İlk Türk Devletleri

**Prof. Dr. Sinsi** · 07-25-2012

Büyük Hun İmparatorluğu

Büyük Hun İmparatorluğu, M

Ö

220 yılında Türkler tarafından kurulan ilk imparatorluk

Hunlar günümüzün Moğolistan bölgesinde; Çin'in kuzey-batısında yaşamlarını sürdürmekteydiler

Bilinen ilk imparatorları Teoman(Tuman)'dır

En buyuk imparatorları Mete Han (Oğuz Han)'dır

Çinliler önüne geçemedikleri Hun Türklerinin saldırıları ardından "Büyük Çin Duvarı" (Çin Seddi)'ni inşa etmek zorunda kalmıştır

(M

Ö

214) Bu yapı günümüzde halen bir dünya harikası olarak kabul edilmektedir

Ming Hanedanı döneminde de yenilenen büyük duvarın birçok kısımı sağlamlığı ile günümüzde hala ayakta kalmıştır

Bozkırların İmparatorluğu

Bilinen ilk Türk devletlerinden biridir

Kuruluşu hakkında kesin bilgiler yoktur

M

Ö

220 yılında Teoman tarafından kurulduğu kabul edilir

Teomandan sonra devleti büyük bir imparatorluk haline getiren Mete Han (Mo-dun)'dır

Türk ve Moğol boylarını bir çatı altında toplayan Mete, İpek yoluna egemen olmak için Çin ile savaşmıştır

M

Ö

200 yıllarında Çin'i yenilgiye uğratarak vergiye bağlamıştır

M

Ö

187 yılında Çin İmparatorluk ordusunu, ki başında Ka-o-ti bulunmaktadır, Pa-i-Teng sefereinde 10 bin kişilik disiplinli ve düzenli ordusuyla yenilgiye uğratmıştır

Bu çin ordusunun sayısının bazı kaynaklarda 200 bin olduğu yazmaktadır

Mete Han devrinde Sibirya, Çin Denizi, Hazar Denizi arasında kalan tüm topraklara hakim olunmuştur

Metenin Çin'i topraklarına bağlamayıp, vergi almak suretiyle yönetmesi sebebi, Çin yerleşik hayatı ve siyasi etkisinden uzak durma olarak yorumlanır

Bunun yanında Çin'in kalabalık nüfusu altında Türklük özelliklerini kaybetmek istememiştir

Büyük Hun İmparatorluğunun en geniş sınırları, Sarı renk: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerlerMetenin ölümünden sonra bir süre daha gücünü koruyan devlet, Çinli prenseslerle evlenme geleneği ile Çinli prenseslerin casusluk faaliyetleri, Türk boyları arasındaki iktidar kavgaları, Çinin İpek yolu üzerinde gittikçe siyasi nüfuzunu arttırması gibi nedenlerle M

Ö

46 yılında Hunlar Doğu Hunları ve Batı Hunları olmak üzere ikiye ayrıldı

Bu ikiye ayrılışın nedenlerinden birisi de Büyük Hun Devleti'nin başında bulunan Ho-han-ye' nin ekonomik sıkıntıları da neden göstererek Çin hakimiyetine girmek istemesidir ki, bu düşünceyi kardeşi Çiçi, "atalarına saygısızlık" olarak kabul edip esaret altına girmeyi reddetmiştir

Batı Hunları Çiçi yönetiminde Talas'ın batısına egemen oldular

Akhunların ve Avrupa Hunlarının kurulmasında etkin rol oynadılar

Batı Hunluları'nın başında bulunan Çiçi'nin Çin'e karşı verdiği mücadelede kısa bir süre sonra başarısız olduğu görülmüştür

Zira Çiçi, Çin ile mücadelede eski Türk savaş taktiklerini bırakarak bir şehir kurup burayı kale haline getirerek savunma savaşı yapmayı yeğlemiştir

Bu kendisinin birinci hatasıdır

Yenilgisinde etkili olan diğer hata ise emri altında bulunan askerlere çok sert davranmasıdır

Doğu Hunları Ho-Han-ye yönetiminde Talas'ın doğusunda M

S 48 yılına kadar hüküm sürdü

Çin'in siyasi hareketleri sonucu, M

S

48 yılında Güney ve Kuzey Hunları olmak üzere ikiye ayrıldı

Kuzey hunları hakan Pi yönetiminde Moğol ve Sibirya stepleri çevresinde 156 yılına kadar devam etti

Güney Hunları Panhu yönetiminde Uygur havzasında ve Çine yakın bölgelerde 216 yılına kadar devam etti

Doğu Hunlarının kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmasının sebebi; Panhu yönetimindeki Türkler'in Çin'in siyasi üstünlüğünü kabul etmesine rağmen, yeğeni Pi yönetimindeki kuzey Türklerin'in Çin üstünlüğünü kabul etmeyişidir

(Güney Hunları: bknz

Batı Hun İmparatorluğu)

Güney Hunlarının yıkılması sonunda Çin siyasi egemenliği çerçevesinde Çin ülkesine tampon maksatlı birçok küçük Hun devleti kurulmuştur

Bu Hun devletleri Göktürk siyasi üstünlüğüne kadar devam etmiştir

Hun Kağanları (Şenyuları)

Yabgu Tou-Man - Karahan (Teoman Tovuman) (?-M

Ö

209)

Mete Bagatır (M

Ö

209 - Ö

174)

Lao - Şang (M

Ö

174 - 161)

Çun - Çen Yabgu (Kün) (161 - 126)

İ-Çin-Hsien (İçihise) Yabgu (M

Ö

126 -114)

Wu-Weri (Uvey) Yabgu (M

Ö

114 - 105)

Wu-Şih-Lu-Erh (U-Su-Liu-Usilu) Yabgu (M

Ö

105 - 102)

Çü-Li-Hu (Hiü-Li-Hu-Güylihu) Yabgu (M

Ö

102 - 101)

Çü-Ti-Hu (Tsie-Ti-Heu-Tsüydiheu) Yabgu (M

Ö

101 - 96)

Hu-Lu-Ku-(Hu-Lo-Ku = Hulugu) Yabgu (M

Ö

96 - 85)

Khuandi Yabgu (M

Ö

85 - 68)

Khuyluy Yabgu (M

Ö

68 - 60)

Uven-Güydi Yabgu (M

Ö

60 - 58)

Khukhasie Yabgu (M

Ö

58 - 56)

Çiçi Yabgu (M

Ö

56 - 36) Çiçi ve oğulları Batı Türkistan'a çekilmiş ve Talas'ın batısını yönetmiştir

Avrupa Hunları ile Akhunların temelini oluştururlar

Ho-Han-Ye (M

Ö

56 - 31)

Joti Yabgu (M

Ö

31 - 20)

Seuse - Joti Yabgu (M

Ö

20 - 12)

Çeya - Joti Yabgu (M

Ö

12 - 8)

Üçjolu - Joti Yabgu (M

Ö

8 - M

S

13)

Uluyjoti Yabgu (13 - 18)

Şikao-Joti Yabgu (18 - 46)

Vutatiho Yabgu (46)

GÜNEY HUNLARI (BATI HUN İMPARATORLUĞU)

Panu Yabgu (46 - 83) Yeğeni Pi ve oğulları Güney Sibirya'ya yönelmiş ve Moğolistan'ın kuzey taraflarını Kuzey Hunları olarak ayrı yönetmiştir

Sanmuldutzu Yabgu (83 - 84)

Yuliu Yabgu (84 - 89)

Yuçukien Yabgu (89 - 93)

Ankuo Yabgu (93 - 94)

Tingtoşi - Suyheuti Yabgu (94 - 98)

Vanşiçi - Suyti Yabgu (98 - 124)

Vuçihu - Şihço Yabgu (124 - 127)

Tejoşi - Suytsieu Yabgu (127 - 140)

Çenieu Yabgu (140 - 143)

Hulanjoşi Suytsieu Yabgu (143 - 147)

İlingşi - Suytsieu Yabgu (147 - 172)

Totejoşi - Suytsieu Yabgu (172 - 177)

Huçing Yabgu (177 - 179)

Kiangkiu Yabgu (179 - 188)

Teçişi - Suyheu Yabgu (188 - 195)

Huçutsiuen Yabgu (195 - 216)

**Prof. Dr. Sinsi** · 07-25-2012

Egemenlik Alanı

Orta Asya steplerindeki tüm Türk boyları, Moğol kabileleri, Moğol Tatarları, Tunguzlar, Yüeçiler ( Kuşhanlar),Çin Hanedanlığı, İpek Yolu

Kapladığı alan: Kuzeyde Sibirya; güneyde Tibet, Keşmir; doğuda Büyük Okyanus; batıda Hazar Denizi (18

000

000 km2)

Çiçi'nin Çin kayıtlarındaki sözleri

Çin elçisinin Çiçi ile ilgili düştüğü bir kayıt şöyledir: " Boyun eğmeyeceğiz

Zira öteden beri Türkler kuvveti takdir eder, tabi olmayı hakir görürler

Savaşçı süvari hayatımız sayesinde adı yabancıları titreten bir millet olduk

Biz ölsek de, kahramanlığımızın şöhreti kalacak, çocuklarımız ve torunlarımız diğer kavimlerin efendisi olacaktır

"

Devlet Yönetimi

Hun devleti başında bulunan kişi " tan-hu" ya da "şen-yu" olarak anılıyordu

Tanhu sözcüğü bir ünvan olarak " sonsoz genişlik" anlamına gelmektedir

Hükümdarlık da kut anlayışı egemendi

Hükümdarlığın tanrıdan geçtiği görüşü vardı

Ülke, töre hükümlerine göre yönetilirdi

Şenyunun görevi, ülkede dirliği sağlamak, adaleti gerçekleştirmek, orduya komuta etmek, meclisi yönetmek olarak sıralanabilir

Hükümdarlık babadan oğla geçmektedir

Ülke oğullar arasında doğu, batı, merkez olarak miras bırakılmaktadır

Türk devleti hükümdarı eşine "ka-tun" denirdi

Yönetimde söz sahibiydi

Büyük Hun Devleti'nde üç meclis bulunuyordu

1

Meclis: Dini nitelikte konular tartışılır

Yılın ilk aylarında toplanırdı

2

Meclis: Haziran ayında toplanır ve devlet işleri görüşülürdü

3

Meclis: Sonbaharda toplanılır ve askeri işler görüşülürdü

Devamlı devleti yöneten " seçkinler meclisi" vardı

Bu meclise " ayukı" denilmekteydi

Ordu

a

Hun ordusu ücretli değildi

b

Hun ordusunda kadın-erkek asker sayılır, her an savaşa hazır bulunurdu

(ordu-millet anlayışı)

c

Hun ordusunun temeli atlı askerlere dayanırdı

d

Ordu tümen sistemine göre teşkilatlanmıştır

(10

000 kişi)

e

Kullanılan araçlar: ok ve yaydı

Yakın dövüşte kılıç, kargı kullanılırdı

f

Savaş stratejisi; keşif seferleri ve yıpratma savaşları olarak ikiye ayrılıyordu

g

Sahte geri çekilme ve turan taktiği teknikleri kullanıldığı Çin kayıtlarından öğrenilmektedir

Metenin mektubundaki Türkler

Metenin Çin İmparatoruna yazdığı mektupta Türkler:

Yay çekebilen ve kullanabilen tüm kavimler Hun olarak bir tek aile halinde birleştirildiler

Artık Hun ülkesinde küçükler büyümeleri için gerekli çevreyi elde edecekler; yaşlılar ve büyükler ise kendi yurtlarında sessiz ve rahat yaşayacaklardır

Nesillerden nesillere bütün Hunlar barış ve mutluluk içinde kalacaktır

Tanrının lütuf ve inayeti ile subay ve askerlerimin üstün yetenek ve erdemleri ile dayanıklı atlarımın üstün gücü ile Kuşhanları ezerek yendi

Çin sınırındaki bütün küçük devletler ile, bütün Orta Asya halkları düzene kavuşturuldu

Bunların hepsi artık Hun oldular

Büyük Hunların Türk ve Dünya Tarihine katkıları

Ordu örgütlenmesinde 10'luk sistem Mete döneminde oluşturulumuş ve günümüze kadar gelmiştir

Batı uygarlıkları bu sistemi Türkler'den almıştır

Hun akınlarına karşı tarihi Çin seddi yapılmıştır

Kavimler Göçünün başlamasında Hun devletinin yıkılışı ilk etkendir

Diğer Türk devletlerine intikal eden olumsuz miras ise parçalanma ve iktidar için mücadele eden Türk boyları genetiğidir

**Prof. Dr. Sinsi** · 07-25-2012

Türk tarihi

Tarihî ve Çağdaş Türk devletleri

İmparatorluklar - 16 Büyük Türk Devleti

Büyük Hun İmparatorluğu M

Ö

204 - M

S

216

Batı Hun İmparatorluğu M

Ö

40 - 216

Avrupa Hun İmparatorluğu 375 - 454

Ak Hun İmparatorluğu 420 - 562

Göktürk İmparatorluğu 552 - 743

Avrupa Avar İmparatorluğu 565 – 803

Hazar İmparatorluğu 651 – 983

Uygur Devleti 744 – 1335

Karahanlı Devleti 840 – 1212

Gazneliler Devleti 963 – 1183

Büyük Selçuklu Devleti 1040 – 1157

Harzemşahlar Devleti 1157 – 1231

Altınordu Devleti 1227 – 1502

Osmanlı İmparatorluğu 1299 – 1922

Timur İmparatorluğu 1370 – 1507

Babür İmparatorluğu 1526 – 1858

Diğer İmparatorluklar

Saka İskit Devleti M

Ö

7 – M

Ö

2

Doğu Göktürk İmparatorluğu 582 - 630

Batı Göktürk İmparatorluğu 582 - 630

İkinci Göktürk İmparatorluğu 681 - 744

Eyyubiler Devleti 1171 - 1348

Delhi Türk Sultanlığı 1206 - 1413

Çağatay Devleti 1227 - 1370

Mısır Memlük Devleti 1250 - 1517

İlhanlılar 1256 – 1336

Safeviler 1501 - 1722

Devletler

Devletler

Çu Devleti M

Ö

1050 - 249

Kuzey Hun Devleti 48 - 156

Güney Hun Devleti 48 - 216

Asya Avar Devleti 216 - 552

Birinci Chao Hun Devleti 304 - 329

İkinci Chao Hun Devleti 328 - 352

Tabgaç Devleti 386 - 557

Kuzey Liang Hun Devleti 401 - 439

Hsia Hun Devleti 407 - 431

Lov-lan Hun Devleti 442 - 460

Doğu Tabgaç Devleti 534 - 557

Batı Tabgaç Devleti 534 - 557

Dokuz Oğuz Devleti ? - ?

Otuz Oğuz Devleti ? - ?

Onogur Devleti ? - ?

Türgiş Devleti 717 - 766

Karluk Devleti 766 - 1215

Kırgız Devleti 840 - 1207

Tolunğulları 868 - 905

Macarlar Devleti 896 - 955

Kansu Uygur Devleti 905 - 1226

Liang Şa-t'o Türk Devleti 907 - 923

Doğu Türkistan Turfan- Uygur Devleti 911 - 1368

Tana Şa-t'o Türk Devleti 923 - 936

Akşitler 935 - 969

Tsin Şa-t'o Türk Devleti 937 - 946

Oğuz Yabgu Devleti ? - 1000

Doğu Karahanlı Devleti 1042 - 1211

Batı Karahanlı Devleti 1042 - 1212

Fergana Karahanlı Devleti 1042 - 1212

Suriye Selçuklu Devleti 1092 - 1117

Kirman Selçuklu Devleti 1092 - 1187

Türkiye Selçuklu Devleti 1092 - 1307

Irak Selçuklu Devleti 1157 - 1194

Basaraba Türk Devleti 1330 - 1360

Akkoyunlu Devleti 1350 - 1507

Karakoyunlu Devleti 1380 - 1469

Anadolu Beylikleri

Mengüçlü Beyliği 1072 - 1277

Çaka Beyliği 1081 - 1098

Dilmaçoğulları Beyliği 1085 - 1192

Çubukoğulları Beyliği 1085 - 1092

Danişmendli Beyliği 1092 - 1178

Saltuklu Beyliği 1092 - 1202

İnaloğulları Beyliği 1098 - 1183

Ahlatşahlar Beyliği 1100 - 1207

Artuklu Beyliği 1102 - 1408

Erbil Beyliği 1146 - 1232

Çobanoğulları Beyliği 1227 - 1309

Karamanoğulları Beyliği 1256 - 1483

İnançoğulları Beyliği 1261 - 1368

Sâhipataoğulları Beyliği 1275 - 1342

Pervaneoğulları Beyliği 1277 - 1322

Tacettinoğulları ? - ?

Canikoğulları ? - ?

Menteşeoğulları Beyliği 1280 - 1424

Candaroğulları Beyliği 1299 - 1462

Karesioğulları Beyliği 1297 - 1360

Germiyanoğulları Beyliği 1300 - 1423

Hamitoğulları Beyliği 1301 - 1423

Saruhanoğulları Beyliği 1302 - 1410

Aydınoğulları Beyliği 1308 - 1426

Tekeoğulları Beyliği 1321 - 1390

Ramazanoğulları Beyliği 1325 - 1608

Eretna Beyliği 1335 - 1381

Dulkadıroğulları Beyliği 1339 - 1521

Dobruca Türk Beyliği 1354 - 1417

Kadı Burhaneddin Ahmed Devleti 1381-1398

Eşrefoğulları Beyliği ? – 1326

Berçemeoğulları Beyliği ? - ?

Yarluklular Beyliği ? - ?

Atabeylikler

Böriler 1117 - 1154

Zengiler 1127 - 1259

İl-Denizliler 1146 - 1225

Salgurlular 1147 - 1284

Hanlıklar

Sibir Hanlığı 515 - 576

Büyük Bulgarya Hanlığı 630 - 665

İtil Bulgar Hanlığı 665 - 1391

Peçenek Hanlığı 860 - 1091

Tuna Bulgar Hanlığı 981 - 864

Uz Hanlığı 1000 - 1068

Kuman-Kıpçak Hanlığı 1098 - 1239

Şeybani Hanlığı ? -

Özbek Hanlığı 1428 - 1599

Kazak Hanlığı ? - ?

Kazan Hanlığı 1437 - 1552

Kırım Hanlığı 1440 - 1475

Kasım Hanlığı 1445 - 1681

Astrahan Hanlığı 1466 - 1554

Nogay Hanlığı ? - ?

Hive Hanlığı 1512 - 1920

Küçüm Sibir Hanlığı 1556 - 1600

Buhara Hanlığı 1599 - 1785

Kaşgar-Turfan Hanlığı 1800 - 1877

Hokand Hanlığı 1710 - 1876

Kırgız Hanlığı 1800 - 1876

Kazak Kırgızları Hanlığı 1800 - 1876

Türkmenistan Hanlığı 1860 - 1885

Cumhuriyetler

Batı Trakya Türk Cumhuriyeti 1913 - 1913

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti 1918 - 1920

Doğu Türkistan Cumhuriyeti 1920 - 1925, 1932 - 1934, 1944 - 1949

Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti 1921 - 1944

Hatay Cumhuriyeti 1938 - 1939

Güney Azerbaycan Özerk Cumhuriyeti 1945 - 1946

Günümüz

Cumhuriyetler

Türkiye Cumhuriyeti 1923 -

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 1983 -

Azerbaycan Cumhuriyeti 1991 -

Kazakistan Cumhuriyeti 1991 -

Kırgızistan Cumhuriyeti 1991 -

Özbekistan Cumhuriyeti 1991 -

Türkmenistan Cumhuriyeti 1991 -

Özerk Cumhuriyetler [ Gizle ]

Doğu Türkistan 1928 -

Dağıstan 1991 -

Karaçay 1991 -

Balkar 1991 -

Kırım Özerk Cumhuriyeti 1991 -

Tataristan 1991 -

Çuvaşistan 1991 -

Başkortostan 1991 -

Yakutistan 1991 -

Altay 1991 -

Hakas 1991 -

Tuva 1991 -

Karakalpakistan 1991 -

Gagavuzya 1991 -

Taymir 1991 -

**Prof. Dr. Sinsi** · 07-25-2012

Batı Hun İmparatorluğu

Büyük Hun İmparatorluğu (Şyunglar) M

Ö

46 yılında Çiçi han ve Ho-Han-ye kardeşler arasında Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı

Batı Hunlarını; Çiçi han, Doğu Hunlarını Ho-Han-Ye Kağan (Şenyu) yönetti

Ho-Han-Ye'nin ölümünden sonra Doğu Hunları Panhu ve yeğeni Pi'nin taht kavgasına sahne oldu

M

S

48 yılında Doğu Hunları; Kuzey ve Güney olarak ikiye ayrılmıştır

Kuzey Hunlarını Pi, Güney Hunlarını Pan-hu yönetmiştir

Güney Hunları yani Panhu'nun yönettiği bu ülke Türk literatürüne Batı Hun İmparatorluğu olarak geçmiştir

Çin egemenliği gölgesinde yönetilen bu imparatorluk Talas'ın doğusunda Çin'e kadar olan topraklara egemendi

Çiçihan'ın yönettiği Batı Hunları ise Aral gölü, Batı Türkistan ve Karadeniz'in kuzeyine kadar olan bölüme egemen olmuştur

Göktürk devletinin kurulmasıyla Avrupa'ya göç ederek Avrupa Hun İmparatorluğu'nun temelini oluşturmuşlardır

Batı Hun İmaparatorluğu Hakanları

Panu Yabgu (46 - 83)

Sanmuldutzu Yabgu (83 - 84)

Yuliu Yabgu (84 - 89)

Yuçukien Yabgu (89 - 93)

Ankuo Yabgu (93 - 94)

Tingtoşi - Suyheuti Yabgu (94 - 98)

Vanşiçi - Suyti Yabgu (98 - 124)

Vuçihu - Şihço Yabgu (124 - 127)

Tejoşi - Suytsieu Yabgu (127 - 140)

Çenieu Yabgu (140 - 143)

Hulanjoşi Suytsieu Yabgu (143 - 147)

İlingşi - Suytsieu Yabgu (147 - 172)

Totejoşi - Suytsieu Yabgu (172 - 177)

Huçing Yabgu (177 - 179)

Kiangkiu Yabgu (179 - 188)

Teçişi - Suyheu Yabgu (188 - 195)

Huçutsiuen Yabgu (195 - 216)

Batı Hun İmparatorluğu Egemenlik Alanı

Bugünkü Moğolistan, Kuzey Çin ve Doğu Türkistan'ı kapsar

Literatürde meydana gelen karışıklık

Türk tarih literatüründe üç tane Batı Hun imparatorluğu ismine rastlanmaktadır

1

16 Büyük Türk devleti içerisinde sayılan Batı Hun İmaparatorluğu; Panhu yönetimindeki Güney Hunları'dır

2

Asıl Batı Hunları; Avrupa hunlarının atalarını teşkil eden Çiçihan'ın yönettiği Batı Türkistan'ı kapsayan devlettir

3

Avrupa Hun İmaparatorluğu da Batı Hunları olarak bazı kaynaklarda anlatılmaktadır

Ama Avrupa Hunları demek doğru olanıdır

Sonuç

1

16 Büyük Türk devleti içerisinde sayılan Batı Hun İmaparatorluğu; Panhu yönetimindeki Güney Hunları'dır

Batı Hun İmparatorluğu (Güney Hunları)nın ardılları

Panhu yönetimindeki Batı Hun İmaparatorluğu yıkılmasıyla halefleri gittikçe Çinlilleşen küçük Türk devletleri kurmuşlardır

Türk Tarih literatüründe bunlar "Hun ardılları" olarak adlandırılır

Bunlar;

Birinci Chao Hun Devleti (304-329)

İkinci Chao Hun Devleti (328-352)

Hsia Hun Devleti (407-431)

Kuzey Liang Hun Devleti (401-439)

Lov-lan Hun Devleti (442-460)

Batı Hun ( Güney Hunlar) devletinin Türk tarihine katkıları

Çin siyasi egemenliğinin kabul edilmesi durumunda, giderek Çinlileşileceğini gösteren devlet olmuştur

**Prof. Dr. Sinsi** · 07-25-2012

Avrupa Hun İmparatorluğu

Avrupa Hun İmparatorluğu, 4

yüzyılın sonlarına doğru Balamir'in önderliğinde batıya doğru yürüyen Hunların bir bölümü ilk defa Doğu Anadolu'ya girdiler

Balamir'in ölümünden sonra oğlu yada torunu olduğu sanılan Uldız döneminde ise Karpat dağlarını aşıp Macaristan'a girerek burada Avrupa Hun Devleti'ni kurdular

Avrupa Hun Devleti'nin dış politikası Uldız döneminde belirlenmiştir

Bu politikaya göre Bizans baskı altında tutulacak ve Germen kavimlerine karşı Batı Roma İmparatorluğu ile iş birliği yapılacaktır

Uldız Dönemi

Uldız, Bizans'ı baskı altına almak amacıyla Trakya üzerine yürüdü

Barış isteyen Trakya valisine "Güneşin battığı yere kadar her yeri zaptedebilirim" diyerek Doğu Roma(Bizans)'ya meydan okudu

Türklerin gücünden çekinen Bizans, anlaşma yaparak Hunların üstünlüğünü kabul etti

Bu dönemde Hunlar, Orta Avrupa'dan Hazar'ın doğusuna kadar uzanan geniş topraklara sahip olmuşlardı

Devletin doğu bölgesini Karaton'un yönettiği biliniyorsa da bu hükümdar hakkında fazla bilgi yoktur

Rua Dönemi

412-422 yılları arasında Avrupa Hun Devleti ile ilgili fazla bir bilgiye rastlanmamaktadır

Hükümdar soyundan gelen Rua 422 yılında tahtı ele geçirerek, ülkeyi kardeşleri Muncuk, Oktar ve Aybars ile birlikte yönetti

Muncuk'un erken ölümü üzerine Aybars ülkenin doğu kanadının yönetimine, Oktar ise batı kanadının yönetimine getirildi

Rua, Uldız'ın belirlediği Hun dış politikasını uygulamaya devam etti

Casusluk faaliyetlerini ileri sürerek Bizans üzerine bir sefer düzenledi(422)

Bu sefer sonucunda Bizans ağır bir vergiye bağlandı

Batı Roma'daki taht karışıklıklarından yararlanmak isteyen Bizans, İtalya'ya kuvvet gönderdi

Bunun üzerine Rua, altmış bin kişilik bir orduyu Batı Roma'nın yardımına göndererek Bizans İmparatoru Theodosius(Teodosyus)'u savaşmadan geri çekilmek zorunda bıraktı

Bizans üzerine yapacağı yeni bir sefere hazırlanırken 434 yılında öldü

Yerine kardeşi Muncuk'un oğlu Attila geçti

Attila Dönemi

Attila, amcası Rua'nın yanında yetişti ve onunla birlikte çeşitli seferlere katılarak devlet yönetimini ve ordu komutanlığını çok iyi öğrendi

Onun zamanında Avrupa Hun Devleti en parlak dönemini yaşadı

Tahta çıkınca, ülkeyi kardeşi Bleda ile birlikte yönetti

434 yılında Margos Antlaşması imzalandı

Bu anlaşmaya göre;

Bizans, Hunlara ödemekte olduğu vergiyi iki katına çıkaracak,

Bizans, Hunlara bağlı kavimlerle antlaşma yapmayacak,

Ticari ilişkiler sınır kasabalarında devam edecek,

Bizans, elindeki Hun esirleri iade edecekti

Attila'nın Seferleri

Birinci Balkan Seferi (441-442) Bizans'ın Margos Antlaşması'nın hükümlerine uymaması üzerine Attila, Bizans üzerine sefere çıktı

Doğu Trakya'ya kadar ilerleyen Hun ordusundan çekinen Bizans, barış istemek zorunda kaldı

Bu Antlaşma ile Attila Bizans'ın ödediği vergiyi artırdığı gibi bazı sınır kalelerini de ele geçirdi

Bu seferden sonra Avrupa Hunlarına Balkanların yolunu açılmış oldu

İkinci Balkan Seferi (447) I

Balkan Seferi'nden sonra Bizans imzaladığı antlaşma şartlarında öngörülen vergiyi ödemediği için Attila yeniden sefere çıktı

İki kola ayrılan Hun ordusunun bir kolu Yunanistan'a giriğ Teselya'ya kadar ilerledi

Diğer kolu ise Sofya, Filibe ve Lüleburgaz şehirlerini alarak Büyükçekmece yakınlarına kadar ulaştı

Bizans Imparatoru barış istemek zorunda kaldı

Yapılan Anotolyos Antlaşması'na göre;

Bizans ödediği vergiyi üç katına çıkaracak,

Savaş tazminatı ödenecek

Tuna'nın güneyindeki yerler askerler arındırılacaktı

Batı Roma ( Galya ) Seferi (451) Roma Imparatoru'nun kızıyla evlenen Atilla , çeyiz olarak Imparatorluk topraklarının yarısını isteyince, bunu kabul etmeyen Batı Roma'nın üzerine yürüdü

Katalon Ovası'nda Attila, 100 bini türk geri kalanıda germen ve islav kavimlerinden oluşan 200 bin kişilik bir ordu ile iken roma ordusu da aynı bölgeye 200 bin kişilik ordu ile gelmişti

Hun düşmanı olan barbarların hepsi Aetiüs ordusunun safında idiler

20 haziran 451 günü dünyanın iki yarısı biribiri üzerine yüklendio güne kadar görülmüş en kanlı savaş oldu savaş 24 saat sürdü iki tarafta cok büyük hasar gördü büyük kayıplar verdi fakat savaş günü akşamı roma ordusu dağıldı

Roma'yı desdekleyen Batı Got ordusu da kralları savaşta ölünce çekilmek zorunda kalmıştır

Atilla çekilmekte olan Aetiüs'ü takip etmedi ordusunu dinlendirdi

Zaten amaçına ulaşmış Roma'nın asker deposu sayılan Galya'yı işgal etmişti

bundan sonraki ilk ciddi saldırıda bütün romayı tam olarak çökertecegi kesindi

Aradan geçen 20 günde Attila ordusunu kendi başkentinin bulundugu bölgeye getirdi

Savaş sonrasında dünya onun yenilmezligini bir kere daha anlamış ve kabul etmişti

Bu savaştan 1 yıl sonra Attila Dagıttıgı Roma İmparatorlugu'nun tamamını idaresi altına almak icin harekete gectigi zaman, ona karşı koyacak güçleri kalmamıştı

452 yılında Attila Po ovasına geldi ve Romadan yola cıkan Papa Leo Türk Başbugu huzuruna cıktı ve Attila'dan Roma'yı esirgemesini istedi bütün şartları kabul ettiklerini zaten Attila'nın Roma'ya hakim oldugunu söyledi

sadece Hristiyanlık merkezinin yıkılmaması temennisini iletti ve Attila Roma'ya saldırmadan vergilerini dahada katlı almış oldu ve hakimligini tanıtmış olmuştu

İtalya Seferi ( 452 ) Attila, 452 yılında yüz bin kişilik ordusuyla Alpler üzerinden İtalya'ya girdi

Papa I

Leo başkanlığında bir heyet Roma'nın bağışlanmasını istedi

Papa'nın ricasını kabul eden Attila geri döndü

Avrupa Hun Hakanları

Hun askerleriBalamir (375 - 395)

Karaton(395 - 415)

Muncuk (415 - 425)

Oktar (425 - 430)

Rua (430 - 434)

Attila (434 - 453)

İlek (453 - 454)

İrnek (454 - 454

Egemenlik Alanı

Güney Rusya, Romanya, Yugoslavya'nın kuzey bölgesi, Macaristan, Avusturya, Çekoslovakya, Güney ve Orta Almanya (Doğu Fransa'dan Ural Dağlarına; Kuzey Macaristan'dan Bizans kapılarına kadar olan saha)

Yüzölçümü: yaklaşık 4

000

000 km 2

Avrupa Hunlarının Türk ve Dünya tarihine katkıları

Avrupa'da hakimiyet kuran ve Avrupa merkezli ilk Türk devleti olmuştur

Kavimler Göçü'nün başlamasında etkili olmuştur

Batı Roma İmparatorluğunun yıkılmasına neden olmuştur

Avrupa Hunlarının parçalanmasının nedenleri

Ele geçirdikleri topraklarda gittikçe nüfus olarak azınlıkta kalmaları

Sürekli Türk göçleriyle beslenememeleri

Düzenli ve sağlam bir devlet teşkilatı kuramamaları

Yerleşik kültür ile mücadele edilmesi

Yerleşik kültürün olumsuz etkileri

**Prof. Dr. Sinsi** · 07-25-2012

Avrupa Avar İmparatorluğu

Avarlar, Orta Asya kökenli bir kavimdir

Önce 3

-6

yüzyıllar arasında Asya'da, ardından 6

-9

yüzyıllar arasında Doğu Avrupa'da devlet kurdular

Avrupalıların Avar adını verdiği bu kavmi Çinliler "Juan-Juan" (Cücen), Türkler "Apar" olarak adlandırıyordu

Çin kaynakalrında “Juan Juan”, Arap ve Bizans kaynaklarında Avar olarak adlandırılan bu Türk kavmi, Göktürkçede Apar olarak adlandırılıyordu

Apar adı karşı koyan manasına gelmektedir

Asya Büyük Hunlarına bağlı boylardan doğan doğan bu kabile, Uar ve Kun olmak üzere iki büyük kabileye dayanmaktadır

Avarlar, 6

yüzyıl sonlarında bugünkü Moğolistan, İç Moğolistan ve Koreye kadar olan toprakları içine alan büyük bir devlet kurdular

Bu dönemdeki Türklerin yönetimini üstlendiler

552 yılında Göktürkler Avar hakimiyetine son verince Avar sülaleleri batıya doğru göçtüler

558 yılında Sibir Türkleriyle karşılaştılar ve Sibirleri yağmaladılar

Karadenizin kuzeyinden geçerek bugünkü Romanya ve Slovakya topraklarına girdiler

Bizansın boşluğundan yararlanarak Balkanları denetimi altına aldılar

Avrupa Avarları Tarih (560- 805)

Göktürkler tarafından yerlerinden edilen Avarlar, önlerine çıkan Sibirleri sürerek Kafkasya bölgesine ulaştılar

560 yılında Macaristan merkez olmak üzere büyük bir devlet kurdular

Bu tarihte Avarların başında Bayan Han bulunuyordu

Bayan Han döneminde Franklar yenilgiye uğratıldı

Bizans topraklarına girilerek Sırbistan ve Makedonya’daki sınır kaleleri ele geçirildi

592 yılında İstanbulu kuşatmak için Çorluya gelen Bayan Han, Bizansta büyük endişeye yol açtı

Avarlar, 619 ve 626 yılında İstanbulu iki kez kuşattılar

2

kuşatmayı Sasanilerle ortaklaşa yapmışlardır

750 yıllarında zayıflayan devlette, Türk soylu Bulgarlar Balkanlara geldiler ve bugünkü Bulgaristanın temelini attılar

791 yılında Frank akınları karşısında başarısız oldular

Tuna havzasını Slavlara kaptırdılar

Avarların bir kısmı hristiyanlığı kabul ederek Slavlaştılar; bir kısmı Bulgarlara katıldılar

Bir kısmıda diğer Türk boylarının içine karıştılar

Bir kısmıda Bizanslılar tarafından askeri amaçlı alındı

Bayan Han

565'te tahta çıkan Bayan Kağan döneminde Avarlar güçlerinin zirvesine ulaştılar

Bayan Kağan 568'de Macaristan'ın tümünü ele geçirdi

Burada yaklaşık 250 yıl ayakta kalacak olan Avar İmparatorluğu'nu kurdu

Belgrad'ı da alarak Tuna kıyılarını yağmaladı

Bizansı art arda yenilgiye uğrattı

Orta Avrupa'da 7

yüzyılda da üstünlüğünü sürdüren Avarlar, 617 ve 626 yıllarında iki kez Bizans’ın merkezi (İstanbul) kuşattılar

Ama bu kuşatmalardan bir sonuç alamadan döndüler

8

yüzyılda egemenlikleri altındaki kavimlerin ayaklanmaları, Avarların zayıflamalarına yol açtı

Devlet yapısı ve ordu

Devletin başında kağan adı verilen bir hükümdar vardı

Avarlar kendilerine bağladıkları kavimleri sınır bölgelerine yerleştiriyorlardı

Avarlarda devlet örgütlenmesi tümüyle askeri temellere dayanıyordu

Avar ordusu atlı ve yaya birliklerinden oluşuyordu

Atlı birlikleri Avarlardan, yaya birlikleri ise Avarlara bağlı Slavlar, Germenler gibi Avrupalı kavimlerden kurulmuştu

Ekonomi

Avarların geçim kaynağı hayvancılık ve savaş ganimetleriydi

Günlük yaşamda, savaşta ve göç sırasında kullanılan atın özel bir önemi vardı

Üzengiyi de Avarların bulduğu bilinmektedir

Avarlar kuyumculuk sanatında oldukça ileriydiler

Din

Avarların dini Gök Tanrı dini idi

Daha sonra dinleri Hristiyanlığa dönüşmüştür

Avar Kağanları

Bilinen İmparatorları :

Bayan Kağan (565 - 602)

Tudun I (791 - 803)

Zodan (803 - 805)

Thedorus (805 - ?)

Abraham (? - ?)

Tudun II (? - 835)

Egemenlik Alanı

Kapladığı Alan: Volga'dan bütün Macaristan'a kadar olan saha ile Güney Rusya ve Eflak Boğdan bölgeleri

Finlandiya kıyıları

Avarların Türk ve Dünya tarihine katkıları

Germen ve Slav kavimlerinin tarihi yapısını etkilediler

İki kez İstanbulu kuşattılar

200 yıllık egemenlik kuran Avarlar, Slav halkları üzerinde etkili oldular ve Slav boylarını tuna boylarına ve Balkanlara yerleştirdiler

Bugünkü slav toplulukların oluşmasında temel rol oynamışlardır

Orta Avrupa ve Doğu Avrupanın etnik yapısı ortaya çıkmıştır

Slav devletleri, devlet teşkilatlanmalarını ve askeri örgütlenmelerini Avarlardan öğrenmişlerdir

Germen kavimleri bir müdder Avar etkisinde kalmıştır

Günümüzde yapılan bazı araştırmalar Slovenlerin, Hırvatların, Macarların ve Slovakların atalarının Avarlar olduğuna yöneliktir

**Prof. Dr. Sinsi** · 07-25-2012

Hazar İmparatorluğu

Hazar İmparatorluğu ya da Hazar Devleti

5 ve 10'uncu yüzyıllar arasında Karadeniz'in Kuzey kıyıları, Kiev'e kadarki bugünkü Ukrayna toprakları, Hazar Denizi'nin Kuzey ve Kuzeybatısını kaplayan geniş topraklarda hüküm sürmüş olan bir Türk Devletidir

Hazarlar din olarak Museviliği benimsemişlerdir

Sibir Türklerinin ve bazı Göktürk boylarının devamı olan Hazarlar, Göktürk birliği döneminde Göktürklerin Batı kanadını oluşturmaktaydı

Göktürklerin yıkılmasından sonra bağımsızlaştı

7

yy ile 10

yy arasında Hazar denizi ile Karadenizin kuzeyinde egemenlik kurdular

Hazar Kağanlığı halkının bir kısmı batıdaki Bulgarların etkisiyle hristiyanlığı, bir kısmı güneydeki ülkelerin etkisiyle müslümanlık ve museviliği benimsediler

Yöneticiler ise musevi dinindeydi

Musevilik resmi din haline geldi

Hz

Osman'ın başında bulunduğu Araplarla ve Sasanilerle savaş yaptılar

Doğudan gelen Peçenekler sebebiyle zayıfladı

Rus Knezliği tarafından yıkıldı

Siyasi Tarih

Hazarlar bağımsızlaştığında en yakın müttefiki Bizanstı

Bizans ile siyasi ve askeri ilişkiler geliştirildi

Sasani -Bizans mücadelesinde Bizansın yanında yer alan Hazar devleti, Bizans kayıtlarına göre 629'da Tiflis'i aldılar

Bu sebeple Sasanilerin Kafkasya'daki nüfuzu yok oldu

"

630 yılında tamamen bağımsızlaşan Hazar devleti, Hazar- Bizans hükümdar aileleri arasında evlenme dönemi başladı

II

Justiyanos ve V

Konstantinos, hazar prensesleriyle evlendiler

665 yılında Kazan Türklerinin kurduğu Büyük Bulgar devletinin yıkılmasıyla Dinyesper'e kadar olan topraklar Hazarlara katıldı

Bu tarihte Sasanileri yıkan müslüman Araplar, Hz

Osman ve emeviler döneminde Hazarlarla şiddetli savaş verdiler

Bazı dönemlerde Araplar Kafkas içlerine kadar geldiler

Abbasiler döneminde geri çekildiler

7

ve 9

yüzyıllar arasında güçlü ordusuyla ve Bizansla iyi münasebetleri nedeniyle bu dönem " Hazar Barış Çağı" olarak adlandırılır

Bu dönemde ticaret ilişkisiyle ülkede musevilik yayıldı

Bizans ilişkisiyle hristiyanlık, abbasilerle de müslümanlık halk arasında yayıldı

Dini hoşgörü ön plana çıkarıldı

Kafkaslarda zenginleşen Hazar devleti, Bulgarları yıkarak ortaya çıkan Rus Kiev Knezliğini de ticaret yoluyla kalkındırdı

Macarların ortaya çıkışında da Hazarların etkisi vardır

Hazar ordusunda ücretli askerliğin yaygın hale gelmesi ve itaatin gittikçe azalması orduyu güçsüzleştirdi

Bu durumdan yararlanan Rus Kiev Knezi başkent İtil ve kafkasyaya akın düzenledi ve Hazarları yok etti

Doğudan gelen Peçeneklere karıştılar

Egemenlik alanı

Hazarların en geniş sınırları, Sarı renk: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerler

Kapladığı Alan: Kırım, Kafkasya, Dinyeper, Don, Volga arası

Hakanları

Kurucusu : En Büyük Hükümdarı HAKAN YUSUF'tur

(İlk kurucusu hakkında kesin bilgi yoktur

)

Hazarların Türk tarihine katkıları

Hazar şehri kalıntılarıKaradenizin kuzeyi ve Kafkasları Türkleştirdiler

Dini hoşgörü egemen bir yapı oluşturdular

Göktanrı dini dışında olmalarına rağmen Türklüklerini kaybetmediler, asimile olmadılar

Araplarla ilk karşılaşan ve kötü tanışan Türk devletidir

Hazar Denizine isim verdiler

Ruslar devlet örgütlenmelerinde ve ticarette Hazarları örnek almışlardır

Hazarlar bir devlet için ordunun güçlü olmasının ne kadar önemli olduğunu gösteren bir devletti

**Prof. Dr. Sinsi** · 07-25-2012

Uygur Devleti

Uygur adı

Çin kaynaklarında Hoei-ho, Vei-ho, Hui-ho, Hueu-hu, Wei-wu vb

şekilde görülen Uygur adının anlamı 974'te yazılan Çince bir eserde "şahin süratiyle dolaşan ve hücum eden" şeklinde açıklanmaktadır

Fakat bunun bir yakıştırma olduğu bellidir

Etimolojik olarak Uygur adının "uy (takip etmek)+gur" (Salgur gibi)tarzında ortaya çıktığı ileri sürülmüş ise de, o tarihlerde kullanılan Türkçe'de de "takip etmek" manasındaki eylem kökünün "ud-" biçiminde olduğu antitezinden hareketle sözcüğün "oy (oymak,baskı yapmak) + gur" ve daha kuvvetli bir olasılıkla "uy (akraba, müttefik)+ gur" şeklinde türediği savunulmaktadır

Nitekim tarihsel süreçte ortaya çıkan "On Uygur" federatif adının "On Müttefik" manasına kullanılmış olma olasılığı tarihsel gerçeklik açısından ağır basar

Uygur adıyla ilgili bir diğer sorunsal ise İslam kaynaklarında her zaman ve Çin kaynaklarında bazen kendilerine verilen Tokuz Oğuz/Dokuz Oğuz adının kökeni ve ne şekilde ortaya çıktığıdır

Aslında Uygurlardan ayrı bir budun (boylar birliği) olan Dokuz Oğuzlar Göktürk siyasi otoritesinin dayandığı topluluk idi

Bu anlamda ayrı bir etnik yapı oluşturmayıp bizatihi Türk budununu oluşturan boylara verilen isimdi

Zaten Çin kaynaklarında kendilerinden "Türklerin 9 kabilesi", Göktürkler'den ise "9 kabilenin Türkleri" diye bahsedilmesi bu özdeşliği ortaya koymaktadır

İşte bu Dokuz Oğuz boylarına, başka bir deyişle 9 adet Oğuz boyuna, -9 oymaktan oluşan- Uygur boyunun eklenmesiyle "On-Uygur" denilen siyasal birlik ortaya çıkmıştır ve böylece Uygur adı ile Dokuz Oğuz adı birlikte ve bazen karıştırılarak kullanılagelmiştir

Kuruluş

Çin kaynaklarında Asya Hunları'ndan geldikleri bildirilen Uygurların, kökenleriyle ilgili bir efsanelerinde, kendilerinin Hun hükümdarının kızı ile bir kurttan türediklerinin belirtilmesi de bu gerçeğe işaret eder

Tabgaç Devleti döneminde (386-534) Kao-kö adıyla kaynaklara yansıyan Uygurlar, bu esnada tüm İç Asya'ya yayılmış Töles boylarından biri olarak görülmektedir

Göktürk Kağanlığı'nın kurulduğu esnada Selenga Irmağı boyunda bu devlete bağlı olarak oturmaktaydılar

Göktürk devletinin zor günlerden geçtiği 7

yüzyılın başlarında artık Uygurlar onlardan ayrılıp 6 boydan meydana gelen ve Sir-Yen-to denilen yeni bir federasyona dahil olmuşlardır

Türklerin Dokuz kabilesi/Dokuz Oğuzlar Uygur yönetimi altında birleşmişlerdi

Siyasal Tarih

Göktürk Devleti'nin yönetici zümresi olan Aşena ailesinin ili/devleti dağıldığı anlarda Uygurlar derleyiciliği çok iyi yapmışlardır

I

Göktürk Devletinin çöküntüye geçtiği yılllarda Uygurlar'ın başında "erkin" denilen başbuğlar bulunuyordu ve bunlar küçük bir beylik kurmuştu bile

630 yılında erkin olan Pu-sa son Doğu Göktürk kağanı Kie-li'nin oğlunun idare ettiği bir orduyu bozguna uğrattı( Anlaşılan Göktürk Devleti'nin çöküşünü ve boyları derlemeyi şansa bırakmayacak kadar yönetim konusunda iddialı idiler)

Göktürk Devleti'nin istiklalini yitirdiği 50 yıllık dönemde, başındakiler "il-teber" unvanına terfi eden Uygurlar 9 Oğuz boylarını da tamamen kendi bünyelerine alarak Tula Irmağı kıyısında bir beylik kurdular

Çin tarafından hemen tanınan Uygur İlteberliği, Altay Dağlarını da aşarak Batı Gök Türk bodunu olan On Oklar sahasıyla ilgilenecek kadar güçlenmişti

Fakat Uygurlar, Aşena ailesinden Kutlug Kağan (İlteriş Kağan)'ın 681'de Göktürk ilini tekrar derlemesiyle bir kez daha Göktürk birliğine katıldılar

II

Göktürk Devleti zamanında da ayaklanmaları eksik olmayan Uygur ve Dokuz Oğuz boyları imparatorluğun çöküşünde önemli rol oynadılar

Orhun Yazıtları onların ayaklanmaları hakkında pekçok bilgi sunar

Örneğin devletin en güçlü kağanı olarak göze çarpan Kapgan Kağan Dokuz Oğuz boylarından Bayırkular'ın pususunda öldürülmüştür

II

Göktürk Devleti'nin çöküşe girdiği 740 yıllarında Uygurlar -doğaldır ki Göktürkler'in hilafına- yeniden güçlendiler

Bunu anlamak için başlarındaki yöneticinin "yabgu" unvanına bakmak yeterlidir

Göktürklerin iyice zayıfladığı bir anda durumdan faydalanan Uygurlar, Basmıl ve Karluk boylarıyla ittifak ederek son Göktürk kağanları Ozmış ve Po-mei'yi öldürdüler

Fakat bundan sonra müttefiklerin arası açıldı

Başlangıçta Basmıl başbuğunu kağan ilan eden Uygurlar, basamak olarak kullandıkları bu kağanı öldürerek kendi yabguları Kutluk Bilge Kül'ü Göktürklerin (Hunların da) başkenti olan Ötüken'de kağan ilan ettiler (745)

Böylece Ötüken'de Uygur Kağanlığı devri başlıyordu

Kuruluş Dönemi

Uygurların en geniş sınırları

Sarı renk: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerler

Orhun Irmağı kıyısında başkenti Ordu-balık kentini kuran ilk Uygur kağanı Kutlug Bilge Kül iki yıllık bir hükümdarlıktan sonra 747'de öldü

Yerine oğlu Moyen-çor(747-759) kağan oldu

Moyen-çor'un etkinliklerini Orhun-Selenga ırmakları arasındaki Şine-usu Gölü yakınında diktirdiği "bengü taş"'tan izlemek mümkündür

Buna göre öncelikle aralarında hep yakın ilişkiler olan Dokuz Oğuz boylarını derledi

Ardından Orhun-Ötüken bölgesinin etrafında konan göçen ve Türkçe konuşan boyları denetimi altına alma politikası gütmeye başladı

Bu çerçevede, kuzeyde Yenisey Irmağı havalisindeki Kırgızlar'la, Altay Dağları ile Tanrı Dağları arasında bulunan Karluklar ve onlara yardım eden daha batıdaki Türgişler'le, Yenisey, Obi ve İrtiş ırmakları arasında bulunan Basmıl, Dokuz Tatar ve Çikler'le savaşmış, bunların tamamını kendi kağanlığına bağlamıştır

Bu arada savaştığı boylar arasında belirtilen Sekiz Oğuzlar'ın Göktürkler'in etrafa dağılma sürecine giren asal budunu olma olasılığı yüksektir

Böylece Türk soylu boy ve budunları denetimine alan Moyen-çor Uygur Kağanlığını sağlam temellere oturtmuş bulunuyordu

Yükselme Dönemi

Uygurlar'ın Orta Asya politik sahasında etkinleşmesi yüzyılın ortalarına doğru tırmanan Arap-Çin rekabetiyle ilintilidir

Taraflar kozlarını 751 yılında Talas Irmağı kenarında yapılan savaşla paylaşmışlar, Karluklar'ın da desteğini alan İslam kuvvetleri Çin ordusunu dağıtmıştır

Çin'in, Göktürk Kağanlığı'nın çöküşü ile yayılma ve nüfuz etme olanağı bulduğu Tarım Havzası'nı (Bugünkü Doğu Türkistan) tamamen boşaltmasına -bu boşluğu Uygurlar doldurdu; bütün Tarım Havzası Uygur kontrolüne girdi- yol açan bu yeni durum, Çin'de sonu gelmez olaylar çıkmasına sebep olmuştur

Bu olayların en önemlisi Soğu kökenli olup-annesi Göktürk-, Çin ordusunda etkin pozisyonda bulunan An-lu-şan adındaki bir komutanın 200 bin kişilik bir kuvvetle Çin başkentleri Lo-yang ve Çang-an'ı zaptetmesiydi

Moyen-çur,Tang imparatoru (o dönemde Çin'i yöneten hanedan) Su-tsung]]'un yardım çağrısına olumlu yanıt verdi

Çin'e giren Moyen-çor başkentleri geri almakta zorlanmadı

Bunun Çin'e maliyeti hiç de azımsanamayacak derecedeydi: 20 bin top ipek ve hatun adayı bir prenses

Zirveye Ulaşma ve Yeni Bir Din

759'da Moyen-çur'un ölümü üzerine yerine geçen oğlu Bögü Kağan (759-779)'ın amacının karışıklıkların sürdüğü ve Su-tsung'un ölümüyle Tang Hanedanı'nın söz geçirmekte zorlandığı Çin coğrafyasına hakim olmaktı

Ancak Türk kökenli Pu-ku(=buku,Türk unvanı) Huai-en'in karışıklıklara son vermesi ve düzeni geri getirmeye başlaması Bögü'nün planlarını geciktirdi; ama suya düşürmedi! Şöyle ki Çin'deki bu gelişmelerden yararlanmak isteyen yalnızca Uygurlar değildi

Tibetliler daha erken davranarak Çin'in batı başkenti Loyang'ı işgal etmeyi başardılar

Bu şartlarda Çinliler bir kez daha, bu kez Tibetliler'e karşı Uygur kağanından yardım istediler

762'de Lo-yang'a sefer düzenleyen Bögü Tibetliler'i şehirden ve Çin topraklarından çıkardı

Bir süre Çin başkentinde kalan Bögü'nün burada gördüğü Maniheizm'den etkilendiği anlaşılıyor

Nitekim ülkesine geri dönerken Uygurlar'a ve diğer Türklere Mani dinini öğretmek amacıyla 4 rahibi beraberinde getirmişti

Kendisinin kabul ettiği Maniheizm, Türk ülkesinde resmi din haline geldi

Hayvansal besinleri yemeyi yasaklayan bu din, göçebe bir yaşam süren Türk boylarının toplumsal bünyesine pek uygun düşmüyordu

Türklere yeni bir din getirmeye çalışan Bögü Kağan danışmanlarından Tun Baga Tarkan ile askeri bir mevzuda anlaşamayınca bir suikast ile öldürüldü

Tun Baga Tarkan,Alp Kutluk Bilge Kağan (779-789)adıyla hükümdar oldu

Gerileme ve Çöküş

Alp Kutluk Bilge ve ardılları olan-neredeyse tamamı Ay Tengri'de kut ya da ülüg bulduklarını belirten adlar taşıyan-kağanlar döneminde Tibetliler'in Çin'e baskısı iyice arttı

Üstelik bu kez Beş-balık havalisine hakim olan Şa-to Türkleri ile de ittifak kuran Tibetliler,Uygurlar'ın Çin ile aralarında kurduğu ticari,siyasal ve askeri dengeleri sarsmaktaydı

Hatta bazı kağanların devrilmesinde Tibetlilerin Çin'e yaptıkları akınların önlenememesi etkili oluyordu

Bir ara Ediz boyundan Kutlug Kağan (795-805) döneminde bir gönenç yakalandı ise de Tibetliler'in Doğu Türkistan'a sızması,Kırgızlar'ın kuzeyden baskıları devletin sonunu getirdi

Mani dininin gittikçe yaygınlaştığı anlaşılan ve toplumsal yapısı iyice değişen Uygurlar'ın hemen yanıbaşında bulunan,göçebe savaşçı özelliklerinden hiçbir şey kaybetmemiş Kırgızlar 840 yılında Ordu-balık'ı basarak son Uygur kağanı Ho-sa'yı öldürdüler,ahaliyi kılçtan geçirdiler

Ötüken'de devletleri yıkılan Uygurlar yurtlarını terk ederek Karluk ülkesine (Çungarya),Kan-çou'ya ve en yoğun bir şekilde İç Asya/Tarım havzası'na göç ettiler

Uygur Kağanları Listesi [değiştir]Kutlug Bilge Kül Kağan (745 - 747)

Moyun-çor Kağan (747 - 759)

Bögü Kağan (759 - 779)

Tun Baga Tarhan (779 - 789)]]

Ay Tengride Kut Bolmış Külüg Bilge Kağan (789 - 790)

Kutlug Bilge Kağan (790 - 795)

Kutlug Kağan (795 - 805)

Ay Tengride Kut Bolmış Külüg Bilge Kağan (805 - 808)

Ay Tengride Kut Bolmış Alp Bilge Kağan (808 - 821)

Ay Tengride Ülüg Bolmış Küçlüg Bilge Kağan (821 - 833)

Ay Tengride Kut Bolmış Alp Külüg Bilge Kağan (833 - 839)

Ho-Sa Kağan (839 - 840)

---

Kutluğ Bilge Kül-Kağan (745 - 746)

İl-Etmiş Bilge Bayınçur (Moyunçur) Kağan (746 - 759)

İl-Tutmuş Alp Külüğ Bilge Kağan (759 - 780)

Alp-Kutluğ Bilge Kağan (780 - 789)

Taras Külüg Bilge Kağan (789 - 790)

Oçur Kutluğ Bilge Kağan (790 - 795)

Alp-Uluğ Kutluğ Bilge Kağan (795 - 805)

Ay-Tengri'de Kut-Bulmuş

Tengri'de Kut Bulmuş Küçlüg Bilge Kağan

Alp - Külüg Bilge Kağan

Üge Kağan (839 - 845)

Bilge Bayınçur (II

Yoyunçur) Kadır Han (845 - 885)

Tafgaç Oğulçak Kadır Han (885 - 840)

Egemenlik Alanı

Kurucusu : KUTLUĞ BİLGE KÜL - KAĞAN

Kapladığı Alan : Orta Asya ve Kuzey Moğolistan

Kan-çou (Kansu) Uygur Devleti-Sarı Uygurlar

Uygurlardan sonra ortaya çıkan Turfan Uygurları ve Kansu Uygurları

Sarı renk: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerler

Kırgız baskınından sonra Orhun havalisinden ayrılan Vu-hi Tegin idaresindeki bir kısım Uygurlar, 150 yıldır soydaşlarının yaşadığı Kan-su bölgesine gelerek (847) burada yerleştiler

Çin tabiyetini kabul ettiği anlaşılan Kan-su Uygurları ticari etkinliklere önem vererek burada tutundular

Nihayet 10

yüzyıl başlarında bölgenin Çinli komutanının kendini bağımsız kral olarak ilan ettiği günlerde Uygurlar ilk olarak askeri açıdan kendilerini gösterdiler

Çinli generalin tabiyetine almaya çalıştığı Kan-su Uygurları, müstebit kral adayını,kendi başkenti ilan ettiği Tun-huang'ta kuşattılar(911)

Bu kuşatma Kan-su Uygurları'nın ve - asi generalin topraklarının ayırdığı- Turfan'daki soydaşlarının kurduğu devletin bağımsızlığını sağlamış oldu

Çin ile ticari ilşkilerini yoğunlaştıran Kan-su Uygurları siyasi açıdan önemli bir güç olamadılar

Önce,yüzyılın başından beri Kore ve Mançurya kabilelerini yönetiminde toplayarak güçlenen Ki-tanlar'ın(940) (sonraki Kara Hıtaylar) ve daha sonra 1028'de Tibet kökenliTangutlar'ın,nihayet 1226'da Cengiz Han Moğolları'nın yönetimi altına girdiler

Kan-su Uygurları o zamandan beri bilinen "Sarı Uygurlar"dır ki,bugün hâlâ Çin'in batısında yaşamaktadırlar

Doğu Türkistan (Turfan) Uygur Devleti

840'taki Kırgız baskınından sonra Ngo-nie Tegin'in Altay Dağları'nı aşarak Beşbalık,Turfan yöresine taşıdığı Uygurlar burada yerleştiler ve Kırgızlar'ın öldüdüğü son kağanlarının yeğeni Mengli'yi 856'da kağan ilan ettiler

Uzun zamandır Tibet baskısı altında yaşayan Çin imparatoru dengeleyici güç olarak tasarladığı bu devleti-kendisine bağlı olması koşuluyla da olsa- hemen tanıdı ve Uygurlar'ın Tarım Havzasının öteki ucuna(Kaşgar'a)kadar yayılmasına ses çıkarmadı

911'de soydaşları Kan-su Uygurları sayesinde bağımsızlıklarını kazanan Turfan Uygurları siyasal olarak etkili bir güç olamadılarsa da Maniheizm dininin de etkisiyle yerleşik hale geçtiler ve başlıcaları Turfan,Kaşgar,Beşbalık, Kuça,Hami olan şehirlerinde önemli bir "uygarlık" yarattılar

(Dilimizdeki uygarlık sözü de onların yadigarı zaten!)Yeni coğrafyalarında Maniheizm yerine Budizm'i benimseyen Uygurlar Nesturi Hrıstiyanlığı da tanımışlar,en son -Karahanlı Devleti'nin de baskı ve tesiriyle- topluluk halinde İslamiyeti kabul etmişlerdir ki bugün Çin'de yalnızca Uygurlar'a değil,Uygurlar aracılığı ile müslümanlaşmış diğer etnik gruplara da Huei-hu(Uygur) denilmektedir

12

yüzyıldan itibaren Kara Hıtaylar'a bağlı olan Doğu Türkistan Uygur Devleti,1209'da Cengiz Han'a bağlandı

Bu sırada başlarında İduk-kut Barçuk Art-Tegin bulunuyordu

Moğol idaresinde çok önemli devlet görevlerine getirilen Turfan Uygur Devleti 1368'de tekrar Çin hakimiyetine girene dek yarı bağımsız yaşadılar

Bu tarihten günümüze dek Çin'de varlıklarını sürdürmektedirler

Uygurların Türk tarihine katkıları

Uygur Prenslerini gösteren bir halıGöçebe yaşantıyı terkederek ilk yerleşik hayata geçen Türk örgütlenmesidir

Göktanrı inancını bırakarak başka bir dine geçmişlerdir

(Mani ve Budacılık)

Türkler arasında sulu tarımın yaygınlaşması gerçekleşmiştir

Matbaanın geliştirilmesinde Uygurların da katkısı olduğu görülür

Yeni giysi dokuma aletleri bulmuşlardır

Moğolların Türkleşmesine neden olmuşlardır

Bilim, edeb,yat ve sanatta diğer Türk devletlerine göre oldukça ileri gitmişlerdir

Savaşçılık faaliyetleri azalmıştır

İl yerleşik Türk medeniyet örneklerini vermişlerdir

Uygur alfabesini geliştirmişlerdir

Uygur lehçesinde birçok kitap bırakmışlardır

Uygur lehçesi, Çağatay lehçesinin temelini oluşturur

dünnya o zamanlar uygurların eline geçmişiti çine yıkmışlardı

avustralyayı soykırımdan geçirmişlerdi

**Prof. Dr. Sinsi** · 07-25-2012