Türk Milletinin Kullandığı Alfabeler

Türk Milletinin Kullandığı Alfabeler - Türk Milletinin Kullandığı Alfabe - Göktürk Alfabesi - Uygur Alfabesi - Arap Alfabesi

Türkler, çeşitli yerlerde ve yerleştikleri sahalarda başka başka alfabeler kullandılar Sesin ifadesi olan harf denen işaretler itibaridir, iğretidir, takmadır Aynı ses ayrı alfabelerde, değişik harfler/şekiller ile yazılır Alfabeye, İslam dininin kabulüyle Osmanlı terbiyesinde yetişen yaşlıların hala kullandıkları şekliyle, Elifba, Ebced de denilmiştir


Kültür tarihimize bakıldığında daha ilk yazılı abidelerimizde Türkçe yazma endişesi kendisini göstermektedir Buna paralel olarak, edebiyatımızın menşeine doğru gidersek, saraylarda ve halk arasında Türkçe söylemek; kamlarda, bahşılarda ve ozanlarda milletin dertlerine deva olmak gerçeği vardır Bütün bunlar, bir millete dili ile seslenmek, anlatmak, millet fertlerini en iyi şekilde yetiştirmek ve birleştirmek içindir Şu halde her millette olduğu gibi bizde de dil ön sırada yer almıştır Şair ve müellifler tarafından işlenen dile türlü emekler sarf edilmiştir Alimlerimiz onunla bildiklerini açıklamışlardır Fakat Türkçe'nin tarih içinde zaman zaman talihsizliğe uğradığı da bir gerçektir Böyle olmasına rağmen kesintisiz devam eden Türk tarihi içinde ona arka çıkan hakanlar olmuş, Türkçe yazan şair ve müellifler mükafatlandırılmıştır


Türk tarihi, düğümler ve bu düğümlerin açıldığı dağınıklıklarla doludur Göktürkler devrinde millet, tek bir hakanın etrafındadır Dili, dini ve alfabesi tektir ve her bakımdan bir birlik mevcuttur Uygurlar devri bu birliğin az çok bozulduğu, Türklüğün bilhassa dini açıdan dağılmaya yüz tuttuğu bir devir olarak karşımıza çıkmaktadır Uygurlardan sonra Türklük, İslam medeniyetine dahil olmuştur İslamiyet, Uygurlar zamanında görülen dağınıklığı gidermiş, Türklüğü kurtarmış ve milleti yeniden bir bütün haline getirmiştir Karahanlılar'la başlayan ve Selçuklular'la yeniden tesis edilmeye çalışılan birliğin ve bütünlüğün gerçekleşmesi de İslam dini sayesinde olmuştur Ancak, bu iki devleti birbirinden ayıran en mühim şey, birincisinin Türkçe'ye verdiği değerdir Selçukluların bunun yanında belirtilmesi gereken hizmetlerinden biri alfabede birliği sağlamış olmalarıdır Zaten bu büyük devlet, tarihe mal olurken İslami - Türk yazısını Türk birliğinin kurulabilmesi için en mühim unsurlardan biri olarak miras bırakmıştır


Selçuklulardan sonra her beylik, Türkçe sayesinde tutunmaya ve hükmetmeye çalıştı Böylece anlatım ve ifadede birlik ile Türkçe'ye verilen değer önde geldi Dil düşüncesinin yanında alfabede de birlik sağlandı ve her beylik İslami-Türk yazısını kullandı O devirde bütün Türk illerinde durum aynı idi Beylerin sınırları olsa bile yazı birliği bütün Türklüğü birleştiriyordu Bu, doğu ve batı Türklüğü için de söz konusu idi


Bugün Türk dünyası dil ve din birliğine sahiptir Fakat alfabede birliği kaybetmiştir Bu birlik, Rusya’daki Türkler arasında bile mevcut değildir Ancak onlar da görülen çözülme üzerine yazıda birlik tarafına yönelmişlerdir

Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler:


Göktürk (Orhun) alfabesi: Metinleri Orta Asya’daki Orhun Nehri kıyısında bulunduğu için Göktürk veya Orhun ismi ile anılır Orhun’da yerleşen Türkler tarafından kullanıldığı için de Türük, Türk Alfabesi denir Türklere mahsustur ve Esik Kurgan yazısına benzer Hunlar, Göktürkler ve sathi olarak da Asya ve Avrupa’ya yayılan Türk kavimleri, kullanmıştır Bu alfabede resmin göze hitap ettiği ve ses haline geldiği açıkça görülür Göktürk alfabesi otuz sekiz harften meydana gelir Dördü sesli olup, sekiz sesi karşılar, gerisi sessizdir Ayrıca ok, ko, uk, ku, ük, kü, nç, nd, gibi heceler ayrı harflerle gösterilmiştir Sesli harfleri, sessizler okutur Sağdan sola doğru yazılır Tonyukuk, Kültigin ve Bilge Kağan hatırasına yazılıp, dikilen Orhun Abideleri bu alfabenin şaheser numunesidir Bunlar ayrıca Türkçe'nin bilinen ilk yazılı metinleridir


Uygur alfabesi: Göktürklerden sonra Türkistan’da devlet kuran Uygurlardan adını alır Uygurlar ve Türkistan’daki Türkler kullandı On sekiz işaretten meydana gelir Dördü sesli, gerisi sessizdir Harfler umumiyetle birbirine bitişiktir, çok defa başta, ortada ve sonda olmak üzere üç şekli vardır Sağdan, sola doğru yazılır Sekizinci asırdan, on ikinci asra kadar yaygın, on beşinci asra kadar mevzii bir şekilde görülür Bu yazının kâtiplerine, bakşı, bakşıgeri veya serbahşı adları da verilmiştir


Arap-İslam alfabesi: Türklerin topluca İslamiyet'i kabulünden, yani 10 asırdan sonra geniş bir sahada bütün Türk-İslam devletleri tarafından kullanıldı Arap Alfabesi yirmi sekiz harf olmasına rağmen Türklerin kullandığı İslam harfleri otuz bir ile otuz altı harften meydana gelir Sağdan sola doğru yazılan bu alfabe, bütün Türklüğü kucaklamış ve Türkçe'nin çeşitli lehçelerinde, pekçok kitap, kitabe yazılmıştır Muazzam ve kesintisiz abidevi eserler bu alfabe ile verildi Türkiye, İslam alemi ve dünyanın her yerindeki kütüphane ve kitapseverlerin kitaplıklarında İslam harfleriyle yazılmış milyonlarca Türkçe eser mevcuttur Dünyanın en büyük ve muazzam arşivi, Türk - İslam alfabesiyle yazılan Türkçe evraklarla doludur


Kiril alfabesi: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği hudutları içinde yaşayan Türkler tarafından kullanılmaktadır Kiril Alfabesi, ihtiyari olmayıp, Rus ve komünist emperyalizmin zoraki tatbikidir Komünist idare, Türklere tek bir alfabe kullandırmayıp, milli birliği bozmak için on sekiz Türk boyuna değişik işaretli alfabe kullandırmıştır Sunî bir Slav alfabesidir Otuz sekiz harftir On biri sesli, gerisi sessizdir Soldan sağa doğru yazılır Kullanma alanı, Rusya’daki Türkler içindir


Latin alfabesi: Bu alfabe, 1925 yılında ilk defa Azeri Türklüğü tarafından kullanılmıştır Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra; 1928’de Türkiye’de kullanılmaya başlandı Günümüzde, Türkiye ve Avrupa Türkleri kullanır Latin asıllı yirmi dokuz harften meydana gelir Sekizi sesli, gerisi sessizdir


Türkler; Orhun-Türk, Uygur-Sogd, Arap-İslam, Kiril-Slav ve Latin alfabelerinden başka Sogd, Mani, Brahmi, Süryani, Rum, Slav vs gibi alfabeleri de kısmen kullanmışlardır

Göktürk Alfabesi

Göktürk Alfabesi ya da Orhun Alfabesi, Göktürkler tarafından kullanılan alfabedir


Bilindiği kadarıyla Türklerin kullandığı ilk yazı sistemi olan ve Orhun Yazıtları'nda kullanılmasından ötürü Orhun Alfabesi olarak adlandırılan yazı sisteminin bilinen en eski örneği Kazakistan'da Sakalara ait olduğu düşünülen Esik Kurganı'nda bulunan ve MÖ 4 yüzyıla tarihlenen[1] bir gümüş tabağın üzerindeki iki satırlık yazıda görülmektedir Bundan sonraki en eski örneği ise Orhun mezar külliyesi'ndeki anıtların dikilişinden iki yüzyıl önce Yenisey'deki anıtlarda görülür[kaynak belirtilmeli] Bu alfabenin Orhun Alfabesi olarak anılmasının sebebi adı geçen alfabenin son ve mükemmel biçimini Orhun'daki anıtlarda almış olmasından kaynaklanır Soğdiyan alfabesi, Pahlavi alfabesi ve Karosthi alfabesinden esinlenilerek icad edilen[2] ve Sakalar, Hunlar, Gök Türkler, Uygurlar, Kırgızlar[kaynak belirtilmeli] tarafından doğduğu coğrafyada kullanılan Orhun yazısı, bazı Türk boylarınca Avrupa'ya da taşınmıştır Hatta 16 yüzyıla kadar Macaristan'da Sekeller arasında kullanıldığı bilinmektedir


İlk yazıtların bulunuşu


Orhun Alfabesinden günümüze kalan en büyük kalınıtılar olan, Göktürkler döneminde dikilen yazıtların çözülüp değerlendirilmeleri ancak 19 yüzyıl sonunda gerçekleşebilmiştir Bu yazıtlardan ilk bulunanları Yenisey Irmağı boyundaki yazıtlardır 1889'da ise Orhon yazıtları denilen iki büyük yazıt daha ortaya çıkarılmıştır Bunların öteki yazıtlardan farklı olarak arka yüzlerinde Çince metinler bulunuyordu Bu yazıtlar 1893`te Danimarkalı Türkolog Wilhelm Thomsen tarafından çözülmüş ve böylece, bu yazıtların Kültigin ve Bilge Kağan tarafından diktirilmiş oldukları, bu yazının Göktürklere özgü bir alfabe olduğu ve bu dilin de eski (öz) Türkçe'nin bir lehçesi olduğunu ortaya çıkarılmıştır Günümüzde, gün geçtikçe Asya’da bu yazı sistemiyle yazılmış yeni Türk yazıtları ortaya çıkarılmakta ise de en tanınmış Türk yazıtları halen Orhun Vadisinde, Yenisey ve Yedisu bölgesinde keşfedilen yazıtlardır


Kökeni


Orhun Alfabesindeki birçok harf diğer bütün alfabelerde olduğu gibi o milletin sık kullandığı resimlerden türetilmiştir Örneğin Orhun Alfabesindeki Old turkic letter Y1png → "y" harfi Türklerin hayatında önemli bir yer arz eden "yay" kelimesinden gelmektedir[kaynak belirtilmeli] Old turkic letter OQpng → "oq" veya "ok" harfi de bildiğimiz "ok" kelimesinden türetilmiştir Old turkic letter UKpng → "ök" harfi de Kazım Mirşan'a göre eski Türkçe'de kullanılan "ök (keçi)" kelimesinden gelmektedir[kaynak belirtilmeli] Kazım Mirşan bu harfin yatay şekilde yazılmış şekillerini de bulmuştur Her ne kadar ortada Göktürk alfabesinin Soğdcadan geçtiğine dair bir kanıt yoksa da Pehlevi ailesi zamanında İran'daki ve çevre ülkedeki Türkleri etkilemek amacıyla bu sav desteklenmiştir


Oluşturan harfler


Orhun Alfabesi'nde 38 harf vardır (Orhun harflerinin prototipi olarak görülen Yenisey yazı sisteminde 150'den fazla işaret vardır Bu işaretlerin elenerek Orhun Alfabesi'nde 38'e indirildiği görülüyor)


Bu harflerin 4 tanesi ünlü, geriye kalan 34 tanesi ünsüz işaretleridir Doğal olarak Türkçe'de bu kadar sessiz harf bulunmaz Bu durumun nedeni Orhun Alfabesi'nde birçok sessiz harfin iki işaret ile gösterilmesidir Somutlaştırılırsa, yanındaki seslinin kalın ya da ince oluşuna göre, "b,d,g,ğ,l,n,r,s,t,y" seslerini veren ikişer adet harf mevcuttur Yani "bilge" sözcüğünü yazarken kullanılan "b" ile "bars" sözcüğünü yazarken kullanılan "b" birbirinden farklıdır Ayrıca "ık,ok,nç,yn" gibi çift ses, çift ünsüz işaretleri de mevcuttur


Sessiz harfler açısından kalabalık olan Orhun Alfabesi, Türkçe'nin 8 sesli harfine karşılık 4 harfe sahiptir "a,e", "ı,i", "o,u", "ü,ö" sesleri ayrılmadan yazılır ünlü uyumlarına göre gerektiği biçimde okunur


Orhun Anıtları ile dönemin öteki yazıtları arasında, hatta Orhun'daki yazıtlar arasında kullanılan harflerin biçimleri bakımından (özellikle Tonyukuk Anıtı'nda kullanılan yazıda) bazı farklılıklar vardır Yine Tonyukuk Yazıtı'nda ötekilerde olmayan "baş" logogramı ile s,ş seslerini ünleyen kare biçiminde bir harf daha vardır Bu harfler Göktürk Alfabesinde olduğu gibi Türkiye Türkçesinde de çok kullanılır


Yazım


Orhun harfleri kullanılarak yazılan metinde (günümüzde kullandığımız Latin harfleriyle yazımda olduğu gibi) harfler bitişmez, ayrı yazılır


Sözcükler, aralarına üst üste iki nokta koyulmak suretiyle birbirinden ayrı yazılır Bunun dışında herhangi bir noktalama işareti yoktur Yazı genellikle (Arap ve Fars alfabesindeki gibi) sağdan sola yazılır Soldan sağa yazıldığı durumlarda harfler de ters dönük olarak yazılır


Orhun yazısında seslilerin çoğu kez yazılmadığı görülür Sesliler ilk hecede yazılır, sonrasında gelen sesliler de aynıysa diğerleri yazılmaz Son harf sesliyle bitiyorsa o sesli de yazılır Orhun yazısının sessiz harf yazımı da sağlamdır Harf fazlalığına karşın önemli bir karışıklık ve karıştırma durumu görülmez Ancak kalın ve ince sessizlerin, bazı yerlerde birbirinin yerine kullanıldığı da görülür Ayrıca "s" harfi birçok kez "ş" için de kullanılmış ve ayrıca birbirine benzediği için (tabiki Orhun alfabesinde) bir iki sözcükte de "l" yerine "ş" ve "kalın s" yazılmıştır




Uygur Alfabesi


Uygur alfabesi, Soğd kökenli olup bazı değişikliklerle Türkçeye uygulanmıştır Harf sayısı 18’dir Bunlardan üçü ünlü, 15’i ünsüzdür Sağdan sola doğru yazılır Z hariç tüm harfler bitiştirilir


Bu yazı ile kütüphaneler dolusu edebiyat, sanat, din, hukuk konularında kitaplar yazılmıştır Uygurlar Çin, Hint ve İran kültürlerinin etkisinde kalmış ve çok renkli bir kültür geliştirmişlerdir Uygurlar kâğıt ve matbaayı ilk kullanan Türk kavmidir Bilinen en eski metinler 9 yy’a aittir Uygur Alfabesi, Karahoca Uygur Krallığı’nın yıkılmasından sonra da kullanılmıştır Türklerin Müslüman olmalarından sonra Arap alfabesini almalarına rağmen[kaynak belirtilmeli] Türkistan ve Kırım’daki Türk devletlerinde Uygur alfabesi kullanılmaya devam etmiştir Timur İmparatorluğu ve kollarında bu alfabe kullanılıyordu [kaynak belirtilmeli]Ebu Said Mirza’nın 1468’de Uzun Hasan’a gönderdiği mektup Uygur alfabesiyle yazılmıştı


Osmanlı sarayında da Uygurca bilen kâtipler vardı Örneğin II Mehmet’in Otlukbeli Savaşı’ndan sonra Özbek Hanı’na gönderdiği zafername Uygur alfabesiyle yazılmıştı Uygur alfabesi 18 yy’a kadar kullanılmış fakat sonra tamamen unutulmuştur


* Eski Uygur alfabesi

* K̡ona Yezik̡ ("Eski yazı" Arap harfleri ile)

* Uygur Ereb Yéziqi UEY, (Arap harfleri ile 1980 sonra)

* Uygur Pinyin Yéziqi UPNY, (Pinyin harfleri ile 1960 - 1980 arasında)

* Uygur Siril Yéziqi USY, (Kiril alfabesi ile)

* Uygur Latin Yéziqi ULY, (Latin harfleri ile 2000 sonra)


Uygur alfabesiyle Uygur döneminde yazılmış yazılı nesirler:


1 Altun Yaruk

2 İki Kardeş Hikayesi

3 Sekiz Yükmek





Arap Alfabesi


Arap alfabesi , Osmanlı Devleti dahil, İslam dininin yayıldığı coğrafyada büyük ölçüde benimsenmiş, Latin alfabesinden sonra dünyada yazı dili olarak en çok kullanılan yazı sistemidir


Türkiye Cumhuriyeti Devleti 1928 yılında Latin alfabesiyle yazı sistemine geçmiştir Arap alfabesi MS 2-4 yüzyıllar arasında Nebati yazısından gelişmiş olmakla birlikte günümüze ulaşan en eski yazı örnekleri MS 6 yüzyıla (Zebed 512, Harran 568) aittir Sağdan sola yazılan Arap alfabesinde bulunan 28 ünsüzün, 22 tanesi Sami alfabesinden geçerken şekil değişikliğine uğrayan sesler olup, geri kalan altı ses Arapça’ya özgüdür


Günümüzde Arap harflerin kullanıldığı diller


Orta asya (Türkistan) ve Orta Doğu


* Çin'de Uygurca Latin alfabesine 1969'da geçildikten sonra, 1983'de Arap harflerilyle yazılmışdır;

* Kazakça Pakistan, İran, Çin, ve Afganistan'da Arap harflerilyle yazılmaktadır;

* Kırgızca Çin'de Arap harflerilyle yazılmaktadır

* Irak'ta Kürtçe ve Türkmence;

* İran'da Farsça, Azeri Türkçesi, Kürtçe, Beluci, ve diğer bölgesel diller;

* Afganistan'da Dari (Farsça), Peştu, Özbekçe, Türkmence, Tacikçe (Farsça'nın bir koludur) ve diğer bölgesel diller;

* Tacikistan'da İran'da basılmış Tacikçe kitaplar Tacikistan'da resmî olarak Kiril alfabesi kullanılmaktadır;


Doğu Asya


* Çince bazı Huiler (Müslüman Çinliler) tarafından Xiao'erjing alfabesiyle yazılmaktadır


Güney Asya


* Pakistan'da Urduca, Pencapi (Şahmuhi harfleriyle), Sindhi, Beluci, Keşmiri ve Peştu,Peshawari ve Hintçe

* Hindistan'da Urduca ve Keşmiri

* Sri Lanka ve Hindistan'ın Tamil Nadu ve Kerala eyaletlerinde Tamil dili Müslümanlar tarafından Arvi dili olarak Arap harfleriyle yazılmaktadır

* Maldiv adalarında Dhivehi dili Tana harfleriyle yazılmaktadır


Güney Doğu Asya


* Bruney'da Malay dili Jawi alfabesiyle yazılmaktadır Bu harfler aynı zamanda dini sebepler için Malezya, Endonezya, Güney Tayland ve Filipinler'de kullanılmaktadır


Afrika


* Beja dili, Kuzey Doğu Sudan;

* Komor dili, Komor Adalarında;

* Hausa dili, Acemi alfabesiyle;

* Mandinka dili, Acemi alfabesiyle;

* Fula dili, özellikle Gine'deki Pular halkı Acemi alfabesini kullanmkatadır;

* Volof dili, Senegal'deki zaviyelerde, Volofal diye isimlendirilen alfabeyle

* Berberi dilleri Magrip ülkelerinde Arap harflerilyle yazılmaktadır




Latin Alfabesi


Yeni Türk alfabesi, Latin harfleri temel alınarak, 1 Kasım 1928 gün ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir Bu kanuna göre, Türk Alfabesi’nde 29 harf bulunur Alfabeyi oluşturan büyük ve küçük harfler, sırasıyla aşağıdaki biçimde yazılır


<TT>A B C Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N O Ö P R S </TT>

<TT>Ş T U Ü V Y Z </TT>

<TT> a</TT><TT> b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n o ö p r </TT>

<TT>s ş t u ü v y z </TT>