Dört Bin Yıllık Türk Zeka ve Strateji Oyunu: Dokuz Kumalak

Dört Bin Yıllık Türk Zeka ve Strateji Oyunu: Dokuz Kumalak



Turk milletinin dunyanin en eski ve onemli kulturlerinden birinin sahibi oldugu bilinen bir gercektir Bunu dil ve kulturel varliklarimiz ile tarihimizin derinligi acikca ortaya koymaktadir Yeni arastirmalar, Turklerin strateji ve zeka oyunlarinda da soz sahibi oldugunu gun isigina cikarmaktadir Bunun en somut ornegi gunumuzde pek az Turk ulkesinde yasatilmakta olan “dokuz kumalak” veya “dokuz tas” oyunudur Bu oyun milletimizin hem en eski ve hem de yuksek bir kulturun mirascisi oldugunu acikca gostermektedir

Fakat, ne yazik ki, pek cok degerimiz gibi, dort bin yillik bir gecmise sahip ve Kazak Turkleri arasinda “togiz kumalak” yani dokuz kumalak adiyla yasatilan bir zeka ve strateji oyunumuzun da varligindan pek cogumuz habersiz bulunmaktayiz

Tarihi arastirmalarda bu oyunun Sakalar, Hunlar ve Gokturkler doneminde oynandigi belirtilmektedir Gunumuzde pek cok Turk halkinda unutulan bu oyun konar gocer bozkir hayatini son yuzyillara kadar devam ettiren Kazak Kirgiz, Turkmen ve Altay gibi bazi Turk halklari arasinda muhafaza edilmektedir Oyuna adini veren “kumalak” Kazak Turkcesinde koyun veya kecinin zeytin gibi siyah ve yuvarlak diskina verilen addir Nitekim, dokuz kumalak oyununu, genelde koyun ve keci guden cobanlar oynamislardir Diger taraftan Kazak Turkcesi’nde bezelye, bilye gibi “kumalaga” benzeyen fal veya oyun taslari da “kumalak” olarak adlandirilmaktadir Buradan yola cikarak “dokuz kumalak” oyununu “dokuz tas” oyunu olarak Turkiye Turkcesine aktarabiliriz Fakat, bunu Anadolu’da yaygin olan ve pek cogumuzun cocuklugumuzda oynadigimiz ic ice uc diktortgen sekil uzerinde dokuz tasi uclu bir siraya getirmeye calisarak oynadigimiz “dokuz tas” oyununu ile karistirmamaliyiz Cunku bu iki oyun birbirine hic benzememektedir




Dokuz kumalak oyunun kazindigi 500 yillik kaya


Dokuz kumalak oyunu icin bir oyun tahtasi ve 162 tas gereklidir Oyun tahtasinda iki sira halinde dizilmis 9’dan 18 cukur (goz veya oyuk da diyebiliriz) ve oyuncularin yuttuklari taslari koymalari icin iki hazine bulunmaktadir Oyunun baslangicinda her cukurda dokuz kumalak / tas bulunur Iste, oyunun dokuz kumalak veya dokuz tas ismi buradan gelmektedir Oyunun kurallari basittir Kura cekildikten sonra, ilk oynayan kendi tarafindaki herhangi bir oyuktaki dokuz tasi alir ve birini aldigi oyuga biraktiktan sonra, saat yonunun ters istikametinde her bir oyuga birer tas birakarak ilerler ve elindeki taslari bitirir Son tas rakibin oyugundaki taslarin sayisini cift yaparsa, o oyuktaki tum taslari alarak, yani yutarak kendi hazinesine koyar Oyun boyle devam eder ve kim en fazla tasi alirsa oyunu kazanir Ancak oyunun birkac kurali daha vardir Makalemizin sinirlarini asacagi icin simdi burada anlatamayacagimiz bu kurallara gore ince hesaplarla hareket eden, stratejik davranan oyunu kazanir Bu oyunun Sivas’ta oynandigi ve adina “guc oyunu” dendigi tespit edilmistir Buradan da anlasildigi gibi, bu guclerin denendigi bir strateji oyunudur
Mantik ve oynayis bicimi bakimindan dokuz kumalaga benzeyen oyunlarin Afrika, Ortadogu ve hatta bazi Uzakdogu halklarinda da oldugunu goruyoruz Bu oyunlar bolgelere gore bazi kucuk farkliliklara arz etmekte ve "Abalala'e", "Ayoayo", "Bao", "Bechi", "Deka", "Gabata", "Gamacha", "Giuthi", "Njombwa", "Nsumbi", "Qelat", "Coban Oyunu", "Wari", “Owari” ve “Wouri” gibi isimler almaktadir Tum bu oyunlara genel olarak Arapca “harket ettirmek” manasina gelen “mankala” oyunlari denmektedir

Mankala oyunlarina baktigimizda cogunlugunun altisar goz veya oyugu olan ve her bir oyukta 3 veya 4 tas ile oynanan oyunlar oldugunu goruruz Yani bunlar en fazla 48 tas ile oynanan oyunlardir
Mankala oyunlari icinde en cok stratejik hamle yapma ihtimallerine sahip olaninin, yani en gelismisinin Turklere ait oldugunu soylersek abartmis olmayiz Bu sadece tas sayisinin birkac misli fazla olmasindan degil, ayni zamanda oyun kurallarinin cesitli ihtimal hesaplarina uygunlugu acisindan da kaynaklanmaktadir Diger mankala turlerinde cukurlara tas birakarak ilerlerken kendi hazinenize de birakarak tas kazanirsiniz Ayrica son tasiniz kendi tarafinizdaki bos bir cukura gelirse, o cukurun tam karsisindaki rakibin cukurundaki tum taslari yutarsiniz Oysa Turklerde, rakibin tasini almak icin rakibin cukuruna gelen son tas, oradaki sayiyi cift yaptigi zaman kazanmaktasiniz Bu durum, hem oyuncunun ve hem de tas kaptirmamak isteyen rakibin ihtimal hesaplarini iyi yapmasini gerektirmektedir

Kazakistan’da dokuz kumalak arastirmalariyla taninan Maksat Sotayev, dokuz kumalaktaki tas kazanmak icin rakibin taslarini cift yapma kuralini Turk inanc ve devlet sistemi ile mukayesesini yapmaktadir Sotayev’e gore, dokuz kumalak oyunundaki yutulacak kumalaklar sayisinin cift olmasi Turklerin geleneksel dunya gorusune uygun dusmektedir Eski Turkler gogu baba, yeri ana olarak kabul etmistir veya Nuh Peygamberin gemisine canli turlerinin cift cift alinmasi, hayatin devamina baslangic olmustur Arastirmaci Karcavbay Sartkocaoglu “iki esas” dusuncesi hakkinda ilginc bir tespit yapmaktadir Iki esas dusuncesi eski Turklerin dunyayi anlama felsefesi olarak gorulur Eski Turklerin anlayisinda dunya ata (baba) ve anadan ortaya cikmistir Atanin gokteki yansimasi gunes, ananin gokteki yansimasi aydir Ayrica atanin yerdeki yansimasi dag ve ananin yerdeki yansimasi ise sudur Ayrica Turkler “iki esas” fikrine gore, ulkelerini de yonetmislerdir Buna ornek olarak Turk devlet sistemindeki toles ve tardus (sol ve sag), idarede yabgu ve sad sistemi vb gosterebiliriz Sotayev, bu ikili esasa dokuz kumalaktaki “cift sayisi” meselesinin de eklenebilecegini soylemektedir
Ayrica oyunda hicbir mankala turunde olmayan ve Kazaklarin “tuzdik” dedikleri, Turkiye Turkcesine “kale alma” diye cevirebilecegimiz bir kural vardir Bu kural, oyunda kazanma ihtimallerini cogaltma ve komplekslestirmekte dir Boylece satranca benzer bir sekilde her turlu ihtimalleri hesap etmeyi gerektiren bir oyun turu ortaya cikmaktadir Dokuz kumalak oyunun kurallarini inceleyen bazi yabanci mankala uzmanlari, bu kale kuralinin dahiyane bir bulus oldugunu ifade etmekte ve oyunun stratejik seviyesini yukselttigine isaret etmektedirler




Dokuz Kumalak Oynayanlar (Kazakistan)

Dokuz kumalak ile diger mankala turlerindeki bir diger onemli fark oyunun muhtevasinda yatmaktadir Dokuz kumalakta Turklerin asker millet olmalarinin yansimasini gormek mumkun olmaktadir Diger mankala turlerinde taslar genelde “tohum” adini almakta ve taslari hareket ettirme ise “tohum sacma” olarak ifade edilmektedir Bu da olarin ziraatci bir toplum olduklarini gostermektedir
Oysa Turk mankalasi olan dokuz kumalakta taslar “asker” olarak gorulmektedir ve bu da oyunun bir ciftcilik oyunu degil savas oyunu oldugunu ortaya koymaktadir Dokuz kumalakta en cok askeri toplayan kazanmis olmaktadir Ayrica Kazak dokuz kumalak terminolojisi de bunun bir savas oyunu oldugunu ispatlamaktadir Mesela, Kazak Turkcesinde oyun tahtasindaki her bir cukur “otav” yani otag ve yutulan taslarin kondugu hazine ise “orda” yani karargah olarak isimlendirilmektedi r Demek ki, cukurlar askeri boluklerin bulundugu otaglardir ve yutulan taslarin kondugu hazineler de ordularin toplandigi karargahlar, yani merkezlerdir

Tarihte dokuz kumalak oyununu genelde Turk cobanlari oynamislardir Hayvan guderken bas basa veren iki coban topragi kazarak oyun tahtasi yapmislar ve oyunun taslarini da kumalaklardan temin etmislerdir Boylece, savasci bir millet olan Turklerin cobanlari dokuz kumalak oynayarak savas stratejileri gelistirerek huzur ve baris zamanlarini gecirmislerdir Bu durum, baris zamanlarinda Turklerin sadece avlanarak silah kullanma becerilerini degil, ayni zamanda dokuz kumalak oynayarak savas stratejilerini de devamli gelistirdiklerini gostermektedirler Bu da onlari dusman karsisinda her zaman yenilmez yapmistir
Turk mankalasinin bir diger farki, alinan taslarin bir tanesinin kendi otagina, yani cukuruna birakilmasidir Diger mankala oyunlarinda ise kendi cukuruna tas birakma yoktur Dokuz kumalakta kendi cukuruna bir tas birakma kurali, Turk sosyal hayatindaki baba ocagina sahip cikma geleneginin yansimasindan baska bir sey degildir Turklerde baba ocagi, yani baba evine ozel bir onem verilip evin en kucuk ogluna her zaman baba ocagi kalmakta, diger evlatlar baba ocagindan ayrilarak kendi evlerini kurmaktadirlar Bunu daha da genisletirsek, dokuz kumalakta taslarin bir tanesinin diger cukurlara dagitilmadan once kendi cukuruna birakilmasini vatani sahipsiz birakmama, ona sahip cikma dusuncesinin bir tezahuru oldugunu ifade edebiliriz

Netice olarak Turk mankala oyunu olan dokuz kumalagin, kendi turleri icindeki en gelismis oyun oldugunu soyleyebiliriz Buna ragmen, dunyadaki mankala arastirmalarinda dokuz kumalaga yer verilmedigini hayretle gormekteyiz Mankala oyunlari uzerine yazilmis yuzlerce kitap ve hazirlanmis binlerce internet sitesinde dokuz kumalak adi neredeyse hic gecmemektedir Oysa, bazi Avrupa ve Amerika’daki oyuncak sanayinde mankala turlerinin cocuk oyunu olarak hazirlanip satisa sunuldugunu bile gorulmektedir Ayrica diger bazi mankala turlerinin bilgisayar oyunu olarak bazi internet sitelerinde ragbet de gormektedir

Son yillarda bazi Turk illerinde dokuz kumalak oyununu tanitma ve yayginlastirma faaliyeti hiz kazanmis bulunmaktadir Ozellikle Kazakistan’da Sovyet doneminde unutulmaya yuz tutan bu oyun, bagimsizliktan sonra tekrar canlandirilmaya calisilmaktadir Bu oyun hakkinda arastirmalar yapilmakta, kitaplar yayinlanmaktadir Bunun yanisira turnuvalar ve yarismalar duzenlenmektedir Hatta birkac sene once Dokuz Kumalak Federasyonu kurularak bu tip yarismalar bir duzene koyulmakta, uluslar arasi turnuvalar duzenlenmekte ve tanitim calismalari yapmaktadir Dokuz kumalak oyunu Mogolistan’da okullara kadar girmis bulunmakta ve yarismalar yapilmaktadir Cin, Karakalpakistan, Altay, Karacay-Balkar ve Yakutiya’da gencler arasinda ragbet gormektedir




Dokuz Kumalak Turnuvasi (Astana, Kazakistan 2004)

Sonuc olarak dokuz kumalak veya dokuz tas oyununu sadece bir strateji oyunu degil, ayni zamanda Turklerin dunya gorusunu yansitan bir etnografik bir oyun oldugunu da soyleyebiliriz Dunyada milletlerin kendi milli zeka oyunlarinin olmasi, milli alfabelerinin olmasi gibi onemli bir kulturel ozelliktir Ayrica dokuz kumalagin mankala adi verilen kendi turleri icinde en gelismisinin olmasi, Turklerin yuksek bir kulture sahip olduklarinin bir diger gostergesi olmaktadir Kultur hayatimiz icin bu derece onemli olan bu oyunun, diger mankala turleri gibi, Turkiye’de ve dunyada tanitilmasi ve yayginlastirilmasi basta Kultur Bakanligimiz ve Spor Akademilerimiz olmak uzere tum Turk zeka oyunlarini arastirma ve gelistirme ile ugrasan kurumlarimizin oldugu kadar, aydinlarimiza da dusen bir milli gorev olmalidir

Doc Dr Abdulvahap Kara

çok güzel bi konu teşekkürler