süren dönemdeki Ermeni ulusal kurtuluş hareketi olarak da bilinen Ermeni milliyetçiliğini savunan Ermenilerin tarihte kurulmuş olan Ermeni devletlerinin kapsadığı bölgelerde, Doğu Anadolu ve Kafkasya'da, yeniden bir Ermeni devleti kurma amacı doğrultusunda düzenlenen faaliyetlerdir


Başlaması

Uyanışı


Ermeniler arasında aydınlanma, bazen Ermeni halkının rönesansı olarak adlandırılan, iki kaynaktan gelişmişdir İlki Ermeni rahiplerin ait olduğu Mekhitarist Order İkincisi 19 yüzyılın sosyo-siyasi gelişmeleri ki bunlar esas olarak Fransız Devrimi ve Rus devriminin kavramlarının Ermeniler okur-yazarlar arasında yer bulmasıdır Ermeniler arasında Mekhitarist Order'a bağlı din görevlileri Ermeni tarihi ve dilini önemini öğretimlerinde vurguladılar[1] Tiflis deki Nersesian Koleji ve Lazarian Koleji'nde Moskova-Lazarevski Enstitüsü (1816) önde gelen eğitim kurumlarında yetişmiş ulusal bilinçli Ermeni öğretmenler etkili olmaktaydı Öncüleri arasında Mikayel Nalbantyan, Haçadur Abovyan ve Stepan Nazaryan sayılmasına yarar vardır[1] Bu ilk gurup Ermeni sorununun tanınması için savaştı[1]


19 yüzyılda diğer ulusal hareketlerle birlikte Osmanlıda bir Ermeni aydınlar gurubu oluşmuşdur[2] Bunlar ithalat ile uğraşan Ermeniler arasında yaygınlaşmışdır Bu kişiler kendi toplumlarına bu yeni kavramların kullanımı teşvik etmişler Bu Ermeniler son derece eğitimli idi içlerinde doktorlar, demokratik-liberal ideolojiyi benimseyen öğretmenler, vb Bu yaklaşım Ermeni Devrimci Federasyonu ile yeni bir akıma ulaştı Ermeni Devrimci Federasyonu ikinci dalga Rus devrimci düşüncesi ortaya çıkışı ile sosyalist ideoloji (Marksist değişiklik gösteren) özelliklere sahip bir hareket haline gelir


Organizasyonlar


Armenekan Partisi 1885 yılında 1880 yılında kurulan Ermeni Yurttaşlar Birliği adlı gizli bir Ermeni derneğinin de kurucusu olan Ermeni Mıgırdiç Portakalyan tarafından Van merkez olmak üzere kurulmuştur Bu organizasyon "Kan dökmeden hürriyet elde edilemez" sloganını benimsemiş ve ihtilal yolu ile bağımsız Ermeni devletini kurmayı amaçlamışdır[4] Zaman içinde öne çıkan Taşnak ve Hınçak Komiteleri bu organizasyondan eleman transferi yapmışdır[4]


Ermeni Devrimci Federasyonu (Tashnagtsutiun, Taşnaksutyun) Ermeni radikal milliyetçi Ermeni bağımsızlığını sağlamak amacıyla 1890'da kurulan örgüt


Sosyal Demokrat Hunçakyan Partisi eski adıyla "Hınçak" 1887 yılında Kafkasyalı bir Ermeni olan Avedis Nazarbeg tarafından ve Marksist ideolojiye inanmış beş öğrenci ile birlikte İsviçre'nin Cenevre kentinde kurulmuştur Çalışma bölgesi olarak Doğu Anadolu'yu seçen komite, bir zaman sonra merkezini İsviçre'den Londra'ya götürmüştür Cemiyetin prensipleri Karl Marx'ın Komünist Manifesto'sundan esinlenerek hazırlanmış olup üyelerinin çoğu Rusyalı Ermenilerdi Komitenin amacı, Osmanlı Devleti'nden kopararak Rus ve İran daki bölgeleri birleştirmek ve böylece Büyük Ermenistan'ı kurmaktı


Ermeni Fedaileri


Bu dönemle başlıyarak bazı Ermeniler Ermeni milisleri, çeteleri, fedaileri olarak bilinen ve ailelerini terk ederek gerilla birlikleri oluşturmuşlar İlk olarak Osmanlı İmparatorluğu'nda gerilla örgütleri kurarak Ermeni köylerinin talan edilmesine önlemek amcıyla birlik oluştursalarda bu güçlerin çoğu Ermeni ulusal kurtuluş hareketinin üyesi olarak hizmet etmişlerdir Ünlü Ermeni milis başkanları arasında Nigol Douman, Hamparsum Boyadjian, Girayr ve Murad Sebastia sayılabilmektedir


Osmanlı Devleti


1780 Zeytun Ermenilerin Osmanlı İmparatorluğu yönetimine karşı ilk silahlı isyanında bulunmuştur Bu isyanının temeli vergi olmuşdur Louise Nalbandian'a göre, bütün dünyada, Fransız İhtilali'nden sonra belirginleşen milliyetçilik hareketleri Osmanlı İmparatorluğu'nda etkisini gösterir Bunun sonucu olarak, önce Sırplar, Rumlar, Araplar ve sonra Arnavutlar kendi milli toplumunu devlet olarak kurmak için hem birbirleriyle hem de Osmanlı Devleti ile fikren ve fiilen çatışmaya girdi 19 yy'dan 20 yy'a geçildiği yıllarda Rumalr Sırplar, Bulgarlar Balkan Savaşları'nın ardından Osmanlı İmparatorluğu'ndan siyasi olarak tamamen ayrıldılar Müslüman olmayan topluluklardan, fiziki olarak Osmanlı İmparatorluğu'nun Türkiye topraklarına yakın olmaları nedeniyle, yalnızca Ermeniler bu anlamda bağımsız olamadılar Ermeniler gelişen milliyetçilik hareketlerinin etkisinde bağımsızlıklarını kazanmak için Hınçak ve Taşnak milli teşkilatlarını kurdu[5]


Ermeni teşkilatların yöntemleri ve amacı önce Müslümanlarla Ermenileri birbirine düşürmek, isyan çıkarmak ve böylece Avrupa devletlerini silahlı müdahaleye zorlayarak, onların müdahalesi ve yardımı ile Doğu Anadolu'da Ermeni Devleti kurmaktı[5]


II Abdülhamit Dönemi, 1876 - 1908


Taner Akçam'e göre, Doğu Anadolu üzerindeki Ermeni talepleri 1870'lerden beri Osmanlı Devleti için siyasi bir sorun olmuştu Hınçak ve Taşnaksutyun gibi Ermeni militan örgütleri 1894'ten itibaren bazı tedhiş eylemlerine giriştiler 1895'te Ermenilerin ayaklanma teşebbüsü sertlikle bastırıldı[6]


1878 Berlin Kongresi Osmanlı Devleti'nden Doğu Anadolu'daki Ermenilerin Rus himayesine yönelmelerine engel olmak amacıyla bu bölgedeki Ermenilerin durumunu düzeltmeye yönelik bir dizi reform yapmasını talep etti Abdülhamid yönetiminin bu reformları ertelemesi ve bölgedeki Kürt aşiretlerini muhtemel bir Ermeni isyanına karşı silahlandırma yoluna gitmesi üzerine Ermeniler arasında devrimci ve milliyetçi örgütler güç kazandı


1887'de Maraş'a bağlı Zeytun'da, Zeytun İsyanı (1887) Ermeni devrimci örgütlerince desteklenen direniş hareketleri başlatıldı Aynı yıl, sosyalist Ermeniler Cenevre'de Hınçak Cemiyeti'ni kurdular Rusya'daki fikir akımlarından etkilenilerek kurulan bu cemiyetin amacı, reform hatta özerklik konusunda sultana baskı kurmaktı[7]


15 Temmuzda 1890 Kumkapı Gösterisi Hınçaklılar'ın İstanbul Kumkapı'da olaylar çıkarmışlardır Bu olaylarda komitenin başlıca ileri gelenleri Megavoryan'ın yanında toplanmışlardır Kumkapı'da olalarının yönetimi için iki milis seçilmiştir Bunlar Cangülyan, ve Murad'dır Bu kişiler Patriği saraya götürmeyi bir taraf diğer taraf ise bildiriyi okuma sorumluluğunu üzerlerine almışdır[8]


1891'de ise Siirt'e yakın Sason'da Ermeni devrimci örgütlerince desteklenen direniş hareketleri başlatıldı 1894'te Ermeni Devrimci Federasyonu Diyarbakır'a bağlı Sason'da Osmanlı yönetimine karşı silahlı bir direniş örgütledi[9]


1895'de Zeytun İsyanı (1895) Ermeni devrimci örgütlerince desteklenen direniş hareketleri başlatıldı[10]


1895'te Van (1896) kentinde bir ayaklanma düzenlendi


24 Ağustos 1896'da Papken Siyuni önderliğinde Devrimci Ermeni Federasyonu'ndan bir grup fedai İstanbul'da Osmanlı Bankası'nı basarak dünya kamuoyunun ilgisini çekmeyi denediler Olay sonrası Avrupa elçiliklerinin müdahale ederek Babıâli'nin devrimcileri tevkif etmesine ve cezalandırmasına izin vermemiş olmalarına rağmen banka işgali de dönemin büyük güçlerinin müdahale etmesini sağlayamamıştır[11] Bu olaylar sayesinde daha önceden etkin olan Hınçak ve Armenakan gibi örgütleri kenara iterek Ermeni ulusal hareketinin önderliğini ele geçirdi


21 Temmuz 1905 Yıldız suikast teşebbüsü II Abdülhamit'e karşı günü Ermeni sempatizanı Belçikalı Edward Jorris önderliğinde Taşnak örgütü tarafından Cuma selamlığından önce Yıldız Cami önünde düzenlenen suikast girişiminde bulunmuştur


İkinci Meşrutiyet Dönemi


İkinci Meşrutiyet Devri 24 Temmuz 1908'de yeniden ilân edilmesiyle başlayan dönem Bu dönemde parlamenter demokrasi, seçim, siyasi parti, askeri darbe ve diktatörlük olgularıyla tanışmış, ve 600 yıllık imparatorluğun dağılması gerçekleşmişdir İkinci Meşrutiyetin ilanından sonra derhal seçimlere gidildi Seçimleri İttihat ve Terakki kazandı Yeni parlamentoda 142 Türk, 60 Arap, 25 Arnavut, 23 Yunanlı, 12 Ermeni (Ermeniler arasında Taşnak 4 ve Hınçak 2 üye çıkardı), Sırplar 3, Yahudi 15 , Bulgar 4 üye çıkardı Toplam 12 üye ile Ermeniler azınlık haline geldiler


1908'de Ermeni komitacı Alev Başyan tarafından Van Valisi Ali Paşa öldürülmüşdür Ali Paşa Van'da yönetimde iken Osmanlıya bağlı Ermenileri bölgede desteklemiş yardımcılığına Ohannes Ferit Boyacıyan’ı, Gevaş kaymakamlığına ise onun kardeşi olan Armanak Efendiyi atamışdır


Jön Türk hareketi liderlerinin sürgünde olduğu zamanlarda Ermeni devrimcilerinin başı, anayasa projesinin gerçekleştirilmesi için verecekleri herhangi bir destek karşılığında, tamamıyla Ermeni olan bir ya da iki vilayetin oluşturulmasını kapsayabilecek bir adem-i merkeziyet politikası uygulanması umudunu taşımaktaydı[12] Ancak, 13 Nisan 1909'da İstanbul'da karşı devrimin ortaya çıkması ve devamında meydana gelen Adana olaylarında çok sayıda sivil Ermeni ölmesi,[6] müslümanlarla gayrimüslimler arasındaki ilişkileri bozmuştur[13] Liberal bir İngiliz dostu olan Sadrazam Kâmil Paşa'nın devrilmesinden kısa bir süre sonra İstanbul garnizonunda karşı-devrim niteliğindeki 31 Mart Ayaklanmas çıkmıştı Selanik'teki 3 Ordu, bu iki isyanı bastırdıktan sonra Babıâli, Ermenilerle arasını düzeltmek için, Adana olaylarında zarar görenler için 30000 liralık yardım kararını onaylamıştır[13]


19 yüzyılın son döneminde, Kürt aşiretler Ermeni köylülerinin topraklarını ele geçirmişlerdi ve bu durum karşısında Osmanlı Devleti, bir harekette bulunmadığı için bir miktar Ermeni Kafkaslara göç etmişti İttihat ve Terakkicilerin devriminden sonra Taşnak Cemiyeti, toprak sorununun çözülmesi için hükümetin tartışmalı toprakların hak sahiplerine tazminat ödenmesini teklif etti[14] Hükümet ise bu talebe ilgi gösterdi Ancak, devletin kırsal alandaki otoritesinin zayıflamasından dolayı bu olaylar bir süre daha devam etti[15] 1912'den itibaren Kafkaslara göç eden Ermeniler topraklarına geri dönmeye başladı


1912'de İstanbul Hükümeti, Doğubeyazıt, Bitlis ve Van'da Kürt eşkıyaların Ermeni köylülerini öldürdüğü haberleri duyulduktan sonra olayların bastırılması ve eşkıyaların tutuklanması için Çerkez Ali Paşa'yı Bitlis'e gönderdi


Rus İmparatorluğu

Ermeni ayaklanması 1903 - 1904


12 Haziran 1903 de Çar bir Rusya içinde bir birlik oluşturmak için Ruslaştırma programına karar verir Ermeniler karşı çıkar ve olaylar Ermeni Kilisesi'nin varlıklara el konması ile zirveye ulaşır Çara karşı Mıkırtiç Khrimian önderliğinde Ermeni kilisesi ayaklanır Ermeni Devrimci Federasyonu önce Rus idaresine sempati almak için önemli destek verdi Sonra Ermeni Devrimci Federasyonu liderleri Ermeni kilisesini savunmaya karar verdi


Ermeni-Azeri kırımı 1904 - 1905


Rus İmparatorluğunda 1905 Devrimi olarak bilinen dönemde yaygın ayaklanmalar yaşamış ve bunlar Transkafkasya uzanmış Büyük grevlerle bölgede huzursuzluk başgöstermişdi Transkafkasya olayları köylü (Çoğu Müslüman Azeri olan köylüler) ayaklanmaları dalgası başladı Bakü, Rus petrol endüstrisinin merkezi idi Sınıfsal gerilimlerin, etnik rekabet ile karıştırılır Aralık 1904, büyük bir grev sonrası iki toplum sokaklarda kavga etmeye başlar Şiddet kırsala yayıldı ve birçok Azeri Ermeni gücler tarafından öldürüldü


Halkın Mahkemesi, 1912


Ocak 1912 yılında Rus İmparatorluğu Ermeni Devrimci Federasyonu dan 159 Ermeniyi anti-Rus üyeliği ile "Devrimci" olarak mahkemeye tahsil edildi Bu olay Ermeni Devrimci Federasyonu üyelerini "Eski Taşnaklar" ve "Genç Taşnaklar" olarak böldü Genç Taşnaklar Rusya ile uyumlu ile müttefik olmak istediler Çıkan olaylarda mahkemeye Ermeni yazarlar, hekimler, avukatlar, bankacılar da dahil olmak üzere tüm Ermeni aydınlar, hatta tüccarlar çıkarıldı"[18] Bu mahkeme sonunda (Halkın Mahkemesş) 64 Ermeni aydın ya hapsedildi ya da değişen süreler için Sibiyra çalışma kamplarına sürülmüşdür


İran Imparatorluğu


İranda ARF daha fazla demokrasiye isteüyle "karşı devrimini" etkilemek kazanılan hakları savunmak ve elde edilenleri korumak istiyordu İran'a Osmanlı İmparatorluğu'nda gerilla kampanyası düzenlediler bazı önlü fedayeleri mücadele gönderdi [19] Yeprem Khan İran Anayasa devrimde aracı oldu


I Dünya Savaşı

Osmanlı'da Ermeni İsyanları


I Dünya Savaşında Osmanlı İmparatorluğu karşısına Ermeni ulusal örgütleri Ermeni milisleri (partisian gerilla müfrezeleri) ile karşı faliyetler yürütmüş, ayrıca Rus İmparatorluğunda oluşan Ermeni gönüllü birliklerine katılarak Rus Kafkasya Ordusu'na destek vermiştir Bu dönemin detayları için Ermeni İsyanları (I Dünya Savaşı) makalesine bakınız


Ermeni-Azeri olayları


Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti kurulmasını izleyen dönemde daha sonra Ermenistan Demokratik Cumhuriyetinin askeri birliklerini oluşturacak güçler Kafkasların değişik bölgelerinde yerel Azeri halkala düşük düzeyli çatışmalara girmiş ve Ermeni-Azeri Savaşı 1917-1922 arasında Azerilere olan çatışmalarda birçok düzenli ordu biçiminde olmayan çatışmalara girdi Ermeniler savaş genelinde gerilla taktiği uyguladı


I Dünya Savaşı Sonrası

Türkiye Cumhuriyeti


Ermenistanın Kurtuluşu için Ermeni Gizli Ordusu 1973 ve 1985 yılları arasında Türkiye dahil 16 ülkede eylemlerinde bulunmuş solcu ve aşırı milliyetçi Ermeni örgüt 1980-1990 yıllarında ABD tarafından resmi terör örgütü listesine alınmıştır Bu örgüt ASALA'nın eylemleri gerçekleştirmişdir


Karabağ-Ermenistan


Glasnost ile itibaren Ermeni nüfusu'nun ulusal kimlik ve kurtuluş istemesi yeniden bir yön buldu 1988 Ermenistan depremi, Ermeni ulusal kimlik gelişimi için bir dönüm noktası olmuştur 1991 yılında Ermenistan'ın bağımsızlığı Ermenilerin büyük bir milliyetçi harekete başlıyarak Karabağ Savaşı ortaya çıktı Bu hareketin bir popüler örgütü Pan-Ermeni Ulusal Hareketi (ANM) idaresinde gelişmişdir