Uratrular - Uygarlık Tarihi

uratru kronolojisi - uratru yazıtları - uratru krallığı - uratrularda siyasal ve kültürel ilişkiler - uratru dini ve tanrılarıUrartuların, Başkenti Tuşpa (Van) idi Urartu Devleti en güçlü döneminde (MÖ 8-7yy), günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak'ın küçük bir bölümü ile kuzeyde Aras Vadisi'ne egemendi



Devletin başkenti Doğu Anadolu'da Van Gölü'nün doğu kıyısında yer almaktaydı; daha geç dönemlerdeki adıyla 'Tosp', Urartucadaki 'Tuşpaya dayanmaktadır


Van Gölü denizden 1625 metre yüksekte olup Urmiye Gölü'nden 336 metre daha yukarıda yer almaktadır 3400 ve 5000 km²'yi bulan alanlarıyla her iki gölde Anadolu-İran bölgesinin en büyük gölleridir 'Deniz' olarak da değerlendirilirler


Asurlar (Aşurlar, eski Asurlar)'ın coğrafi metinlerinde Van Gölü'nden 'Nairi'nin Yukarı Denizi', Urmiye Gölü'ndense 'Nairi'nin Aşağı Denizi' olarak söz edilir Bugün dahi Urumiye Gölü'nün Farsçası 'Deryeça'[kaynak belirtilmeli] yani 'Küçük Deniz' anlamındadir


Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan dağları, doğuda İran Azerbaycanı'ndaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros Dağları'yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur



Efsanevi Ağrı Dağı bu dağlık bölgenin orta noktasındadır İncil'deki masoretik ünlüleştirmeden ötürü bu dağ, Urartu adının "r r t" ünsüzleriyle yazılması sonucu "Ararat" adını almıştır 5165 metrelik yüksekliği ile Büyük Ağrı Dağı, Kafkasya'nın güneyindeki en yüksek dağdır Küçük Ağrı Dağı, Tendürek, Aladağ, Süphan Dağı ve Nemrut Dağı gibi genelde 3000 metreyi geçen diğer dağların çoğu Van Gölü yakınlarında yer almaktadır


Kronoloji


Tevratta Ararat olarak bahsedilmektedirDaha sonraları Asur yazıtlarında Uruatri biçiminde rastlanır Bu belgelerden anlaşıldığına göre MÖ XIII yy ile IX yy arasında Uruatri ve Nairi gibi toplumlar Doğu Anadolu'da beylik ve aşiretler halinde yaşamaktaydılar


Krallık MÖ IX yy ortasında I Sarduri ile ilan edilir İlk Urartu yazıtı ve Van Kalesi'ndeki ilk anıtsal mimari bu krala aittir MÖ VII yy'daki en güçlü krallardan biri olan [II Rusa]'dan sonra ise gittikçe zayıflamış ve MÖ VI yy başlarında tarih sahnesinden çekilmiştir Urartu krallarının sıradüzeni ve tarihlendirilmesi, daha iyi belgelendirilmiş Asur kralları listesi ile kurulabilen paralellikler yardımıyla sağlıklı hale getirilebilmektedir


Yazıtların Dağılım Alanı


Urartular, yönetim merkezi, kale, barajlar, sulama kanalları, anıtsal kaya mezarları gibi inşa programları yürüttükleri ve merkezi bölgeyle sıkı bağlar oluşturdukları bölgelerin çok uzaklarına, yerel beylerin, kabilelerin yaşadığı topraklara da sık sık sefer yapmış ve buralarda yazıt dikmişlerdir Bu gelenek komşuları Asur’dan da bilinmektedir



Yazıtlar daha çok başkent Tuşpa ve Van Gölü havzasından gelmektedir Batıda Fırat kıyısında İzoli (II Sarduri), kuzeyde Taşköprü (IISarduri), Hanak (IArgişti), Kanlıca (IArgişti) ve Gulidzan (IArgişti), güneydoğuda Urmiye Gölü'nün güneyine dağru İran'da Kelişin (İşpuini-Minua), Topzava (IRusa), Taştepe (Işpuini-Minua) ile doğuda Erdebil'in güneyinde Naşteban ve Razliq tarafından çevrelenen geniş bölgede yazıt dikmişlerdir

Din ve Tanrılar




Van/ Meher Kapı anıtındaki yazıta göre, Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır Bunlardan ilk üç sırayı Haldi, Teişeba ve Şivini paylaşır Haldi - (Eşi Bagbartu / Bagmaştu / Arubani) Urartuların baştanrısı idi İsim olarak kökeni XIII yy Asur yazıtlarına kadar inmektedir En büyük tapınağı Muşaşir'de idi Teişeba (Fırtına tanrısı) Hurri kökenlidir ve Hititlerde Teşup ile aynı tanrı olmalıdır Şivini de (Güneş tanrısı) Hurri kökenlidir Hititlerdeki Şimegi'nin karşılığıdır


Urartular büyük merkezlerde tanrıları için kule tipi tapınaklar ve açık alanlardaki kayalara kapı görünümlü kutsal nişler yapmışlardı


Ölü Gömme


Urartu mezarlarına tümülüs adı verilirUrartu'da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı Yönetici kesim ve olasılıkla aileleri büyük kale ve merkezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına birlikte, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yakılarak urne adı verilen küplere gömülmekteydiler Merkezde Van Kalesi, batıda Palu, Malazgirt ve Altıntepe'de, kuzeyde Aras Nehri'nin güney bölgesinde, doğuda şangar (İran'da Bastam'ın kuzeyi) gibi önemli yönetim merkezlerinin yakınında çok odalı kaya mezarları bulunmaktadır Dilkaya, Karagündüz ve Yoncatepe'de ise soyulmadan günümüze ulaşmış, içinde birden çok gömü bulunan yeraltı oda mezarları incelenmiştir{ölümden sonraki yaşama inandıkları için ölülerin mezarlarına günlük yaşamda kullandığı eşyalar konulurdu yastık,çanak,çömlek vs}


Siyasal ve Kültürel İlişkiler



Urartu tarihinin önemli bir bölümü güneydeki büyük düşman Asur ile mücadeleye odaklanmıştır Ayrıca Menua döneminden itibaren kuzeyde yerel Diauehi Krallığı (Erzurum çevresinde) ve mahalli beylikler üzerine, güneybatıda Hate (Malatya çevresi), güneydoğuda ise Kuzeybatı İran’a; I Argişti döneminde Hate - Tabal (Tuate'nin ülkesi); II Sarduri Melitia, Qumaha (Adıyaman bölgesinde) ve kralı Kuştaşpili; II Rusa ise Hate, Halitu ve Muşki üzerine sefer yapmışlardır


Urartu Krallığı'nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, krali unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye'den etkiler almıştır Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Asur etkisi yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir Bütün bu etkiler Urartu insanı ve zorlu coğrafyasıyla bütünleşerek yeni biçimler almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur aaa


Çanak-Çömlek Sanatı


Devletin kuruluşu ile birlikte ortaya çıkmış gözüken parlak kırmızı astarlı çanak-çömlek grubu yönetim merkezi ve önemli Urartu kalelerinde bulunmaktadır Halkın ürettiği yöresel ve geleneksel mallar da kullanılmaya devam etmiştir



alıntı