Göktürk Devleti Hakkinda Bilgiler

Türk adını kullanan ilk devlet - göktürk devletinin kuruluşu - göktürkler dönemi - göktürkler yazıtları - Göktürkler nasıl takvim kullanırdı
Göktürkler 552-742 arasında Orta Asya’da birçok Türk boyunun Asena boyu önderliğinde birleşmeleriyle oluşmuş bir topluluk ve tarihte “Türk” adını kullanmış ilk devlettir”Gök” adı da Türkler’in o zamanki inanışlarına gore taptıkları Gök Tanrı’dan gelirGöktürkler’in siyasal,yönetsel ve toplumsal alanda yarattığı geleneğin izleri daha sonraki Türk devletlerinde de belirgin olarak görülür


Orta Asya’da yaşayan Türk boyları büyük Hun Devleti’nin 216’da parçalanmasından sonra yaşamlarını eskisi gibi dağınık olarak sürdürmeye başladılarZaman içinde bunların bir bölümü Çin’e bir bölümü Avarlar’a bağlanmak zorunda kaldıAltay Dağları’nın doğu eteklerinde yaşayan Asena Boyu da 6 yüzyılın başlarında Avarlar’a bağlı durumdaydıBu sıralarda Asene Boyunun başına geçen Bumin 530’larda bağımsız davranmya başladı534’te Batı Tabgaç hükümdarıyla kendi adına siyasal bir ilişki kurdu ve fetihlere giriştiBumin,Toles Boyu’nun 546’da Avarlar’a karşı giriştiği ayaklanmayı bastırarak gücünü gösterdiAvar hükümdarından da bundan böyle kendisine ve halkına daha farklı davranmasını istedibu isteğin geri çevrilmesi üzerine Tabgaçlar’la birleşen Bumin 552’de Avar ordusunu büyük bir bozguna uğrattıAvarlar’ın büyük bir bölümü Çin’e sığınırken,bir bölümüde Batı’ya göç ederek 563’te Avrupa’da yeni bir devlet kurdu


Böylece Göktürk devletini kuran ve Hunların eski başkent bölgeleri Ötüken’i merkez edinerek “Kağan” sanı alan Bumin, batı bölgesinin yönetiminide “Yabgu” sanı verilen kardeşi İstemi’ye bıraktı


Bumin 552’de ve büyük oğlu Kolo’nun da 553’te ölümü üzerine başa geçen küçük oğlu Muhan döneminde Göktürkler döneminde iyice güçlendilerMuhan Kağan Tabgaçlar’la işbirliğini sürdererek Moğolları ve Tibetliler’i yenilgiye uğrattı555’te de Avar Devletine kesin olarak son verdi557’de Batı Tabgaç Devletinin dağılması üzerine onların elindeki topraklarıda ülkesine kattıBatı bölgesini yöneten İstemi’de Altay Dağlarından Tanrı dağlarına kadar uzanan toprakları egemenliği altına aldıAkhunlar üzerine akınlar düzenlediBu devlete komşu olan İran’daki Sasanilerle siyasal ilişki kurduİpek yolunun önemli bir bölümünü denetimi altında tutan Akhunlulara karşı Sasanilerle birleşen İstemi 562’de bu devlete son verdiAkhunların toprakları Göktürklerle Sasaniler arasında paylaşıldıBöylece Maveraünnehir ile batı Türkistan’nın doğu kesimi,Kaşkar,Hoten gibi merkezler ve en önemlisi İpek Yolunun denetimi Göktürklerin eline geçtiBu durumdan hoşnut kalmayan Sasaniler İpek ticaretini baltalamaya giriştilerBu kez Bizans İmparatorluğu ile ilişki kuran İstemi,Bizansın Sasaniler üzerinde baskı yapmasını sağlayarak İpek yolu ticaretini yeniden düzene soktu


Göktürkler’I büyük bir imparatorluk haline getiren Muhan 572’de,İstemi de 576’da öldüMuhan’ın yerine kardeşi Tapo,İstemi’nin yerine de oğlu Tardu geçti Budacılık’I benimseyen Tapo döneminde ülkede Çİn’nin etkisi güçlendi Tapo Çin’nin içişlerine de karıştıPekin’e bir sefer dü ülkede Çİn’nin etkisi güçlendi Tapo Çin’nin içişlerine de karıştıPekin’e bir sefer düzenledi ve Çin yönetiminden bazı ödünler kopardıAma Tapo’nun öldüğü yıl olan 581’de Çin’de Sui hanedanı birliği sağlayınca bu kez durum tersine döndüBundan sonar Çinliler Göktürkler’in içişlerine karışmaya başladılarÇinliler Tapo’nun ölümünden sonra devlet konseyinin Kolo’nun oğlu İşbara’yı hükümdar ilan etmesi üzerine, Muhan’ın oğluyla Tapo’nun oğlunu yeni hükümdara karşı kışkırtılar Büyük bir karışıklık içine düşen Göktürkler üstünde Çİn’in etkisi iyice arttıİşbara’nın 587’de ölümünden sonra başa geçen bütün hükümdarları Çinliler belirlediBu arada batı bölgesini yöneten Tardu Göktürkler’in birliğini sağlamak için bazı girişimlerde bulundu600’de Çin’e yönelik seferinde başarısızlığa uğradı ve ağır kayıplar verdi602’de Ötükeni ele geçirmek için başlattığı harekatta geçtiği topraklara çok sert davranması üzerine birçok Türk boyu ayaklandıKaçmak zorunda olan ve 603’te öldüğü sanılan Tardu’dan sonra batı bölgesi de Çin etkisine girdiBu durumda birçok Türk boyu Göktürk yönetiminden ayrılmak zorunda kaldı Tölesler,Onoklar,Karluklar gibi kalabalık bazı boylarında ayaklandıkları da görüldüSonunda Çinliler 630’da once doğu bölgesinin,ardından da batı bölgesinin yönetimini bütünüyle ellerine aldılar


630-680 arası Göktürkler’in karanlık dönemidirBu yıllarda Çinliler’in başa geçirdikleri hükümdarlar göstermelik birer kişi olmaktan öteye geçemedilerBu dönemin en öenmli olayı Çin sarayının koruma birliğinde görevli bir Göktürk soylusu olan Kürşad’ın darbe girişimidirKürşad’ın 639’da 40 arkadaşıyla birlikte Çin hükümdarını öldürüp yönetime el koyma girişimi başarısızlığa uğradı;Kürşad ve arkadaşları öldürüldüBu arada dağılmış durumdaki boyları birleştirmek yolunda gizlicve tasarılar yapan önderler de vardıBunlardan biri Kutluğ’du ve boylarla yakın bağlar kurup başkanlığını kabul ettirdiEn büyük yardımcısıda daha sonra Göktürk tarihinde önemli rol oynayacak olan Tonyukuk’tuİkisi birlikte 681’de Çin’e bir akın düzenleyerek öenmli ölçüde ganimet elde ettilerBu başarıları başka boyların da onlara katılmasını sağladıİyice güçlendiğine inanan Kutluğ 682’de bağımsızlığını ilan edip “il kurtaran” anlamına gelen İlteriş adını alarak İlteriş Kağan diye anılmaya başlandıÇin’e birçok sefer düzenleyen İlteriş Kağan en büyük düşmanı olarak gördüğü bu ülkeyi zayıflatmayı amaçlıyorduİlteriş Kağan 692’de öldüğünde geride eski topraklarına büyük ölçüde egemen olmuş bir Göktürk Devleti bıraktıÇocukları Bilge ile Kültigin’in yaşları küçük olduğundan yerine kardeşi Kapağan Kağan geçtiOnun döneminde de Çinliler ve Kırgızlar’la sürekl, svaşlar oldu


Kırgızlar’I yendikten sonra iyice genişleyen ülkenin yönetimini yeniden düzenleyen Kapağan Kağan,küçük kardeşi Tosifu’yu doğu bölgesine ağabeyi İlteriş’in oğlu Bilge’yi de batı bölgesine “şad”(komutan) olarak atadıKapağanKağan’la anlaşmazlığa düşen Tonyukuk da Bilge’nin yanındaydıKapağan Kağan 716’da ölünce yerine oğlu İnel Kağan geçtiAma Kapağan Kağan yönetiminin sert tutumu yüzünden baş gösteremeyen karışıklıkları öneleyemeyen İnel Kağan kısa bir süre sonra Kültigin tarafından tahttan indirildiKültigin ağabeyi Bilge’yi Kağan yaptı,kendisi de ordunun yönetimini üstlendiBilge Kağan dönemi siyasal bakımdan en kararlı dönem olduAncak Tonyukuk’un 725’te,Kültigin’in de 731’de ölümünden sonra Bilge Kağan yalnız kaldı O da 734’te öldürülünce Göktürkler yeniden karışıklık içine düştülerBilge Kağan’dan sonra tahta geçen oğlu Türk Bilge Kağan ile Tengri Kağan’ın yaşları küçük olduğundan yönetim anneleri Pofu’nun elinde kaldıBundan yararlanmak isteyen Basmıllar,Karluklar ve Uygurlar birleşerek Asena soyundan gelen başbuğunu 742’de Kağan ilan edipGöktürk egemöenliğine son verdiler745’te de yönetim Uygur Başbuğu Kutluğ Bilge Kül’ün eline geçtiBundan sonra Göktürk topraklarında Uygur egemenliği başladı


Göçebe topluluklardan oluşan Göktürkler’in büyük bir bölümü devletin oluştuğu dönemde köyler ve kentler de kurmuşlardıIsıkgöl yakınlarındaki Barsan kalıntıları Göktürkler’in yerleşik uygarlığının bir hayli gelişmiş olduğunu göstermektedirGöktürkler büyük ölçüde hayvancılık ve tarımla uğraşırlardıAma madencilik yapan bir kesim de vardı Bunlar özellikle demircilikte çok ileriydiler Altya Dağları ile Sayın Dağları’ndan çıkarılan cevherin işlenmesiyle elde edilen demirden daha çok sdavaş ve tarım araç gereçleri yapılırdıGöktürkler’in Türk tarihindeki önemli rollerinden biri de ilk Türk alfabesini oluşturmalarıdırYazıtları, 38 harften oluşan bu Türk tarihinin en önemli belgeleri oldukları gibi türk dilinin de en eski yazılı örnekleridir


UYGARLIK

Göktürkler tarihte ilk defa Türk adını kullanmışlardırÖtüken’de outran Kağan,bütün Türk boylarının başı sayılırdıKağan’nın karısı ”Hatun” ,çocukları “Tegin” veya “Tigin” adını taşırlardıKağan’dan sonra devlete bağlı boyların reisi olan hanlar gelirdiSonra “Yabgular” ve “Buyruk” diye adlandırılan yüksek dereceli devlet memurları gelirdiGöktürkler’de Kağanlık ikiye ayrılmıştı Kağanlığın ikiye ayrılmasının iki sebebi vardıBirinci sebebi bu bir Türk geleneğiydiİkinci sebebi ise Devletin kolay yönetilmesini sağlamaktıİki bölgede de birer Kağan bulunurduBatıdaki Kağana Yabgu denilirdiDoğudakine ise Kağan ünvanı verilirdiHer zaman Doğu tarafı batıya bağlıydı ve daha üstündü


Göktürkler 12 hayvanlı takvim kullanırdıHer yıl bir hayvan adı alırdıBunlar yılan,sıçan,öküz,Kaplan,tavşan ,kopek,ejder,at,koyun,tavuk,ma ymun,domuzdur


Göktürkler dönemi,Türkler’in bozkır göçebe uygarlığından yerleşik tarım uygarlığına geçiş dönemidirBu dönemde hayvancılığın yanı sıra tarımda yapılmış,etrafı duvarlarla çevrili kentler meydana getirilmiştir


Kaya resimlerinden anlaşıldığı gibi Göktürkler deri veya keçe çizme ve uzun kaftan giyerlerdiSavaşırken başlarına tulga geçirir,uzun ve eğri kılıçlar kullanırlardı


Göktürkler’in,Türk dilinin özelliklerine uygun bir yazıları vardı38 harften oluşan Göktürk halfabesinde satırlar soldan sağa yazılırdıBu alfabe ile yazılmış olan Orhon ve Yenisey yazıtları Türk dilinin 7yüzyılda gelişmiş bir kültür dili olduğunu gösterir


Göktürkler Türkler’in ulusal dini olan Şamanlığa bağlıydılarBaşta Göktanrı olmak üzere doğa güçlerine taparlardıHakanın hizmet yetkisini Tanrı’dan aldığına inanılır,bu görevi iyi bir şekilde yerine getirmesinin de bir Tanrı buyruğu olduğu kabul edilirdi


Yazıtlardan anlaşıldığına göre Göktürkler’de ölen bir kimsenin ruhunun bir kuş gibi uçup gittiğine inanılır ve onun için “yuğ” denilen cenaze törenleri yapılır,ardından ağıtlar yakılırdı


BİLGE KAĞAN YAZITI

Bilge Kağan’ın ölümünden sonra oğlu tarafından diktirilmiş 735’te,yazısınıda yeğeni Yollug Tigin yazmıştırYazıt,piramit biçiminde büyük bir taş kütlesi üzerindedirTaşın doğu cephesinde 41,dar olan kuzey ve güney cephelerinde 15’er satır vardırBatı cephesindeki yazılar Çince’dirAsıl metin ve bugunkü şekil olarak yazıttan bir örnek: ”Üze kök tengri asra yağız yir kılındukda ikin ara kişi ogli kılınmışKişi oglında üze eçüm apam Bumin Kağan olurmışOlurupan Türk budunung ilin törüsin tuta birmiş,iti birmiş” Anlamı ise şudur:”Üstte mevi gök,altta kara yer yaratılınca,ikisi arasında insanoğlu yaratılmışİnsanoğlunun üzerine atalarım Bumin Kağan tahta geçmişlerOturmuşlar Türk milletinin ülke ve kanunlarını idare ve tanzim etmişler