İsmail Bey Gaspıralı (Gasprinskiy) - 1851-1914

İsmail Bey Gaspıralı (Gasprinskiy) - 1851-1914

Doç Dr Hakan Kırımlı

1890 yılına ait bu fotoğrafta, soldan: Zühre Hanım, Gaspıralı İsmail Bey ve Fatma Hanım ile Rıfat ve Şefika Gaspıralı

İsmail Bey Gaspıralı (İsmail Mirza Gasprinskiy) 20 (eski takvime göre, 8) Mart 1851'de Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy'de doğdu Annesi Fatme Sultan köklü bir mirza ailesinin kızıydı Babası Mustafa Alioğlu Gasprinskiy de Çarlık ordusundan emekli teğmen rütbesini taşıdığı için küçük İsmail zadegân sınıfına mensuptu

Öğrenim hayatına mahallî Müslüman mektebinde başlayan İsmail, tahsilini bir Rus okulu olan Akmescit Erkek Gimnazyumu'nda sürdürdü Bunu müteakip, önce Voronej'deki, daha sonra da Moskova'daki Harbokulu'na kaydoldu Özellikle Moskova'daki askerî tahsil yıllarında genç İsmail dönemin Rus fikir hayatını ve aydınlarını yakından tanımak imkânını buldu Burada tanıştığı Rus aydınlarına derin saygı duymakla birlikte, o yılların Moskovası'nın anti-Türk karakterdeki Pan-Slavist atmosferi onda aksi tesir doğurdu O yıllarda devam etmekte olan Girit isyanında Rum asilere karşı mücadele eden Osmanlı askerlerine katılmak arzusuyla yakın arkadaşı Mustafa Mirza Davidoviç ile birlikte gizlice Türkiye'ye geçmeye teşebbüs ettiyse de, Odesa'dayken yakalandı

Çarlık Rusyası'ndaki askerî talebelik kariyeri bu şekilde sona eren Gaspıralı, 1868'de Bahçesaray'a dönerek, buradaki ünlü Zincirli Medrese'de Rusça muallimliğine başladı Bu arada kendisini yoğun bir şekilde Rus edebî ve felsefî eserlerini okumaya verdi 1872'de Kırım'dan ayrılan Gaspıralı İstanbul, Viyana, Münih ve Stuttgart üzerinden Paris'e gitti Paris'de geçirdiği iki yıl içinde ünlü Rus yazarı İvan Turgenyev'e asistanlık yapmak da dahil çeşitli işlerle hayatını kazandı 1874'de öteden beri içinde yatan Osmanlı zâbiti olma arzusuyla İstanbul'a geldi Ancak burada geçirdiği bir yıla yakın süre içinde müracaatına olumlu karşılık alamadı ve tekrar Kırım'a döndü

1878'de Bahçesaray Belediye Başkan Yardımcısı seçilen İsmail Bey, ertesi yıl Belediye Başkanlığı'na getirildi ve 1884 yılına kadar bu görevde kaldı Gaspıralı'nın gerek Kırım'da, gerekse çeşitli dış ülkelerde geçirdiği yıllar ona büyük çoğunluğu kabuğuna çekilmiş bir halde yaşayan diğer Kırım Tatarlarından çok farklı tecrübeler kazandırmıştı Mevcut problemleri yakından müşahede ettiğinden, yabancı hakimiyeti altında yaşayan soydaş ve dindaşlarını uyandırmak, onların seslerini duyurmak arzusuyla yayın yoluyla faaliyete geçmek istedi İlk teşebbüs olarak, Akmescit'de çıkan Rusça Tavrida gazetesinde "Rus İslâmı" (Russkoe Musulmastvo) başlıklı sonradan risale olarak da yayınlanan bir dizi yazı yazdı Burada, Rusya ile onun Müslüman tebası arasındaki ilişkilere değinerek, bu kadar çok sayıda Müslümanı içinde bulunduran Rusya'nın bir Ortodoks Hristiyan devleti olduğu kadar aynı bir Müslüman devleti sayılmasının da doğru olacağını savundu Ona göre, imparatorluğun bu iki ana unsuru birbirini daha iyi tanımalı ve Ruslar çağa uygun bir maarif sisteminden ve bilimden mahrum bir halde bulunan Müslümanların buna kavuşmasına engel olmamalıydı

Gaspıralı'nın bu ilk eseri özellikle Rus hükûmetine ve çevrelerine hitaben yazılmıştı O, Kırım'dakiler de dahil umum Rusya Müslümanlarının, millî bir uyanışa geçmedikleri takdirde eriyip gitme tehlikesine maruz bulunduğunu ve bunun ancak Rusya hükûmeti karşıya alınmadığı takdirde gerçekleşebileceğini düşünüyordu Müslümanlar üzerindeki Rusya hakimiyeti bu insanların içinde bulundukları geri kalmışlık ve ezilmişlik şartları altında değiştirilmesi mümkün olmayan bir vakıa idi Zamansız ve maceracı hareketler ise Gaspıralı'ya göre ancak felâketle sonuçlanabilirdi Öncelikle Rusya dahilindeki milyonlarca Müslüman cehalet ve ekonomik çöküş durumundan kurtulmalı, tecrid olunmuş cemaatlerden birleşmiş, modern bir millet haline dönüşmeliydiler Hepsi Müslüman oldukları için İslâm'ın özünde mevcut olan temel dinî uhuvvet olgusu bunları birleşmeye sevk ettiği gibi, büyük çoğunluğu itibarıyla da (az-çok farklı lehçelerde de olsa) aynı dili yani Türk dilini konuşan halklar olduklarından etno-dinî esaslarda yekpare bir millet halinde bütünleşmeleri gerekliydi

Tek tek ele alındığında mevcut meselelerle başa çıkabilmelerine ihtimal verilemeyen bu Müslüman-Türk halkları, birleşip bütünleştikleri takdirde büyük bir potansiyel meydana getirebilirlerdi Bütün bunların ön şartı ise, Rusya İmparatorluğu'nda yaşayan Türk-Müslüman toplumların geri kalmışlık ve cehalet zincirlerini kırmalarını sağlayacak ve birbirlerine yakınlaşıp bütünleşmelerini mümkün kılacak tarzda çağın ihtiyaçlarına uygun bir maarif sisteminin ihdasıydı Bu sistem Türkçe eğitim vermeli ve Gaspıralı'nın tasavvurundaki millî bütünleşmenin altyapısını hazırlayacak bir ortak Türk edebî dilinin teşekkülüne vasıta olmalıydı Bunun yanısıra, oluşacak millî bir Türk basını da bu toplumların birbirlerinden haberdar olmalarında ve kaynaşmalarında hayatî bir rol oynayacaktı Ancak, bütün bu safhalarda Rus hükûmetinin gazabını celbedecek tavırlardan uzak durmalı, Batı bilimini Ruslar vasıtasıyla alabilmek için gayret sarfedilmeli ve umum Rusya gelişmelerinden uzak kalınmamalıydı

Gaspıralı öncelikle bu fikirlerini tedricî ve ihtiyatlı bir şekilde de olsa ortaya koyabileceği Türkçe bir yayın organına ihtiyaç duymaktaydı Bu yoldaki resmî müracaatlarının sonuçsuz kalması üzerine, Tiflis'de her birini değişik adlarla bastırdığı bir dizi varaklar neşretti Söz konusu varaklar fiilen süreli yayın mahiyetinde olmakla birlikte, resmî müsaade yokluğu dolayısıyla teoride münferit yayınlar şeklinde basılmıştı Gaspıralı bu arada, tasavvurundaki gazetenin yayını için gereken resmî müsaadeyi alma çabalarını sürdürdüğü gibi, Volga boyundaki Müslümanlar arasında da dolaşarak henüz yayın müsaadesini almadığı gazetesine aboneler bulmaya çalıştı Nihayet, 1883'de bütün muhteviyatının Rusçasının da birlikte yayınlanması şartıyla Tatarca (yani Türkçe) bir gazete neşri müsaadesini elde edebildi İlk nüshası 22 Nisan 1883'de Bahçesaray'da basılan Tercüman adındaki bu gazete haftada bir gün yayınlanıyordu (Ekim 1903'den itibaren haftada iki gün çıkmaya başlayan Tercüman, 1912'den sonra günlük oldu)

Tercüman'ın dili esasen sade bir Osmanlı Türkçesi olup, zaman zaman Kırım Tatar veya diğer Türk lehçelerinden kelime ve sözlerle takviye edilmekteydi Tercüman Kırım'da yayınlanan ilk Türkçe gazete olduğu gibi, umum Rusya Müslümanları arasında Türk dilindeki ancak üçüncü gazeteydi Diğerlerinin (Taşkent'de yayınlanan resmî Türkistan Vilâyeti'niñ Gazeti hariç tutulursa) kısa sürede kapanmalarıyla uzun süre Tercüman Rusya İmparatorluğu dahilindeki yegâne Türk ve Müslüman gazetesi olarak kalacaktı Tercüman'ı ve gerekli olacağını düşündüğü diğer yayınları basabilmek için Gaspıralı Bahçesaray'da Arap harfleriyle bir de matbaa kurmuştu ki, bu Kırım'daki ilk Müslüman matbaasıydı Tercüman Kırım Tatarları arasındaki ilk basın organı olduğu için özellikle başlangıçta Gaspıralı gazetenin bilfiil her safhasını şahsen ve en yakın aile fertlerinin yardımıyla yürütmeye mecbur kaldı

GASPIRALI İSMAİL

Kırım'ın yetiştirdiği en büyük şahsiyetlerden ve aynı zamanda Dünya Türklüğünün milliyetçilik önderlerinden biri olan, gazeteci-yazar Gaspıralı Ismail, 1851'de Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy'de doğdu Babasının doğduğu Gaspıra köyüne izafeten, 'Gaspıralı' olarak tanındı


İlk öğrenimini Bahçesaray'da yaptı Orta tahsiline, Akmescit'teki Rus ortaokulunda ve daha sonra Veronej ve Moskova'daki Rus askerî okullarında devam etti Bu sırada, Batıdaki milliyetçi akımlardan etkilenen ve Panslavizme tepki duyan Gaspıralı İsmail, Türklerin de milliyetçi ruhtan faydalanması gerektiği düşüncesine ulaştı

Böylece, Moskova Askeri İdadisi'nden ayrıldı Fikirlerini kitlelere yayma yolundaki mücadeleye, ilk olarak öğretmenlikle başlayan Gaspıralı İsmail, Bahçesaray ve Yalta'da bir yıl öğretmenlik yaptı 1872'de Paris'e giderek, bir süre orada kaldı Subay olmak amacıyla, 1874'te İstanbul'a geldi Fakat subay olma talebi, dönemin Rusya etkisindeki 'Nedimof' lâkaplı sadrazamı Mahmut Nedim Paşa tarafından reddedilince, 1875'te tekrar Kırım'a dönerek, yazı hayatına başladı

1878'de, Bahçesaray Belediye Başkanlığı'na seçilen Gaspıralı Ismail'in, 1879'daki gazete çıkarma teşebbüsü, Rusya hükümetince engellendi Bunun üzerine, 'Rusya Müslümanları' adlı eserini, Akmescit'te Rusça yayımlanan 'Tavrida' adlı gazetede tefrika etti 1881'de 'Tonguç' isimli bir dergi çıkardı
1883'te, 'Tercümân-ı Ahvâl-i Zaman Gazetesi'ni yayımlamaya başladı Gaspıralı Ismail'in fikrî ve siyasi görüşünün ağırlıklı yönü olan 'dil birliği davası'nı savunan bu gazete, Bolşevikler tarafından kapatıldığı 1918 yılına kadar neşredildi
'Dilde, fikirde, iş de birlik' şiarını ortaya atarak, Rusya bünyesindeki Türklerin millî uyanışına zemin hazırlayan Gaspıralı İsmail, Rusya Türklerinin kolay okuyup yazmalarını sağlamak amacıyla, 'usûl-i cedîd' denilen bir yöntem geliştirdi

Bu arada Türkistan, Mısır ve Hindistan'a giderek, buralardaki Müslümanları uyandırmaya çalıştı 1909'da İstanbul'a geldi Kendisine büyük ilgi gösteren İttihatçıların, âyân âzâlığı teklifini kabul etmedi Hayatının sonuna kadar, gazetesinin başında kaldı Kızı Şefika'nın yönetimi'nde, Âlem-i Nisvân adlı kadın dergisini ve 1906'da Kahkaha adlı mizah dergisini çıkardı Gaspıralı İsmail, 11 Eylül 1914'te Bahçesaray'daki evinde vefat etti

Namık Kemal, Ziya Paşa ve Şinâsi'den etkilenen Gaspıralı'nın ortaya koyduğu millî çizgi, Anadolu'daki Türkçü-Milliyetçi akımlar üzerinde de derin izler oluşturdu Düstur haline getirdiği, 'Dilde, fikirde, iş de birlik' temel görüşü, Rusya Türklerinin, varlıklarını korumaları için, ortak bir yazı diline sahip olmaları ve ortak hareket etmeleri gerektiği tezini içeriyordu

Gaspıralı İsmail'in eserleri, Rusya Müslümanları (1881), Avrupa Medeniyetinde Bir Nazâr-ı Muvâzene (1882), Hâce-i Sıbyân (1893), Atlaslı Cihannümâ (1894), Mektep ve Usûl-i Cedîd Nedir (1894)