Helsinki Nihai Senedi

Helsinki Nihai Senedi - Soğuk Savaş - Antlaşmalar

Helsinki Nihai Senedi, 1975 yılının Ağustos ayında Finlandiya'nın başkenti Helsinki'de düzenlenen Avrupa'da Güvenlik ve İşbirliği Konferansı'nın sonunda Avrupa ülkeleri (Arnavutluk ve Andora hariç), SSCB, ABD, ve Kanada arasında imzalanan konferansın sonuç bildirgesidir


Uluslararası ilişkilerde büyük savaşlardan veya siyasi gelişmelerden (Fransız ihtilali gibi) sonra değişen kuvvet dengelerini yeniden kurmak için ilgili devletler arasında anlaşmalar yapılması usuldendir Oysa II Dünya Savaşı sonunda, değişen kuvvet ilişkilerini yansıtacak bir anlaşmanın yapılamamış olması, özellikle Avrupa'daki siyasi düzeni istikrarsızlığa mahkum eden en önemli etkenlerden biri sayılmıştır Batı Almanya'nın Doğu Almanya'yı tanıyan SSCB dışındaki Doğu Avrupa ülkeleriyle ilişkilerini kesmesi, ayrıca II Dünya Savaşı sonrasında Polonya ve Çekoslovakya ile arasında ortaya çıkan sınırları tanımaması, Avrupa'daki istikrarsızlığın iki önemli unsurunu teşkil ediyordu


İki bloklu bir uluslararası düzende Avrupa'da güvenliği ve istikrarı sağlayacak bir andlaşma akdetmek çabaları 1950 ortalarına kadar gider Avrupa'da güvenlik ve istikrar fikri, esas itibariyle Doğu Bloku'ndan kaynaklanan bir fikirdir Temelinde Almanya'nın bölünmüşlüğü ve Berlin sorunlarının yer aldığı soğuk savaş döneminde Avrupa'daki sınırları meşrulaştırma isteği yatmaktadır Bu çerçevede, 1955'lerde Varşova Paktı tarafından yapılan Avrupa güvenliği anlaşması önerisi, dönemin soğuk savaş koşullarında Batılılar tarafından uzun süre kabul edilmemiştir Hatta bu öneri, Batı Almanya'nın NATO'ya girmesini önlemeye yönelik bir manevra olarak değerlendirilmiştir


Doğu Bloku'nun Avrupa güvenliğine ilişkin önerileri 1960'ların sonlarına kadar devam etmiş, ancak Batı, bunları da dikkate almamıştır 1960'lar sonunda ve 70'ler başında, ABD ve SSCB arasında stratejik silahların sınırlandırılmasına ilişkin Anlaşması'nın imzalanması ve 1969'da Bonn'da iktidara gelen Willy Brandt başkanlığındaki SDP-FDP hükümetinin Batı Almanya'nın Polonya ve Çekoslavakya ile olan Doğu sınırlarını tanıması ve Doğu Almanya ile ilişkiye girmeyi kabul etmesi sonucu meydana gelen yumuşama ortamı, Avrupa'da güvenlik ve istikrar yönünde olumlu bir adım oluşturmuştur


Bu koşullarda Batı, Avrupa güvenliği konusunda görüşmelere girişmeyi kabul etmiş, ancak buna paralel olarak "Karşılıklı ve Dengeli Kuvvet İndirimleri" müzakerelerine de başlanması önerisinde bulunmuştur Doğu Bloku'nun da bu öneriyi kabul etmesi üzerine, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı, 15 Ocak 1973 tarihinde Helsinki'de çalışmalarına başlamıştır Hazırlık çalışmaları iki yılı aşkın bir süre devam eden konferans, 1 Ağustos 1975'de Helsinki Nihai Senedi'nin (Sonuç Belgesi olarak da anılmaktadır) 33 Avrupa ülkesi (Arnavutluk hariç tüm Avrupa ülkeleri) ile ABD ve Kanada tarafından Devlet veya Hükümet Başkanları düzeyinde imzalanmasıyla hayata geçmiştir


Helsinki Nihai Senedi, IIDünya Savaşı sonunda Avrupa'da oluşan sınırların ihlal edilmezliğini, dolayısıyla meşruluğunu tanımış, Batı Almanya'nın ısrarıyla, sınırların barışçı yoldan değiştirilebileceği anlayışının Sonuç Belgesinde yer alması ilke itibariyle kabul edilmiştir


Helsinki Nihai Senedi'nin en dikkat çekici yönü, 35 imzacı devlet arasındaki ilişkilere rehberlik edecek 10 temel ilkenin ortaya konmasıdır AGİK'in anayasası sayılan 10 ilke şunlardır:


Egemen eşitlik ve egemenliğe saygı,

Kuvvet kullanmaktan veya kuvvet kullanma tehdidinden kaçınma,

Sınırların ihlal edilmezliği,

Devletlerin toprak bütünlüğünün korunması,

Anlaşmazlıkların barışçı yollardan çözümü,

İçişlerine karışmama,

İnsan hakları ve temel özgürlüklere saygı,

Halkların eşit haklardan ve kendi kaderlerini tayin hakkından yararlanması,

Devletler arasında işbirliği,

Uluslararası Hukuk'tan doğan yükümlülüklerin iyi niyetle yerine getirilmesi

Nihai Senet'in Güven ve Güvenlik Arttırıcı Önlemler bölümünde ise Avrupa'da yumuşamanın sürdürülmesine katkıda bulunabilecek bazı tedbirler öngörülmüştür 25 binden fazla askeri kuvvetin katıldığı manevra veya tatbikatların önemli kuvvet kaydırmalarının bütün taraflara önceden bildirilmesi ve tatbikatlara gözlemci davet edilmesi bu önlemlerin önde gelenleri arasındadır


Helsinki Nihai Senedi 3 temel bölüme ayrılmıştır:


Avrupa güvenliği ile ilgili sorunlar

Çevre, teknoloji, bilim ve ekonomi alanlarında işbirliği

İnsani boyut ve diğerlerinde işbirliği


Nihai Senet'in Ekonomi, Bilim ve Teknoloji ve Çevre Koruması Konularında İşbirliği başlıklı bölümünde, taraflar arasında ekonomik, ticari, bilimsel, teknolojik ilişkilerin geliştirilmesi ve çevre koruması alanında işbirliğinin arttırılmasına yönelik tavsiyeler yer almaktadır Üçüncü Bölüm: İnsancıl ve Diğer Alanlarda İşbirliği başlığını taşımakta olup, parçalanmış ailelerin birleştirilmesi, farklı uluslardan insanların evliliklerinin kolaylaştırılması, taraflar arasında turizmin geliştirilmesi, basın, yayın, radyo ve televizyon aracılığıyla bilgi değişimine imkân tanınması hususlarını düzenlemektedir Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansının toplanması için ısrarlı taleplerde bulunan Doğu Bloku'nun, bununla güttüğü Avrupa'nın o zamanki sınırlarının tanınması amacına karşılık Batılılar, insancıl alanda işbirliği taleplerini karşı öneri olarak kabul ettirerek 1990 başlarında Doğu Avrupa ve SSCB'deki komünist rejimlerin çökmesinde etkin bir rol oynayan insan haklarına saygı kavramına Doğu Bloku'nda güncellik kazandırmışlardır


AGİK, iki Blok üyesi devletlerin bir araya gelerek aralarındaki anlaşmazlık noktalarını tartıştıkları, bunlara çözüm aradıkları bir müzakere forumu ve bir "konferanslar diplomasisi" olarak doğmuş ve bir teşkilata dönüştüğü 1994 Budapeşte Zirvesine kadar bu özelliğini korumuştur Bu çerçevede belirli aralıklarla yapılan toplantılarda Nihai Senet'te yer verilen yükümlülüklerin uygulanma durumunun gözden geçirilmesi ve özellikle insani temaslar alanında yükümlülüklere uygun hareket edilmemesi keyfiyetinin dünya kamuoyunun dikkatine getirilmesi olanağı yaratılmıştır Helsinki Nihai Senedi'nin kabulü ile başlayan ve Helsinki Süreci olarak da anılan konferanslar dizisi, Belgrad (1977- 78), Madrid (1980-83) Viyana (1986-89), Helsinki (1992) ve Budapeşte olmak üzere şimdiye değin yapılan beş izleme (Follow-up) toplantısından oluşmaktadır Daha sonra Gözden Geçirme (review) toplantısı adını alan toplantıların 1996'dan beri Viyana'da yapılması kararlaştırılmıştır


Nihai Senet, uluslararası hukuk açısından bağlayıcı bir belge olmayıp siyasi bağlayıcılığa sahip bulunmaktadır Buna göre, AGİT belgelerinde yer alan yükümlülüklerin yerine getirilmekten kaçınılması veya ihlal edilmesi Devletlere hukuken bir sorumluluk getirmemekte, ancak Devletler gerek diğer Devletler, gerek kamuoylarında doğabilecek tepkiler nedeniyle yükümlülüklere aykırı hareket etmekten kaçınmaktadırlar