Hakaniye

Hakaniye Nedir - Hakaniye Tanımı - Hakaniye Hakkında

Hakaniye Lehçesi Karahanlı Türkçesine veya Türkçe'nin Karahanlı dönemine verilen isimdir

Oluşumu


Orhun ve Yenisey (Yeniçay) anıtlarından önceki devirleri bilmiyoruz, bu anıtlardan o çağlarda Türk Dilinin oldukça gelişmiş, olgun bir durum almış bulunduğunu öğreniyoruz; Türk dili kendi yapısı içeresinde kendi kökünden aldığı hızla yürümekte iken Hintten gelen uysal ve uslu Buda Dini Türk kültürü ve Türk Dili için bir korku doğurmıya başlamıştı Bu dine karşı "Buda dini bize yaramaz, bizim yaşayışımıza, bizim göreneklerimize uygun değildir; bu din bizi uyuşturur" diye Buda tapıncaklarını yıktıran Türk büyükleri çıkmış, bu yüzden Budalık Türklüğe çok ziyan vermemiştir


Savuşturulmuş gibi görünen bu fırtınadan sonra batıdan sert ve daha yıkıcı yeni bir fırtına gelmiştir Bu Arap fırtınası pek ezici ve öldürücü olmuştur İslam tarihçilerinin de anlattıklarına göre "Türklerin tapıncakları yıkıldı Bilginleri öldürüldü Kitapları yakıldı" İslamlığa pek büyük hizmetler yapmış olan Ofşin Türkçe bir kitap okuduğu için ölüm cezasına çarpılmıştır Bu devirde birçok Türk Devletlerinde bilgi dili Arapça, Devlet dili Farsça idi Böylelikle Türk kültürüne ve Türk diline korkunç bir yumruk indirilmiştir Türkler 10 yüzyılda İslâmiyeti kabul ettikten sonra Türk dili ve edebiyatında değişiklikler görülür


Hakaniye Türkçesine, eski Kaşgar dili olarak da denilebilir Bu alandaki Türklerin 14 yüzyıl başlarına kadar kullandıkları edebi dildir Karahanlı Türkçesi ve batıdaki Harezm Türkçesi Timurlular devrinde yerini Çağatay Türkçesine bırakmıştır

Karahanlı Türkçe eserler


Her ne kadar Gaznelilerle Selçuk Oğulları Türkçe'ye büyük bir önem vermiyerek Farsça'ya daha düşkünlük göstermişlerse de öbür Türkler ve Türk büyükleri ulusal dile değer vermişler ve sayıları yirmibiri bulan eserler bırakmışlardır Bunlardan elimize ulaşan en önemli ve değerlileri;


Karahanlı Devleti zamanında ilk defa Hakaniye Türkçesi ile yazılmış olan Yusuf Has Hacip (Yūsuf Khāss Hājib)'in yazdığı ünlü Kutadgu Bilig ismindeki eseri ile aynı yüzyılda yazılmış bulunan Kaşgarlı Mahmut'un ünlü eseri Divân-ı Lügati't-Türk'tür İbn Muhannā'nın bahsettiği dört, Ebu Hayyan (Abū Mūsā Ǧābir ibn Ḥayyān)'nın bahsettiği Bilik ismindeki bir eser ve diğerleri günümüze kadar ne yazıkki bulunamamıştır Karahanlılar dönemde Çuçu isminde de bir Türk şairi yetişmiştir

Ses bilgisi


Harfler


Bütün bu Türk dillerinde kullanılan harfler onsekizdir Yazılışta yeri olmayan, fakat söylenişte gerekli bulunan kökten sayılmayan, yedi harf daha vardır Türk dilleri bunlarsız olmaz Bunlar;


پ p

ج c

رۛ j

ف f

غ ğ

ك g

ڭ nğ


harfleridir

Ünlüler


Ünlüler Türk dilinin her döneminde olduğu gibi birincil olarak Karahanlı Türkçesi'nde de bulunur

Kalın ünlüler İnce ünlüler

а e, é

ı i

o ö

u ü


Ünlü değişimleri


e > i değişmesi


Türk dilinin her döneminde görülen bu ses değişmesi Karahanlı metinlerinde de görülür


yi- < ye- "yemek yemek", yé- ye- "yemek" gibi


a > u değişmesi


Aslında a olan sesin kendinden önceki hecede bulunan yuvarlak ünlü dolayısı ile u şekline almasıdır


kopar- > kopur- "yerden kaldırmak" gibi


e > ü değişmesi


kökürçkün < kökürçken "güvercin" gibi


ü > i değişmesi


min-di "bindi"[5], min- < mün- "binmek", mün-üp "binip"[6]

Ünsüzler


Karahanlı sahasında bugünkü yazı dili ile karşılaştırılınca bir kaç ünsüzün dışında, diğerlerinin kullanıldığı görülür Bu ünsüzler şunlardır;


b c ç d ḍ f g ğ h ḥ j k l m n ñ p r s ş t v w y z

Gelecek zaman ekleri


Karahanlı Türkçesinde gelecek zaman çekiminin -ġa ; -ge, -ġay ; -gey ve -ġu ; -gü ekleri ile yapıldığını görürüz ol yag korgay; ol ewge bargay; ol manga kelgey; barġay men ve katıġlanġa men gibi asıl kelimeye yapılan ekler Çiğil, Yağma, Toxsı, Argu, yukarı Çin'e kadar Uygur dillerinde bir kuraldır


Eski Türkçede sıkça kullanılan -daçı ; -deçi, -taçı ; -teçi ekinin ise Karahanlı Türkçesinde çok az kullanılmıştır


Karahanlı Türkçesinde "yakın gelecek zaman" şeklinde ikinci bir gelecek zaman -ġalır ; -gelir, -galur ; -gelür gibi eklerden söz edilmektedir


Böyle eklerin örnekleri şöyledir:


alġalır, atġalır, köngelir, yetgelür, barġalır men vb gibi

Şahıs emir kipleri


Karahanlı devri Türkçesinde, birinci kişi emir kipinde -yın, -yin iken, ikinci kişi için -ğıl, -ğil kullanılmıştır[19] Bu devirde ikinci şahıs emir kipi, daha elverişli bir çevre bulmuş, yavaş yavaş şiir dilinde de yerleşmeye başlamıştır Kutadgu Bilig bu konuda iyi bir kaynak oluşturur yana aydı Odğurmış ayğıl manga[20]; bu iç söz tutğıl bütün çın kerek[21] Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere bu emir kipi artık Karahanlı devrinin değişmez bir gramer kuralı olmuştur

İsim küçültme -qıña eki


İlk kez Tonyukuk Yazıtında bir küçültme eki işleviyle geçen -qıña eki, Türkçenin tarihi gelişimi içinde ses yapısı ve işlevi itibariyle çok geniş bir kullanım alanına sahip olmuştur Uygur döneminde - qıña eki, bünyesindeki nğ (ñ) sesinin ayrışmasıyla damak uyumuna bağlı olarak ekli şekilde n ağzında -qına; -kine,- kie; y ağzında -qıya, -qıa, -kiye şekillerini almıştır Karahanlı Türkçesinde (n ve y li biçimleriyle) -qına; -qıya -kiye şeklinde kuvvetlendirme, küçültme ve sayı ifadeleri yapan isimden isim yapma eki olarak kullanılır[23]: yerkiye[24], "yercik", erkiye[24] "adamcağız", sözkiye[25] "sözceğiz", qızqıya[24] "kızcağız", oğulqıya[24] "oğulcağız", azqına[26] "azıcık", azqına[27] "az, azıcık"