Şehzade Mustafa'nın Ölümünün Yankıları Ve Yahya Bey Mersiyesi

şehzade mustafa kimdir - şehzade mustafanın ölümü - şehzade mustafanın ölümüne tepkiler - şehzade mustafanın ardından yazılan şiirler - şehzade mustafaya yazılan mersiye



Şehzâde Mustafa, ölümü ile Türk tarihinde büyük yankı ve üzüntü yaratan az sayıdaki kişilerden biridir Ölümünün büyük bir yankı ve üzüntüye sebep olmasının temelinde ise dürüst kişiliği ve âdil yönetimiyle beğenisini kazandığı halk, aydın kesim ve yeniçeriler arasında çok seviliyor olması vardı Kânûnî Sultan Süleymân’ın oğulları arasında yaşça en büyük olan şehzâdenin babasından sonra Osmanlı tahtının en büyük adayı oluşu ve nizâm-ı ‘âlem için babasının isteği ile öldürülmesi de bu yankı ve üzüntüyü artıran nedenlerdendi

Kaynakların bildirdiğine göre Şehzâde Mustafa, Kânûnî Sultan Süleymân’ın Mâhidevrân Sultan’dan doğan oğludur Kânûnî Sultan Süleymân’ın şehzâdeliğinde sancakbeyi olarak bulunduğu Manisa’da M1515/H921 yılında doğdu Dış görünüş (fiziki yapı) bakımından dedesi Yavuz Sultan Selîm’e benzemekteydi 1520’de babasının tahta çıkması üzerine, beş yaşında iken İstanbul’a geldi İyi bir eğitim görerek yetişti Ağırbaşlı, dürüst yapısı ve bilgisiyle kısa sürede halk ve yeniçerilerin güven ve sevgisini kazandı Kânûnî Sultan Süleymân’ın M1553/H960 yılında hayatta olan Mustafa, Selîm, Bayezîd ve Cihângîr adlı çocuklarının en büyüğü olup 39 yaşındaydı Gerek halk, gerekse yeniçeriler arasında hükümdarlığın en güçlü adayı olarak görülmekteydi


Hürrem Sultan’ın Kânûnî Sultan Süleymân’ın haremine girmesinden ve şehzâde Bayezîd ile Selîm’in doğumundan sonra Mâhidevrân Sultan ile Hürrem Sultan arasındaki saltanat kavgası kızışır Oğullarından Bayezîd’in hükümdarlığına taraftar olan Hürrem Sultan Şehzâde Mustafa’nın hükümdar olmasını istemez Padişahın annesi Hafsa Hatun’un ölümünü izleyen dönemde kavga Hürrem Sultan lehine gelişir Şehzâde Mustafa önce, annesiyle birlikte Saruhan sancakbeyliğine gönderilir Bir süre sonra da başkente daha uzak olan Amasya sancakbeyliğine atanır


Bayezîd’in hükümdarlığını sağlama almak için Şehzâde Mustafa’dan kurtulmak gerektiği düşüncesinde olan Hürrem Sultan düşüncesini gerçekleştirmek için Mustafa’nın destekçilerinden yoksun bırakılmasını planlar Bu plan çerçevesinde önce Mustafa’nın hükümdar olmasını isteyen sadrazam İbrahim Paşa öldürülür Yerine, Şehzâde Mustafa’nın öldürülmesinde etkili olan Hürrem Sultan’ın damadı Rüstem Paşa bu göreve atanır Rüstem Paşa’nın sadrazam olmasıyla birlikte Amasya sancakbeyliğine atanmış olan Şehzâde Mustafa’nın sarayla ilişkisi kesilme noktasına gelir Babasından sonra Hürrem Sultan’ın oğullarından Bayezîd ya da Selîm’i hükümdar yapma düşüncesinde olduğunu öğrenen Şehzâde Mustafa ise kendisine taraftar toplama çabasına girişir Bu konu ile ilgili olarak Bağdat ve Diyarbakır Beylerbeği Ayas Paşa’ya mektup yazar (Uzunçarşılı, Prof Dr İ Hakkı; Büyük Osmanlı Tarihi, (İstanbul’un Fethi’nden Kânûnî Sultan Süleymân’ın Ölümüne Kadar), s 402, 403 (Veliyüddîn Efendi Ktp, Nu: 2735’teki Münşe’ât Mecmû‘ası’ndan naklen)



** (Şehzâde Mustafa’nın öldürülmesi başka bir kaynakta şu şekilde aktarılır: “Mustafa ekber-i evlâd, yani büyük oğul olduğu için tahtın varisi sayılıyordu Hürrem Sultan ise kendi oğlu Bayezid’i tahta geçirmek istiyordu Amacına ulaşmak için damadı Rüstem Paşa ve kızı Mihrümah Sultan ile elbirliği ederek Mustafa’nın vücudunu ortadan kaldırmaya girişti Üçü birleşerek düzme vesikalar temini ile Şehzâde Mustafa’nın kendisini tahttan uzaklaştırıp yerine geçeceğine padişahı inandırdılar Hatta, şehzadenin İran şahı Tahmasb ile işbirliği yaptığını da iddia ettiler Ciddi bir tehlike ile karşı karşıya olduğuna inandırılan padişah, bu belayı def‘ etmek için 960/1553 yılında Nahcivan seferine hazırlanmış olan ordunun başına geçmek için Konya ovasına geldi Şehzâde Mustafa da Amasya’dan gelmiş ve padişahın otağının biraz ötesine otağını kurdurmuştu Şehzâde ordugaha davet edildi Babasının huzuruna vardığında onu hürmetle eğilip selamladı Buna karşılık padişah: “ A köpek, sende hala beni selamlayacak cesaret var mı?” diyerek arkasını döndü Bu işareti alan dilsiz celladlar, şehzâdenin üzerine atıldılar Mustafa hemen teslim olmadı ve uzun bir süre cellatlarla mücadele etti Hatta bir aralık kurtulmaya dahi muvaffak oldu Fakat, saray hademelerinden pehlivan Zal Mahmud üzerine atılıp bastırdı ve böylece boynuna kemendi geçirip şehzâdeyi boğdular” Çavuşoğlu, Mehmet; “Şehzâde Mustafa Mersiyeleri”, Tarih Enstitüsü Der, SXII, 1981-1982, s641)

Safevî tehlikesi nedeniyle Kânûnî Sultan Süleymân tarafından doğu illerine saldıran Şah Tahmasb üzerine gönderilen Rüstem Paşa, Aksaray yakınlarına geldiğinde önceden kurgulanan planını uygulamaya koydu Yeniçerilerin, yaşlılığı nedeniyle sefere çıkmayan Kânûnî Sultan Süleymân’ı tahttan indirip yerine Şehzâde Mustafa’yı sultan ilan etmek eğiliminde oldukları haberini yayar ve bir ulakla haberi İstanbul’daki Kânûnî Sultan Süleymân’a ulaştırır Haberi alan sultan Rüstem Paşa’yı geri çağırıp 1553 Ağustosunda ordunun başında sefere çıkar Ordu Karaman’a geldiğinde sefere katılan ve divanhâne çadırına gelen Şehzâde Mustafa, kendisini karşılayan vezirler tarafından elini öpmek için babasının çadırı yerine başka bir çadıra götürülür Orada kendisini karşılayan yedi dilsizden kurtulan ve babasının çadırına doğru koşan Şehzâde Mustafa, arkasından yetişen saray hizmetçisi Zâl Mahmûd Ağa tarafından boğularak öldürülür (Uzunçarşılı; age, s 402,403) **


Şehzâde Mustafa’nın öldürülüşü başta yeniçeriler olmak üzere toplumda büyük bir yankı uyandırır ve tepkiyle karşılanır Yeniçeriler ayaklanır, olaya sebep olan kişilerin cezalandırılmasını isterler Yeniçerilerin tepkisinin dindirilmesi ve olayın etkisinin hafifletilmesi için Rüstem Paşa görevinden uzaklaştırılır (sadrazamlıktan azledilir), yerine kubbe veziri Kara Ahmed Paşa sadrazam olarak atanır

Rüstem Paşa’nın görevden uzaklaştırılması olayın yeniçeriler arasındaki tepkisini azaltsa da toplumun diğer kesimlerindeki yankısı artarak devam eder “Asker arasında büyük infial uyandıran bu durumun bir isyana dönüşmesi Kanuni’nin Rüstem Paşa’yı azletmesi ile önlenmiş, fakat orduda başlayarak ülkenin her köşesine bir matem ve nefret bulutu çökmesine sebep oldu” ( Ahmet Atillā Şentürk; Osmanlı Şiiri Antolojisi, s 357) Aydın kesim ve özellikle şairler bu zamansız ölümü kabullenmekte güçlük çekerler « Şehzâde Mustafa diğer meziyetleri yanında bilim ve sanat adamlarına gösterdiği yakın alaka ile de temayüz etmiş biri idi Bunun da ötesinde bizzat şiirle uğraşıyor, bazı şiirlerinde adını mahlas olarak kullanmasına karşılık bazılarında Muhlisî mahlasını kullanıyordu 1533 yılından 1541 yılına kadar Manisa valiliğinde kalan şehzâde burada Surûrî, Şikârî, Senâyî (ölm:1653), Kara Fazlî, Zârî ve sekban katibi Zamânî’yi şair olarak yanında bulundurmuştu Daha sonra Hürrem Sultan’ın entrikaları ile Amasya’ya nakledilen ve 1541’den 1553’e kadar bu şehirde kalan şehzâde, yeni görev yerine gelirken Manisa’daki şair dostlarını da beraber getirmiş, Amasya’da bunlara Edâyî (ölm: 1574) de katılmıştır» (Mustafa İsen; Acıyı Bal Eylemek-Türk Edebiyatında Mersiye, s 80, 81) cümlelerinde de belirtildiği üzere bilime ve sanata değer veren, şiire ve şairlere yakınlığı ile tanınan şehzâdeye yazılan mersiyelerin sayısı toplumdaki yeri ile doğru orantılıdır Bu oran aynı zamanda şehzâdeye karşı duyulan sevginin bir göstergesidir «Özellikle Şehzâde Mustafa’ya yazılan 16 mersiye, edebiyatımızda bir kişiye yazılan en çok sayı olması açısından dikkat çekicidir» (İsen, Mustafa; age, s2) cümlesi de yazılan mersiyelerin sayı bakımından çokluğunu vurgulamaktadır “Rüstem Paşa’yı azl eden pâdişah halkın hissiyâtına tercümân olan Yahyâ Bey’e dokunmadı Herhalde bu müsâmahadan cesâret alan Rahmî, Sâmî, Kara Fazlî, Fünûnî, Müdâmî, Nisâyî (bk Bibl) gibi şâirler de aynı vâdide mersiyeler yazdılar Hattâ Sâmî ve Nisâyî, Yahyâ Bey’den de ileri giderek pâdişahı da açıkça kınadılar” (Çavuşoğlu, Mehmet; “Yahyâ Bey, Dukagin-zâde”, s 344) diyen Mehmet Çavuşoğlu, bu sözleriyle sanki Rüstem Paşa’yı görevden alıp Yahyâ Bey’e dokunmayan Kânûnî Sultan Süleymân’ın bir oyuna geldiğini ve hatasını anladığını sezdirir gibidir Sultanın bu hoşgörülü tavrının diğer şairleri de yüreklendirdiğini ve Şehzâde Mustafa’ya yazılan mersiyelerin sayısının artmasında bu tavrın etkili olduğunu söylenebilir Hatta bu esnek tavır, bazı şairlerin Yahyâ Bey’den de ileri, yürekli sözler söylemelerine önayak olur


Şehzâde Mustafa’ya yazılan on altı mersiye Yahyâ Bey, Fünûnî, Rahmî, Edirneli Nazmî, Mu‘înî, Müdâmî, Sâmî, Kara Fazlî, Nisâyî (iki mersiye), Selîmî, Kâdirî, Mustafa (şehzâde ağzından da yazılmış olabilir), Hayâlî (Şeyh Ahmed Efendi) ve Hayâlî’nin şiiri ile birbirine nazîre olduğu anlaşılan, ama adı saptanamayan bir şair tarafından yazılır Fakat, bu şiirlerden hiç biri Yahyâ Bey mersiyesi kadar geniş yankı uyandırmaz Onar mısralık yedi bent halinde bir terkîb-i bend olup aruzun mefâ‘ilün, fe‘ilâtün, mefâ‘ilün, fe‘ilün kalıbıyla yazılan mersiye özellikle kışlada (yeniçeriler arasında) büyük bir ilgi görür, kısa sürede elden ele dolaşıp ağızdan ağıza yayılır İlk bendi şehzâdenin öldürülüşü ve bir fitneye kurban gidişi, ikincisi padişahın çadırına el öpmeğe gidip dönmeyişi, üçüncüsü ölümün yankıları ve şehzâdenin günahsızlığı, dördüncüsü Rüstem Paşa’nın sitemi ile öldürülüşü, bu ölüme dağ-taş, canlı-cansız bütün varlıkların ağlayışı ve şehzâdenin ölümünde parmağı olanların cezalandırılmaları isteğiyle padişaha şikayet edilişi, beşincisi herkesin bir gün öleceği ama bu ölümün zamansız ve erken olduğu, Ömer yaratılışlı padişahın bir iki düzmece mektuba inanıp yüzünden oğluna nasıl kıyabildiği, altıncı bend şehzâdenin sevilen değerli kişiliği, yedincisi de şairin şehzâdeye yönelik hayır dua ve temennilerine ayrılan mersiye, o zamana dek rahat bir yaşam süren Yahya Bey açısından da bazı sıkıntıların başlangıcı olur Hayatına dokunulmayan şair, Rüstem Paşa’nın ikinci kez sadrazam oluşunun ardından-aralarında gerginlik bulunan Hayâlî Bey’in de kışkırtmaları ile- İstanbul dışına, otuz bin akçe zeametle Rumeli’de İzvornik sancağına sürülür


Mersiyenin asker ve sivil kesim arasında geniş yankı uyandırmasının temelinde Yahyâ Bey’in mersiyedeki korkusuz ve yürekli tavrı olduğu söylenebilir Toplumda geniş bir yankı uyandıran mersiye devlet yöneticileri tarafından askeri isyana teşvik eden bir çıkış, bir başkaldırı aracı olarak nitelenir Yahyâ Bey o zamana kadar bir mersiyede söylenememiş sözleri dile getirir, her şeyi göze alarak şehzâdenin, sadrazamın da etkili olduğu asılsız bir kurgu sonucu öldürüldüğünü söyler Hatta, sitem-i Rüstem tamlamasıyla açıkça bu ölümün sadrazamın düşmanlığı sonucu gerçekleştiğini belirtir Daha da ileri gider, mısraında ölüm olayını tertipleyen bu kişileri cezalandırılmaları isteğiyle padişaha şikayet eder


“Yahyâ Beğ de saraya yaklaşmaya başladığı ve yıllar boyunca hasretle beklediği itibarı tam görmeye hazırlandığı bir sırada şehzâdenin uğradığı haksızlık karşısında susamamış, hem padişah hem de kendisine Eyüp, Orhan Gazi, Bolayır, Kaplıca ve Beyazıt tevliyetlerini veren Rüstem Paşa aleyhinde öyle bir eser ortaya koymuştur ki; hayatını tehlikeye atma ve ömrü boyunca sıkıntısını çekme pahasına, şehzâde için gözyaşı döken binlerce insanın hislerine tercüman olmayı, ikbal içinde yaşamaya tercih etmiştir” (Ahmet Atillâ Şentürk; Yahyâ Beğ’in Şehzâde Mustafa Mersiyesi yahut Kanunî Hicviyesi, s XIII) cümlelerinde de belirtildiği üzere yazdığı mersiyeyle Yahyâ Bey halkın duygularına tercüman olur O zamana kadar nizâm-ı ‘âlem için harcanan şehzâdelerin ölümünü de bir bakıma halkın onaylamadığını söylemek ister Ama, daha da önemlisi, şairleri ateşleyici bir görev üstlenir, yürekli çıkışı kısa sürede şairler arasında yankısını bulur “Eserin edebiyat tarihimiz açısından son derece önemli ve ilginç olan bir diğer yanı ise, bu vadide şiirler yazma konusunda diğer şairlere öncülük etmesi ve cesaret vermesidir” ( A Atillâ Şentürk; age, s XV)


Yahyâ Bey’in padişah tarafından cezalandırılmadığını gören bazı şairler bu durumdan aldıkları cesâretle mersiyelerinde padişahı suçlayıcı ve sorgulayıcı dizelere yer verirler


Sâmî


Ey şeh-i kân-ı kerem sende ‘adâlet bu mıdur

Şâh-ı ‘âlem olasın sende ‘inâyet bu mıdur

…

Sen Muhibbî olasın sende mahabbet bu mıdur

Mustafâ gibi ciger-kûşeñe şefkat bu mıdur

Âl ile kıyduñ aña kanı hakîkat bu mıdur

Kavl-i düşmân saña kâr itdi meveddet bu mıdur

Yok yire kan idesin ya‘nî hilâfet bu mıdur


dizelerinde şehzâdenin ölmünden padişahı sorumlu tutar ve sorgularken, kadın şairlerden Nisâyî hem Hürrem Sultan’ın hem de padişâhın bu olayda suçlu olduklarını;


Bir Urus câdûsınuñ sözin kulaġuña koyup

Mekr ü âle aldanuban ol ‘acûzeye uyup

Bâğ-ı ‘ömrüñ hâsılı ol serv-âzâdeye kıyup

Bî-terahhum şâh-ı ‘âlem n’itdi Sultân Mustafâ

Şâh-ı ‘âlemsin veli halk tutdı senden nefreti

Kimsenüñ kalmadı hergiz saña meyl-i şefkati

Bâ‘is olan müftîye de irmesün Hak rahmeti

Merhametsüz şâh-ı ‘âlem n’itdi Sultân Mustafâ


şeklindeki şiir parçalarında görüleceği üzere korkusuzca söylemekten çekinmez

Yahyâ Bey’in gözüpek ve yürekli tavrının soyu ve milliyeti ile ilişkili olduğu da söylenebilir


“Gencîne-i Râz mesnevisinde


Arnavud aslı olubdur aslım

Kılıc ile dirilübdür neslim

beyti ile Gülşen-i Envâr mesnevisinin sebeb-i te’lîf-i kitâb bölümünde de

Arnavud’un hasları vü beğleri

Nesl-i kadîmim Dukâkin Beğleri

Kıldı beni Hâlık-ı kevn ü mekân

Bende-i efkende-i Osmâniyân

Kıldı sipâhî beni Şâh-ı Güzîn

Eyledi eshâb-ı yemîne karîn

Kırmızı bayrakla elümde Sinân

Olur idi bir şecer-i ergavan


gibi mısralarıyle, Osmanlıların kölesi olmakdaki saâdeti gizlememek, hele bir Osmanlı askeri olmak ve savaş meydanlarında kırmızı bayrak taşımanın gururunu duymakla beraber yine de asıl neslinin Arnavut ve Arnavutluğun da Dukakin Beğleri soyundan olduğunu söylemeden edememiştir” diyerek şairin aslıyla övünen kişiliğine gönderme yapan Nihad Sâmi Banarlı, bir bakıma gözüpek kişiliğini de belirtmek istemiştir Bu gözüpek ve yürekli tavır şiirin başından itibaren kendini gösterir Şiirin


Meded meded bu cihânuñ yıkıldı bir yanı

Ecel Celâlîleri aldı Mustafâ Hanı


şeklindeki ilk beytinde, Şehzâde Mustafa’nın öldürülüşünü dünyanın bir tarafının yıkılışıyla özdeşleştiren şair, bu ölümün arkasında bir kurgu olduğu yolundaki düşüncesini ise


Vebâle koydılar âl ile ‘Âl-i ‘Osmân’ı

mısraında dile getirir Daha şiirin başında, şehzâdenin bir kurgu (âl, hîle) sonucu öldürüldüğünü belirtmek, o zamana kadar benzeri görülmemiş yürekli bir çıkıştır Ama bununla yetinmeyecek, benzeri mısralar şiir boyunca Yahyâ Bey’in ağzından dökülecek, şair bildiği ve duyduğunu söylemekten çekinmeyecektir


Geçerler idi geçende o merd-i meydânı

Felek o cânibe döndürdi şâh-ı devrânı


mısraları Yahyâ Bey’in Şehzâde Mustafa hakkındaki kurgudan haberi olduğu yolundadır İlk mısradan anlaşılacağı gibi şair şehzâde hakkında bir konuşmaya tanık olmuş ve asılsız sözler söylendiğini duymuştur Talih rüzgarı da şairin duyduğu ters yönde esmiş, zamanın şahını o tarafa döndürmüş,


Yalancınuñ kurı bühtânı buġz-ı pinhânı

Akıtdı yaşumuzı yakdı nâr-ı hicrânı


beytinde belirtildiği üzere yalancının iftirası (kuru bühtân) ve gizli kıskançlığı da şehzâdenin acıklı sonunu hazırlamıştır Şehzâde hakkında asılsız dedikoduyu duyan ve bu ölümün arkasında yalanla destekli bir kurgu olduğunu düşünen şair, şiirin ilerleyen kısımlarında bu düşüncesini daha açık ortaya koyar


O mâhı ince hayâl ile itdiler ma‘dûm

mısraı ile

Bir iki fesâd ehli nitekim şemşîr

Bir iki nâme-i tezvîri kıldı katline tîr


beyti şairin bu düşüncesinde ısrarlı olduğunu taçlandıran ifadeler içerirler Kılıç benzeri birkaç arabozucunun, düzmece bir iki mektuba padişahı inandırarak ölümüne sebebiyet verdiklerini dile getiren şair, bununla da yetinmez Padişahın yakınındaki üst düzey bir devlet görevlisinin, Sadrazam Rüstem Paşa’nın bu işte parmağı olduğunu

Vücûdına sitem-i Rüstem ile irdi ziyân

mısraında açıkça dile getirir Arkasından da padişaha hitab eder

Eyâ serîr-i sa‘âdetle pâdişâh-ı cihân

O cân-ı âdemiyân oldı hâk ile yeksân

Diri kala ne revâdur fesâd iden şeytân

Nesîm-i subh gibi yirde koma âhumuzı

Hakâret eylediler nesl-i pâdişâhumuzı


mısralarında padişahın soyuna hakaret eden ve Şeytân gibi insanları birbirine düşürerek şehzâdenin öldürülmesini tertipleyen bu kişilerin ölümle cezalandırılmaları talebinde bulunur


Rüstem Paşa’nın H962 yılında sadrazamlığa yeniden atanmasıyla Yahyâ Bey için sıkıntılı günler başlar Şairin karşıtları ve özellikle Hayâlî Bey Şehzâde Mustafa Mersiyesi’ni hatırlatarak sadrazamı Yahyâ Bey’e karşı kışkırtırlar Rüstem Paşa da Yahyâ Bey’i huzuruna çağırarak şahsı ve padişah hakkındaki sözlerinden dolayı sorgular Yahyâ Bey gibi padişah katında değerli ve ünlü bir şairin sezdirme (ima) yollu değil de açıkça sadrazamı ve yandaşlarını suçlar nitelikte bir mersiyeyi niçin yazdığı da üzerinde düşünülecek bir durumdur Gelibolu’lu ‘Alî’nin Künhü’l-Ahbâr adlı tarihindeki: «Vezîr-i mestûr dahı tekrâr destûr oldukda mezbûrı nice kere teftîş itdükden soñra tevliyetden ‘azl eyledi Yolı tarîk-i defterdârlık iken İzvornik sancağında otuz biñ akçe ze‘âmet virüp bu nezâketle şehrden sürdi Sene isnâ ve semânîn ve tis‘amie târîhinde ki mezbûrla sohbetimüz sebk itdi Evvelâ bu makûle mersiyeyi ihtiyâr sâniyen bî-bâklükle illere iş‘âr neden oldı deyü sorduġımuzda bir ġarîb cevâb virdi Berâ-yı izhâr dimeyüp bî-tarîki’l- ahfâ mahlas kaydından müberrâ miyân-ı şu‘arâya ilkâ niyyetinde iken ordu seyrine vardum Mersiyemi bir nice şahsuñ elinde gördüm Meger ki yârândan biri çadıruma gelmiş Ben hâbnâk iken müsveddemi bulup yazmış Ân-ı vâhidde tâlibine bezl idüp münteşir itmiş diyü bildürdi Ammâ zamân ki Rüstem Paşa sadra geçmiş bir gün kendüsini tâlib olup getürdüp vâfir ‘itâb eylemiş Bir pâdişâhdur nizâm-ı ‘âlem içün oġlını öldürdi Husûsâ katline müftîlerimüz fetvâ virdi Bundan soñra sen fuzûlî bu makûle sözler söylemeñ isâbet da‘vâsın iden şehriyâra hatâ eyledüñ dimeñ ne haddüñ idi diyü sormış» (Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı; s 287) şeklindeki beyanı hem mersiyenin yazılış ve asker arasında yayılış öyküsüne açıklık getirmekte hem de sadrazamın şairi sorguladığını haber vermektedir Gelibolu’lu ‘Alî’nin yukarıdaki sözlerine göre H982 senesinde Yahyâ Bey’le aralarındaki dostluk ilerlemiş ve bir gün geçmişte bu mersiyeyi yazma ve korkusuzca yayma sebebini sormuş Yahyâ Bey cevabında, gösterme (halk arasında yayma) ya da şairleri yönlendirme amacıyla değil mahlas belirtmeden yazdığı mersiyenin orduda kendi iradesi dışında elden ele yayıldığını, bu işi de uykuda iken çadırına gelen ve şiirin müsveddesini (karalamasını) bulup yazan bir arkadaşının yaptığını söylemiştir

Şiirden anlaşıldığı kadarıyla bu ifade yalnızca şairin gözü pek kişiliğinin ürünü olarak algılanmamalıdır Şehzâdenin toplumdaki yeri, kişiliğine duyulan saygı ve sevginin de şaire bu mısraları yazdırmada etkili olduğu güçlü bir olasılıktır Şiirin, şehzâdeyi öven altıncı bendi şehzâdeye yazılan mersiyelerin bu kadar çok olmasının örnek kişiliği ile ilgili olduğunu da vurgular niteliktedir Özellikle bu bendin


Ferîd-i ‘âlem idi ‘âlim idi a‘lem idi

(…)

Salâh u zühdi kavî i‘tikâdı muhkem idi

Meşâyih ile musâhib ricâle hem-dem idi

Kerâmet ile kerîmü’l-hısâl âdem idi

Nücûm gibi cihân-dîde vü mükerrem idi

Vücûdı muhteşem ü şevketi mu‘azzam idi

Tevâzu‘ ile selâmında hod müsellem idi

‘Aceb o bedr-i tamâmuñ ne ‘âdeti kem idi


[Evrende tek idi, bilgin idi, bayrak (önde giden) idi Dine ve dinin gereklerine olan bağlılığı güçlü, inancı sağlam idi Şeylerin sohbet arkadaşı, devlet büyüklerinin arkadaşı idi Eli açıklığı (cömertliği) ile cömert yaratılışlı idi Yıldız gibi dünyanın gözü ve saygıdeğer idi Vücudu görkemli ve heybetli (büyük) idi


Alçakgönüllü selamı ile herkesçe kabul edilmişti (Su götürmez biçimde her kes tarafından saygıdeğer olarak kabul edilmişti] şeklindeki mısraları, şehzâdeye duyulan sevgi ve saygının bir göstergesi niteliğindedir Benzer sözleri şehzâde hakkında yazılan diğer mersiyelerde de görmek mümkündür


Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Şehzâde’nin şair, yazar ve sanatçıları koruyup gözeten kişiliği şiirle bizzat uğraşması ve şiir yazması öldürülüşüne aydın kesim ve özellikle şairlerin sesli tepki vermelerini beraberinde getirmiştir Bu ölüme karşı ilk kez en yürekli tepkiyi ise Yahyâ Bey vermiş, yazdığı mersiye ile hem halkın düşüncelerini dile getirmiş hem de bu tarz tepki vermeyi düşünen şairlere önayak olmuştur


Şehzâde Mustafa’nın öldürülmesi dış basında da yankı bulmuş, olay üzerine yazı ve eserler hazırlanmıştır Batıda bu konu üzerine yazılan eserlerden biri, kapak resmi aşağıda görülen The Tragedy Of Mustapha, The Son Of Solyman The Magnificient adlı kitaptır (Roger Boyle (1621-1679); The Tragedy Of Mustapha, The Son Of Solyman The Magnificient, London 1668, 2 bsk 1669) İkinci eser, The Tragedy Of Mustapha adlı kitaptır (Fulke Greville; The Tragedy Of Mustapha, Londra 1609)***


*** Şehzâde Mustafa’nın ölümü ile ilgili olarak yukarıda adları anılan bu eserler hakkındaki bilgi ve belgeyi temin eden Prof Dr Namık Açıkgöz’e teşekkür ederim


Dr Gencay ZAVOTÇU




KAYNAKLAR:

BANARLI, Nihâd Sâmi; Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, MEB Yay, C 1, İstanbul 1998

ÇELEBİOĞLU, Âmil; Kânûnî Sultan Süleyman Devri Türk Edebiyatı, MEB Yay, İstanbul 1994, s78, 79

Fuzûlî Divanı Şerhi; Haz:Ali Nihad Tarlan, Kültür ve Türizm Bakanlığı Yay, CI, Ank 1985

Fuzûlî Dîvânı; Haz:Kenan Akyüz, Süheyl Beken, Sedit Yüksel, Müjgan Cunbur, Akçağ Yay, Ankara 1990

Fuzulî; Leylâ vü Mecnûn, Haz: Hüseyin Ayan, dergâh yay, İst 1981, s70

Hayâlî Divanı; Haz: A Nihat Tarlan, Akçağ Yay, Ankara 1992, s247248

Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı; Haz: Mustafa İsen, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yay, Ankara 1994

ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ; Yahyâ Beğ’in Şehzâde Mustafa Mersiyesi yahut Kanunî Hicviyesi, Enderun Kitabevi, 1 bsk, İstanbul 1998

___________________; Osmanlı Şiiri Antolojisi, YKY, 2 bsk, İstanbul 2004

Uluslararası Türk Kültüründe Ölüm Sempozyumu, Marmara Üni Türkiyat Arş ve Uyg Mrk Md, Marmara Üni Fen-Ed Fak Dek Toplantı Sal, 25 Kasım 2004, 1430)

ÜZGÖR, Tahir; Fehîm-i Kadîm, Hayatı, Sanatı, Dîvân’ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay, Ank 1991, s66-70

UZUNÇARŞILI, İ Hakkı; Büyük Osmanlı Tarihi, (İstanbul’un Fethi’nden Kânûnî Sultan Süleymân’ın Ölümüne Kadar), TTK Yay, 7 bsk, Ank, s402, 403 (Veliyüddîn Efendi Ktp, Nu: 2735’teki Münşe’ât Mecmû‘ası’ndan naklen)

Yahya Bey, Dîvân-Tenkidli bsm, Haz: Dr Mehmed Çavuşoğlu, İÜ Ed Fak Yay, İstanbul 1977

Yahyâ Bey; Dîvân, Haz: Mehmed Çavuşoğlu, İÜ Ed Fak Yay, No: 2233, İst 1977, s505